بذل مهریه یکی از مهم‌ترین تصمیمات مالی و حقوقی در روابط زوجین است که اغلب در شرایط خاصی مانند طلاق خلع یا توافقی مطرح می‌شود. این عمل به معنای بخشش تمام یا بخشی از مهریه توسط زن به شوهر است و ممکن است به دلایل مختلفی چون پایان زندگی مشترک، توافق بر طلاق یا حتی فریب و اجبار صورت گیرد. اما یکی از سوالات اساسی در این حوزه آن است که آیا زن می‌تواند پس از بذل، به مهریه خود رجوع کند؟
پاسخ به این پرسش، به نوع بذل، قالب قانونی آن (ابراء، هبه یا اقرار)، زمان‌بندی (پیش از طلاق یا همزمان با آن)، و حتی مفاد سند تنظیم‌شده بستگی دارد. در این مقاله به‌صورت گام‌به‌گام، ضمن معرفی انواع روش‌های بخشیدن مهریه، شرایط قانونی و قضایی رجوع از آن را با بررسی آراء دادگاه‌ها، نظریات مشورتی و مواد قانونی تحلیل می‌کنیم.
بذل مهریه چیست؟ تعریف و تفاوت با ابراء و هبه
بذل مهریه به معنای بخشش اختیاری تمام یا بخشی از مهریه توسط زن است که در قالب‌های مختلفی مانند ابراء، هبه یا فدیه (در طلاق خلع و مبارات) صورت می‌گیرد. این اقدام حقوقی، بسته به نحوه انجام و سند تنظیم‌شده، آثار متفاوتی بر حق رجوع زن به مهریه خواهد داشت.
⚖️ بذل مهریه در قانون مدنی چه مفهومی دارد؟
بر اساس ماده ۱۰۸۲ قانون مدنی، مهریه به‌محض جاری شدن عقد ازدواج، به ملکیت زن درمی‌آید و او اختیار کامل دارد که آن را مطالبه کند یا ببخشد. بذل به‌صورت عام به معنای بخشش است، اما در حقوق ایران، این واژه معمولاً در طلاق‌های خلع و مبارات کاربرد دارد که در آن، زن برای گرفتن طلاق، مالی را به شوهر می‌دهد.
📝 تفاوت بذل با ابراء و هبه
- بذل در طلاق خلع/مبارات: زن در ازای گرفتن طلاق، بخشی از مهریه را به شوهر می‌بخشد (فدیه). این نوع بذل تا پایان عده قابل رجوع است. اگر زن رجوع کند، مرد هم می‌تواند به نکاح رجوع کند.
- هبه: اگر زن مهریه را که به‌شکل «عین» مثل ملک یا خودرو دریافت کرده، به شوهر ببخشد، این بخشش یک عقد رایگان است و قابل رجوع می‌باشد مگر در شرایط ماده ۸۰۳ قانون مدنی (مثلاً در صورت معوض بودن یا فوت یکی از طرفین).
- ابراء: یعنی زن یک‌طرفه و بدون عوض، شوهر را از پرداخت مهریه بری الذمه می‌کند. ابراء مهریه نوعی اسقاط دین است و غیرقابل رجوع می‌باشد. (ماده ۲۸۹ قانون مدنی)
📌 بنابراین، واژه «بذل مهریه» در عرف عمومی به هر نوع بخشش مهریه اطلاق می‌شود، اما در تحلیل حقوقی دقیق باید مشخص شود که منظور ابراء، هبه یا فدیه است، چون هرکدام اثر متفاوتی در امکان رجوع دارند.
شرایط قانونی بخشیدن مهریه از نظر قانون مدنی
بخشیدن مهریه توسط زن، به‌عنوان یکی از اعمال حقوقی مهم، باید با رعایت اصول و شرایط قانونی مشخصی صورت گیرد. اگرچه زن مالک مهریه است و اختیار تصرف در آن را دارد، اما نحوه و قالب بخشش تأثیر مستقیمی بر اعتبار، قابلیت اجرا و امکان رجوع خواهد داشت.
✅ زن باید مالک قانونی مهریه باشد
اولین شرط برای بذل یا بخشش مهریه، مالکیت زن بر آن است. طبق ماده ۱۰۸۲ قانون مدنی، به محض انعقاد عقد ازدواج، زن مالک مهریه می‌شود. بنابراین هرگونه بخشش مهریه، تنها پس از وقوع عقد نکاح ممکن و معتبر است. اگر مهریه هنوز تعیین نشده یا زن هنوز مالک نشده باشد، بذل آن فاقد اثر حقوقی خواهد بود.
✅ قصد و رضایت واقعی در بذل ضروری است
مانند هر عمل حقوقی دیگر، قصد و رضایت زن در هنگام بذل مهریه باید واقعی و بدون اجبار یا اشتباه باشد. اگر زنی تحت فشار روانی و تهدید مهریه اش را ببخشد، می‌تواند در آینده با اثبات عدم رضایت، خواستار ابطال سند بخشش شود.
⚖️ قالب حقوقی باید روشن باشد (ابراء، هبه یا فدیه)
یکی از نکات مهم در بخشش مهریه، انتخاب قالب صحیح حقوقی است:
- اگر زن بخواهد دین مهریه را از شوهر ساقط کند، باید ابراء کند.
- اگر زن مهریه‌ای را که به‌صورت عین دریافت کرده، ببخشد، باید هبه کند.
- اگر بخشش در ازای طلاق باشد، باید فدیه یا بذل در طلاق خلع/مبارات باشد.
انتخاب قالب، نه فقط از نظر قانونی بلکه در تحلیل قضایی آینده نیز اهمیت دارد، چراکه قابلیت رجوع بسته به این قالب‌ها متفاوت است.
❌ بخشش مهریه بدون سند معتبر، محل اختلاف است
در عمل، برخی زنان در برگه های عادی مهریه را می بخشند یا حتی به‌صورت شفاهی، اعلام می‌کنند که مهریه را بخشیده‌اند. این روش‌ها از نظر قانونی و قضایی ضعیف و قابل مناقشه هستند. برای برخورداری از ضمانت اجرای قانونی، بخشش مهریه باید:
- یا در قالب اقرارنامه رسمی در دفترخانه باشد؛
- یا در قالب سند هبه یا ابراء رسمی ثبت شود؛
- یا به عنوان فدیه در طلاق‌نامه رسمی ذکر گردد.
روش‌های مختلف بذل مهریه؛ رسمی، عادی، مشروط و در طلاق توافقی
بخشیدن مهریه ممکن است به اشکال مختلفی انجام شود که هر یک، از نظر اعتبار قانونی، قابلیت اجرا و امکان رجوع تفاوت دارند. شناخت این روش‌ها برای جلوگیری از پشیمانی‌های بعدی یا سوءاستفاده‌های حقوقی ضروری است.
1. بذل مهریه به‌صورت رسمی در دفتر اسناد رسمی
در این روش، زن با مراجعه به دفترخانه اسناد رسمی و ارائه مدارک شناسایی، سند رسمی بذل مهریه تنظیم می‌کند. این سند می‌تواند شامل:
- ابراء ذمه شوهر از کل یا بخشی از مهریه باشد؛
- یا هبه مهریه (در صورت عین بودن) به شوهر تلقی شود.
📌 مهم: سند رسمی از اعتبار بالایی برخوردار است و امکان انکار یا تردید در آن وجود ندارد، مگر با اثبات جعل یا اکراه.
2. بذل مهریه به‌صورت عادی یا دست‌نویس
برخی زنان بدون مراجعه به دفترخانه، برگه‌ای عادی امضا می‌کنند و در آن می‌نویسند که مهریه را بخشیده یا دریافت کرده‌اند. این روش، در عمل بسیار رایج اما فاقد قدرت اجرایی قوی است علی الخصوص اگر بخشیدن مهریه بدون شاهد باشد.
❌ اگرچه ممکن است این برگه نزد دادگاه ارائه شود، اما اعتبار آن منوط به احراز قصد و رضایت واقعی زن است و در صورت بروز اختلاف، زن می‌تواند با اثبات شرایط خاص (فریب، تهدید، ناآگاهی)، اعتبار آن را زیر سوال ببرد.
3. بذل مهریه به‌صورت مشروط
در برخی موارد، زن مهریه را به شرطی خاص می‌بخشد. مثلاً:
- در ازای گرفتن حق وکالت در طلاق
- به شرط واگذاری یک ملک
- به شرط عدم ازدواج مجدد شوهر
🔍 در این موارد، اگر شوهر به شرط عمل نکند، زن می‌تواند ادعا کند که بذل باطل یا قابل عدول است. دادگاه نیز در رویه خود، عدم وفای به شرط را موجب بازگشت مهریه تلقی می‌کند.
4. بذل مهریه در طلاق توافقی
در طلاق توافقی، زوجین معمولاً بر سر مهریه توافق می‌کنند:
- زن ممکن است تمام یا بخشی از مهریه را ببخشد؛
- یا مهریه را طلب کند و دریافت نماید.
📌 اگر زن در قالب طلاق خلع بذل مهریه کند، تا پایان عده حق رجوع دارد. اگر طلاق از نوع رجعی یا توافقی بدون خلع باشد، بخشش معمولاً غیرقابل رجوع است مگر اینکه در قالب هبه یا صلح معوض باشد.
آیا بذل مهریه قابل رجوع است؟
پاسخ به این سؤال این است که بستگی به نوع بخشش دارد. اگر بذل مهریه در قالب طلاق خلع یا مبارات انجام شده باشد، زن تا پایان عده می‌تواند به «ما بذل» رجوع کند. اما اگر بخشش به‌صورت ابراء رسمی یا اقرار به دریافت مهریه باشد، غیرقابل رجوع است. در قالب هبه عین مهریه، امکان رجوع وجود دارد مگر در صورت تحقق شرایط مندرج در ماده ۸۰۳ قانون مدنی (مثلاً معوض بودن یا انتقال مال).
✅ بذل در طلاق خلع یا مبارات؛ قابل رجوع تا پایان عده
در طلاق خلع یا مبارات، زن در ازای طلاق، مهریه را (کلاً یا جزئاً) به شوهر می‌بخشد. این بخشش که به آن ما بذل گفته می‌شود، طبق ماده ۱۱۴۶ و ۱۱۴۷ قانون مدنی، تا پایان عده قابل رجوع است. در صورت رجوع زن به ما بذل:
- شوهر نیز می‌تواند به زوجیت رجوع کند؛
- اگر شوهر از حق رجوع استفاده نکند، طلاق قطعی خواهد شد و مهریه نیز برمی‌گردد.
📌 نکته مهم: اگر زن در زمان عده باکره یا یائسه باشد و عده‌ای در کار نباشد، امکان رجوع به ما بذل وجود ندارد.
❌ ابراء مهریه؛ کاملاً غیرقابل رجوع
اگر زن در دفترخانه یا حتی با سند عادی، صراحتاً اعلام کند که ذمه شوهر را از پرداخت مهریه ابراء کرده است، این عمل به‌عنوان اسقاط دین تلقی می‌شود و بر اساس ماده ۲۸۹ قانون مدنی، غیرقابل رجوع است. حتی اگر زن بعداً پشیمان شود، از نظر حقوقی نمی‌تواند مهریه را مطالبه کند مگر در صورت اثبات تقلب، اکراه یا جعل.
🔍 هبه مهریه؛ اصل بر رجوع‌پذیری با استثنائات
اگر مهریه به‌صورت «عین» (مثلاً ملک یا خودرو) باشد و زن آن را به شوهر هبه کند، طبق ماده ۷۹۵ و ۸۰۳ قانون مدنی، امکان رجوع وجود دارد مگر اینکه:
- هبه معوض بوده و عوض پرداخت شده باشد؛
- عین مهریه از مالکیت شوهر خارج شده باشد؛
- مهریه تلف یا تغییر کرده باشد؛
- شوهر پدر یا مادر یا فرزند واهب باشد.
✅ در غیر این صورت، زن می‌تواند به مهریه هبه‌شده رجوع کند و آن را مطالبه نماید. توجه داشته باشید که شرایط رجوع از هبه حتی در برگشت ارث بخشیده شده با هبه نیز به همین شکل است و قابلیت رجوع دارد.
❌ اقرار رسمی به وصول مهریه؛ رجوع ممکن نیست
در صورتی که زن در دفترخانه رسمی اقرار به دریافت مهریه کند، یعنی اعلام کند که کل مهریه را گرفته است، از نظر حقوقی مهریه ساقط شده تلقی می‌شود و راه بازگشت عملاً مسدود است. تنها راه اثبات رجوع، ابطال اقرارنامه با دلایل قوی مانند اشتباه، فریب یا اکراه است که بار اثبات آن سنگین است و به‌ندرت موفقیت‌آمیز خواهد بود.
به عنوان جمع بندی می توان گفت:
| نوع بخشش | قالب قانونی | قابلیت رجوع |
|---|---|---|
| بذل در خلع/مبارات | فدیه در طلاق | بله، تا پایان عده |
| ابراء | اسقاط دین | ❌ غیرقابل رجوع |
| هبه | عقد تملیکی رایگان | بله، در صورت نبود موانع ماده ۸۰۳ |
بذل مهریه در طلاق توافقی؛ قابل رجوع است یا نه؟
طلاق توافقی به طلاقی گفته می‌شود که زن و مرد با رضایت یکدیگر بر سر تمام مسائل از جمله مهریه، نفقه، اجرت‌المثل، حضانت فرزند و جهیزیه به توافق می‌رسند. در این نوع طلاق، زن معمولاً بخشی یا تمام مهریه خود را می‌بخشد تا شوهر نیز با طلاق موافقت کند.
اما این سؤال مهم مطرح است: آیا بذل مهریه در طلاق توافقی قابل رجوع است؟ پاسخ بستگی به نوع طلاق و نحوه بذل در طلاق توافقی دارد. در طلاق توافقی، دو حالت حقوقی متفاوت وجود دارد که در ادامه بررسی می‌کنیم:
✅ اگر طلاق در قالب خلع یا مبارات ثبت شده باشد:
- بذل مهریه در این حالت، به‌عنوان فدیه شناخته می‌شود.
- طبق مواد ۱۱۴۶ و ۱۱۴۷ قانون مدنی، زن تا پایان عده می‌تواند به مهریه‌ای که بخشیده (ما بذل) رجوع کند.
- با رجوع زن به ما بذل، مرد نیز حق رجوع به زن پیدا می‌کند و طلاق می‌تواند منتفی شود.
📌 نتیجه: بذل مهریه در طلاق توافقی اگر در قالب خلع یا مبارات باشد، قابل رجوع است.
❌ اگر طلاق توافقی بدون خلع/مبارات انجام شده باشد:
- در این حالت، بخشش مهریه غالباً در قالب ابراء یا صلح انجام می‌شود.
- اگر زن در دفترخانه رسمی اعلام کند که مهریه را ابراء کرده یا دریافت کرده است، این بخشش غیرقابل رجوع تلقی می‌شود.
- دادگاه‌ها نیز معمولاً در این موارد، راهی برای بازگشت زن به مهریه باز نمی‌گذارند.
📌 نتیجه: بنتیجه: بذل مهریه در طلاق توافقی فقط زمانی قابل رجوع است که در قالب خلع یا مبارات و تا پایان عده باشد. این نکته در مورد بخشیدن مهریه در خارج از کشور نیز اهمیت زیادی دارد، چرا که انتخاب نوع طلاق و نحوه ثبت بذل، می‌تواند بر امکان رجوع یا پیگیری بعدی در ایران مؤثر باشد.
سوالات متداول
در این قسمت از مقاله سوالات متداول پیرامون بذل مهریه و قابلیت رجوع از آن را مشاهده می فرمایید:
❓ من مهریه‌ام رو در دفترخانه بخشیدم و سند رسمی ابراء امضا کردم. الان پشیمونم. می‌تونم مهریه‌مو پس بگیرم؟
✅ اگر شما ابراء رسمی انجام داده باشید، یعنی صراحتاً اعلام کرده باشید که همسر را از پرداخت مهریه بری‌الذمه کرده‌اید، این نوع بخشش غیرقابل رجوع است. فقط در صورت اثبات فریب، اشتباه یا اکراه می‌توان برای ابطال سند اقدام کرد که اثباتش دشوار است.
❓ من در طلاق توافقی ۵۰ سکه از مهریه‌ام رو بخشیدم تا شوهرم طلاق بده. الان عده تموم نشده. می‌تونم برگردونم؟
✅ اگر طلاق شما از نوع خلع یا مبارات بوده و بذل مهریه در قبال طلاق انجام شده باشد، شما تا پایان عده حق رجوع به ما بذل دارید. با ثبت درخواست رسمی در دفترخانه یا دادگاه می‌توانید مهریه‌ای که بخشیده‌اید را مطالبه کنید، و مرد نیز حق رجوع به نکاح خواهد داشت.
❓ همسرم گفت اگه مهریه‌تو ببخشی، خونه رو به نامت می‌کنم. منم نوشتم که مهریه‌مو بخشیدم، ولی خونه رو نداد. می‌تونم از بذل برگردم؟
✅ بله. اگر بذل مشروط به عملی از طرف شوهر بوده (مثل واگذاری خانه) و او به شرط خود عمل نکرده، بخشش مهریه فاقد اثر حقوقی است و می‌توانید با مراجعه به دادگاه، رجوع از بذل را اعلام و مطالبه مهریه را مطرح کنید.
❓ در دوران عقد و بدون رابطه زناشویی، کل مهریه‌مو بخشیدم تا طلاق بگیرم. الان طلاق انجام شده. آیا شوهر می‌تونه نصف مهریه رو پس بگیره؟
✅ بله. چون طبق قانون، در صورت عدم نزدیکی، فقط نصف مهریه به زن تعلق می‌گیرد. اگر شما نوشته‌اید که «تمام مهریه را بخشیدم» یا «تمام مهریه را دریافت کردم»، مرد می‌تواند به‌دلیل استحقاق نصف مهریه، بابت ما‌به‌التفاوت از شما شکایت کند. بهتر است در این موارد بنویسید: «زوجه مهریه استحقاقی را بذل کرد.»