در نظام حقوقی ایران، تعقیب کیفری یکی از مهم‌ترین مراحل در فرآیند رسیدگی به جرایم است؛ مفهومی که از لحظه وقوع جرم تا صدور حکم نهایی، نقش محوری در پیگیری عدالت ایفا می‌کند. اما در میان عموم مردم، اصطلاحاتی مانند «تحت تعقیب بودن»، «پرونده تحت تعقیب»، یا «تحت پیگرد قانونی» گاهی به‌اشتباه یا به‌صورت مبهم استفاده می‌شوند. بسیاری از افراد نمی‌دانند دقیقاً چه زمانی یک فرد تحت تعقیب قضایی قرار می‌گیرد، چه دلایلی باعث آغاز تعقیب می‌شود، و چگونه می‌توان از وضعیت تعقیب کیفری خود یا دیگران مطلع شد.
در این مقاله، تلاش می‌کنیم به زبان ساده و با تحلیل حقوقی، به سؤالات کلیدی زیر پاسخ دهیم که «تعقیب متهم دقیقاً یعنی چه؟»، «پرونده تحت تعقیب چیست؟»، «تحت پیگرد قانونی به چه معناست؟» و «از چه روش‌هایی می‌توان فهمید که فردی در حال حاضر تحت تعقیب قضایی است یا خیر؟» همچنین دلایل شروع تعقیب و مرجع آغازکننده آن را نیز بررسی خواهیم کرد.
تعقیب متهم یعنی چه؟ تعریف حقوقی و جایگاه آن در فرایند کیفری
تعقیب متهم به مجموعه اقدامات قانونی گفته می‌شود که از سوی دادستان یا مرجع قضایی برای پیگیری جرم، شناسایی، احضار یا بازداشت فرد مظنون آغاز می‌شود. این مرحله از لحظه اطلاع از وقوع جرم شروع شده و تا ارسال پرونده به دادگاه ادامه دارد.
⚖️ تعریف قانونی تعقیب کیفری
بر اساس قانون آیین دادرسی کیفری مصوب ۱۳۹۲، تعقیب کیفری به‌عنوان بخشی از اختیارات دادستان تلقی می‌شود. ماده ۱ این قانون تصریح می‌کند که یکی از اهداف آیین دادرسی کیفری، «تعقیب و رسیدگی به جرایم» است. به این معنا که نهاد دادسرا (تحت نظر دادستان) وظیفه دارد پس از آگاهی از وقوع جرم، نسبت به تعقیب متهم اقدام کند.
📌 تفاوت تعقیب با تحقیق مقدماتی
بسیاری از افراد تعقیب را با تحقیق مقدماتی یکسان می‌دانند، اما این دو اصطلاح تفاوت دارند:
- تعقیب کیفری: اقدامی رسمی از سوی دادستان یا مقام قضایی برای ورود به مرحله تعقیب متهم، حتی بدون شاکی خصوصی (در جرایم غیرقابل گذشت).
- تحقیق مقدماتی: مرحله‌ای پس از تعقیب است که شامل جمع‌آوری دلایل، بازجویی، کارشناسی، و ارزیابی ادله برای آماده‌سازی پرونده جهت صدور کیفرخواست می‌باشد.
به‌عبارتی، تعقیب مانند «روشن شدن موتور پیگیری قضایی» است و تحقیق مقدماتی، حرکت آن خودرو در مسیر جمع‌آوری حقیقت.
✅ چه زمانی تعقیب آغاز می‌شود؟
تعقیب کیفری زمانی آغاز می‌شود که یکی از جهات قانونی شروع تعقیب فراهم باشد؛ مثلاً شکایت شاکی، گزارش پلیس، اقرار متهم، یا مشاهده جرم توسط دادستان. این موضوع در ماده ۶۴ قانون آیین دادرسی کیفری به‌طور مفصل ذکر شده که در هدینگ مربوط به دلایل شروع تعقیب بررسی خواهد شد.
پرونده تحت تعقیب یعنی چه و چه زمانی این اصطلاح به کار می‌رود؟
اصطلاح «پرونده تحت تعقیب» در عرف حقوقی و قضایی به حالتی اشاره دارد که یک شخص، به‌عنوان متهم در پرونده‌ای کیفری شناسایی شده و فرآیند رسمی پیگیری قضایی علیه او آغاز شده است. در چنین وضعیتی، اقدامات قانونی برای تعقیب، احضار، جلب یا رسیدگی به اتهامات فرد در حال جریان است.
📝 چه زمانی می‌گوییم یک پرونده «تحت تعقیب» است؟
اصطلاح «تحت تعقیب» زمانی به‌کار می‌رود که یکی یا چند مورد از شرایط زیر در پرونده وجود داشته باشد:
- دادستان یا بازپرس به‌صورت رسمی وارد فرایند رسیدگی شده باشند.
- قرار جلب به دادرسی یا احضاریه قضایی برای فرد صادر شده باشد.
- متهم شناسایی شده ولی هنوز به مرجع قضایی معرفی نشده باشد.
- دستورات قضایی برای تعقیب، تحقیق یا بازداشت فرد صادر شده باشد.
در این حالت، پرونده از مرحله «بررسی اولیه» یا «ارزیابی اطلاعات» عبور کرده و وارد فاز فعال دادرسی کیفری شده است.
⚖️ تفاوت «پرونده تحت تعقیب» با «پرونده در حال رسیدگی»
گاهی مردم بین این دو اصطلاح تفاوت قائل نمی‌شوند، در حالی‌که:
- پرونده تحت تعقیب: هنوز در مرحله دادسرا و تحقیقات مقدماتی است؛ با تمرکز بر اثبات وقوع جرم و نقش متهم.
- پرونده در حال رسیدگی: معمولاً به مرحله دادرسی در دادگاه وارد شده است و دادگاه در حال صدور رأی نهایی است.
❌ آیا همیشه «تحت تعقیب بودن» به معنای مجرم بودن است؟
خیر. تحت تعقیب بودن به‌معنای وجود ظن قانونی یا ادله اولیه علیه شخص است، نه اثبات قطعی جرم. در بسیاری از موارد، پس از انجام تحقیقات، ممکن است قرار منع تعقیب صادر شود یا متهم تبرئه گردد.
چگونه بفهمیم تحت تعقیب قضایی هستیم؟ روش‌های استعلام
برای فهمیدن اینکه تحت تعقیب قضایی هستید، می‌توانید وارد سامانه ثنا شوید و ابلاغیه‌های رسمی خود را بررسی کنید. همچنین با مراجعه به وکیل دادگستری یا درخواست گواهی عدم سوءپیشینه از دفاتر خدمات قضایی، وضعیت پرونده کیفری‌تان را به‌صورت قانونی استعلام بگیرید.
🔍 بررسی وضعیت قضایی از طریق سامانه ثنا
یکی از بهترین و مطمئن‌ترین روش‌ها برای اطلاع از ابلاغیه‌های قضایی، استفاده از سامانه ابلاغ الکترونیک ثنا (سامانه ثنا) است. این سامانه توسط قوه قضاییه راه‌اندازی شده و افراد با ثبت‌نام در آن می‌توانند:
- ابلاغیه‌های دادگاه و دادسرا را مشاهده کنند
- احضاریه‌ها، قرارها و نامه‌های رسمی را بررسی کنند
- در صورت وجود پرونده، از آن مطلع شوند
📌 نکته: اگر پیامی با عنوان «ابلاغیه جدید برای شما ثبت شده است» از سوی سامانه ثنا دریافت کردید، حتماً وارد پنل کاربری خود شوید و محتوا را بررسی کنید.
⚖️ استعلام از طریق وکیل رسمی دادگستری
اگر شخص نگران است که پرونده‌ای علیه او تشکیل شده، ولی به سامانه ثنا دسترسی ندارد یا شک دارد که در مراحل تعقیب قرار گرفته، بهترین راه‌حل، مراجعه به وکیل دادگستری پایه یک است. چرا؟
- وکیل می‌تواند با کسب اجازه قضایی، از مراجع ذی‌ربط مانند دادسرا، اداره آگاهی یا پلیس، وضعیت فرد را استعلام کند
- بسیاری از مراجعی که با اشخاص عادی همکاری نمی‌کنند، پاسخ استعلام را به وکیل رسمی ارائه می‌دهند
📝 گواهی عدم سوءپیشینه (سِجل کیفری)
اگر فرد بخواهد بررسی کند که آیا سابقه کیفری ثبت‌شده دارد یا خیر، می‌تواند از طریق دفاتر خدمات الکترونیک قضایی، درخواست گواهی عدم سوءپیشینه کند. این گواهی شامل اطلاعات زیر است:
- آیا فرد محکومیت مؤثر کیفری داشته یا خیر
- آیا پرونده کیفری ثبت‌شده‌ای در سامانه سجل دارد
📌 نکته مهم: گواهی سوءپیشینه فقط وضعیت محکومیت قطعی را نشان می‌دهد، نه تعقیب در حال جریان. یعنی ممکن است کسی تحت تعقیب باشد ولی هنوز سوءپیشینه‌ای نداشته باشد.
❌ آیا امکان استعلام عمومی وجود دارد؟
خیر. در حال حاضر هیچ سامانه عمومی یا آزاد اینترنتی برای بررسی وضعیت تعقیب افراد دیگر وجود ندارد. این اطلاعات کاملاً محرمانه و قضایی هستند و فقط در موارد خاص، با حکم قضایی یا توسط وکیل قابل‌دسترس‌اند.
تحت پیگرد قانونی یعنی چه؟ تفاوت آن با تعقیب کیفری و مفاهیم مشابه
اصطلاح «تحت پیگرد قانونی» عبارتی است که در متون رسمی، رسانه‌ها و مکاتبات قضایی به‌کرات استفاده می‌شود. این عبارت مفهومی عام‌تر از «تعقیب کیفری» دارد و می‌تواند شامل طیف گسترده‌ای از اقدامات حقوقی و کیفری علیه یک فرد باشد.
📌 تعریف اصطلاح «تحت پیگرد قانونی»
«تحت پیگرد قانونی بودن» به این معناست که فرد به دلایلی از نظر قانونی مورد پیگیری و اقدام قرار گرفته است. این پیگرد می‌تواند:
- کیفری باشد: به‌دلیل ارتکاب جرم (مثلاً سرقت، کلاهبرداری، ضرب و جرح)
- حقوقی باشد: به‌دلیل مطالبه حق یا با ارائه دادخواست الزام به انجام تعهد (مثلاً پرداخت مهریه، اجرت‌المثل، چک برگشتی)
- انتظامی یا اداری باشد: مانند تخلفات کارمندان دولت یا صنفی
بنابراین، «تحت پیگرد قانونی بودن» لزوماً به معنای مجرم بودن یا محکوم بودن نیست، بلکه به معنای درگیر بودن در یک روند رسمی قضایی یا اداری است.
📝 تفاوت «پیگرد قانونی» با «تعقیب کیفری»
| مفهوم | پیگرد قانونی | تعقیب کیفری |
|---|---|---|
| دامنه | عام‌تر (کیفری، حقوقی، اداری) | خاص جرایم و مسائل کیفری |
| مرجع پیگیری | ممکن است دادگاه حقوقی، کیفری، دیوان عدالت اداری و… باشد | معمولاً توسط دادسرا و مراجع کیفری |
| هدف نهایی | اجرای قانون، الزام یا مجازات | اثبات جرم و اعمال مجازات |
| مثال | مطالبه مهریه، الزام به تحویل مال | سرقت، تهدید، کلاهبرداری، ضرب و جرح |
❗ چرا این تفاوت مهم است؟
در بسیاری از موارد، افراد گمان می‌کنند هر نوع پیگیری قانونی به‌معنای جرم بودن رفتار آن‌هاست؛ در حالی‌که بسیاری از پیگردهای قانونی، صرفاً اختلافات مدنی یا مالی هستند. آگاهی از این تفاوت باعث کاهش ترس یا نگرانی بی‌مورد و تسهیل در پیگیری امور حقوقی می‌شود.
دلایل شروع به تعقیب متهم طبق قانون آیین دادرسی کیفری
شروع تعقیب کیفری بدون وجود دلایل قانونی ممکن نیست. قانون‌گذار در ماده ۶۴ قانون آیین دادرسی کیفری ۱۳۹۲ جهات قانونی شروع به تعقیب را به‌صورت دقیق و محدود مشخص کرده است. در واقع، تا زمانی که یکی از این شرایط فراهم نباشد، دادستان یا مقام قضایی نمی‌تواند وارد مرحله تعقیب متهم شود.
⚖️ فهرست کامل جهات شروع به تعقیب
مطابق ماده ۶۴، تعقیب کیفری صرفاً در صورتی آغاز می‌شود که یکی از موارد زیر وجود داشته باشد:
-
شکایت شاکی یا مدعی خصوصی
فردی که از وقوع جرم متضرر شده است، با ارائه شکایت رسمی، خواستار تعقیب مرتکب می‌شود. -
اعلام وقوع جرم از سوی ضابطان دادگستری یا سایر مقامات صلاحیت‌دار قانونی
مانند گزارش مأموران پلیس، اداره اماکن، سازمان بازرسی کل کشور و غیره. -
اطلاع دادستان از وقوع جرم به هر طریق قانونی دیگر
مانند رسانه‌ها، گزارش نهادهای رسمی، سازمان‌های مردم‌نهاد یا حتی اطلاع‌رسانی عمومی. -
وقوع جرم مشهود در برابر مقام قضایی یا گزارش آن توسط ضابطان
در صورتی که جرم مشهود باشد و دادستان یا بازپرس شخصاً آن را مشاهده کنند یا گزارش آن را دریافت کنند. -
اقرار متهم به ارتکاب جرم
اگر فردی صراحتاً به انجام جرم اقرار کند، مقام قضایی می‌تواند به‌عنوان یکی از جهات قانونی، اقدام به تعقیب کند.
📌 نکته مهم در خصوص شروع تعقیب
جهات فوق، اجازه آغاز فرایند تعقیب را به دادسرا می‌دهند، اما به‌تنهایی برای صدور کیفرخواست یا مجازات کافی نیستند. پس از شروع تعقیب، تحقیقات مقدماتی برای بررسی صحت و اعتبار اتهام آغاز می‌شود.
❗ آیا شایعه یا گزارش شفاهی کفایت می‌کند؟
خیر. گزارش غیر مستند، شایعات، یا اطلاع‌رسانی بدون دلیل معتبر، صرفاً در صورتی قابل بررسی است که به تشخیص دادستان از جهات قانونی محسوب شود. در غیر این صورت، شروع به تعقیب انجام نمی‌شود.
مراحل تعقیب کیفری؛ از شکایت تا صدور حکم نهایی
تعقیب کیفری فرآیندی است مرحله‌به‌مرحله که از لحظه اعلام جرم یا شکایت آغاز می‌شود و با صدور رأی دادگاه پایان می‌یابد. این مسیر، تحت نظارت دادستان و با رعایت اصول دادرسی عادلانه انجام می‌شود تا حقوق متهم و بزه‌دیده هر دو حفظ گردد.
⚖️ مرحله اول: شکایت یا گزارش وقوع جرم
اولین گام در تعقیب کیفری، دریافت گزارش یا شکایت است. این گزارش ممکن است از طرف شاکی خصوصی، ضابطان قضایی (پلیس)، مقامات قانونی یا حتی خود متهم (اقرار) ارائه شود.
📌 نکته: در جرایم غیرقابل گذشت، حتی بدون شکایت شاکی، دادستان می‌تواند رسیدگی را آغاز کند.
📝 مرحله دوم: شروع تحقیقات مقدماتی
پس از دریافت شکایت، دادسرا (تحت نظر دادستان) تحقیقات مقدماتی را آغاز می‌کند. این مرحله شامل:
- بازجویی از متهم و شاکی
- جمع‌آوری شواهد و مدارک
- احضار یا جلب متهم
- ارجاع پرونده به کارشناسی یا پزشکی قانونی در صورت نیاز
✅ مرحله سوم: صدور قرار نهایی در دادسرا
در پایان تحقیقات، یکی از این قرارها صادر می‌شود:
- قرار منع تعقیب اگر جرم اثبات نشود یا دلایل کافی وجود نداشته باشد
- قرار موقوفی تعقیب: اگر به دلایلی مثل فوت متهم، گذشت شاکی (در جرایم قابل گذشت)، مرور زمان و… تعقیب منتفی شود
- صدور کیفرخواست: اگر دلایل کافی برای مجرم بودن متهم وجود داشته باشد
⚖️ مرحله چهارم: ارجاع پرونده به دادگاه صالح
با صدور کیفرخواست، پرونده به دادگاه کیفری مربوطه ارجاع داده می‌شود. دادگاه:
- جلسه رسیدگی برگزار می‌کند
- دفاعیات متهم و وکیل او را می‌شنود
- شواهد را بررسی و ارزیابی می‌کند
- حکم نهایی را صادر می‌نماید
🏛️ مرحله پنجم: صدور رأی نهایی دادگاه
در پایان رسیدگی، دادگاه یکی از موارد زیر را اعلام می‌کند:
- محکومیت: با تعیین مجازات متناسب با جرم
- تبرئه: در صورت عدم اثبات اتهام
- صدور قرار رد دعوا: در موارد خاص شکلی یا ماهوی
چه جرایمی قابل تعقیب کیفری هستند و چه مراجعی پیگیری می‌کنند؟
هر رفتاری که در قوانین جزایی به‌عنوان جرم شناخته شده باشد، قابل تعقیب کیفری است. اما نحوه پیگیری این جرایم، بسته به نوع جرم، وجود یا عدم وجود شاکی خصوصی، و مرجع ذی‌صلاح، متفاوت خواهد بود.
📌 دسته‌بندی جرایم از نظر امکان تعقیب
جرایم در قوانین کیفری ایران از منظر تعقیب به دو دسته اصلی تقسیم می‌شوند:
1. جرایم قابل گذشت
جرایم قابل گذشت تنها با شکایت شاکی قابل تعقیب هستند و در صورت گذشت او، تعقیب و مجازات متوقف می‌شود.
نمونه‌ها:
- توهین ساده
- ضرب و جرح سبک
- فحاشی
- تهدید شفاهی
- افترا
📌 مرجع پیگیری: دادسرا با شکایت رسمی شاکی اقدام به رسیدگی می‌کند.
2. جرایم غیرقابل گذشت
در این موارد، دادستان حتی بدون شکایت شاکی خصوصی مکلف به تعقیب و پیگیری است. گذشت شاکی نیز فقط می‌تواند از موجبات تخفیف در مجازات باشد، نه توقف تعقیب.
نمونه‌ها:
- قتل
- سرقت مسلحانه
- تجاوز به عنف
- کلاهبرداری
- جعل اسناد رسمی
- جرایم امنیتی
📌 مرجع پیگیری: دادستان رأساً وارد عمل می‌شود و در صورت وجود ادله کافی، پرونده را به دادگاه کیفری ارجاع می‌دهد.
🔍 مراجع صالح برای تعقیب و رسیدگی به جرایم
بسته به نوع جرم، ساختار صلاحیت مراجع قضایی در ایران به شکل زیر است:
| نوع جرم | مرجع صالح برای تعقیب | مرجع رسیدگی نهایی |
|---|---|---|
| جرایم عمومی سبک | دادسرای عمومی | دادگاه کیفری دو |
| جرایم مهم یا امنیتی | دادسرای ویژه، دادستان کل | دادگاه کیفری یک |
| جرایم مربوط به اطفال و نوجوانان | دادسرای اطفال | دادگاه اطفال و نوجوانان |
| جرایم نظامی | دادسرای نظامی | دادگاه نظامی |
صرف‌نظر از نوع جرم، نقش دادسرا به‌عنوان مرجع آغازکننده تعقیب در اغلب پرونده‌های کیفری ثابت است. مگر در مواردی که تعقیب به‌صورت مستقیم در دادگاه انجام شود (مانند برخی جرایم مطبوعاتی یا سیاسی با شرایط خاص).
سوالات متداول
در این بخش از مقاله سوالات متداول پیرامون تعقیب کیفری و موارد مربوط به آن مطرح شده است:
❓ اگر کسی بدون اطلاع من شکایتی کرده باشد، چگونه متوجه می‌شوم که تحت تعقیب هستم؟
✅ اگر علیه شما شکایتی ثبت شده باشد، معمولاً از طریق سامانه ثنا یک ابلاغیه الکترونیکی برای شما ارسال می‌شود. اگر در ثنا ثبت‌نام نکرده‌اید، بهتر است سریعاً اقدام کنید. همچنین اگر مشکوک هستید، می‌توانید با کمک یک وکیل دادگستری وضعیت پرونده احتمالی را از دادسرا پیگیری کنید.
❓ برادرم چند سال پیش به جرم سرقت تبرئه شد؛ آیا الان ممکن است دوباره تحت تعقیب باشد؟
✅ اگر در همان پرونده حکم قطعی برائت صادر شده باشد، امکان تعقیب مجدد در همان موضوع وجود ندارد، مگر اینکه ادله جدید و مهمی کشف شود که نشان دهد رأی قبلی اشتباه بوده. در غیر این صورت، برائت قبلی مانع از تعقیب مجدد است.
❓ برای استخدام در یک شرکت خصوصی، از من گواهی سوءپیشینه خواسته‌اند. اگر پرونده‌ای در حال رسیدگی داشته باشم، آیا نشان داده می‌شود؟
✅ خیر، گواهی عدم سوءپیشینه تنها محکومیت‌های قطعی و مؤثر کیفری را نمایش می‌دهد. اگر پرونده‌ای در مرحله تعقیب یا رسیدگی باشد ولی هنوز حکم صادر نشده، در این گواهی منعکس نمی‌شود.