مهریه یکی از مهم‌ترین حقوق مالی زنان در نظام حقوقی ایران است که به‌محض جاری شدن عقد نکاح، زن مالک آن می‌شود. این حق قانونی، به زن اجازه می‌دهد تا هر زمان که بخواهد نسبت به تمام یا بخشی از مهریه خود تصمیم‌گیری کند؛ از جمله اینکه آن را مطالبه کند، ببخشد یا مصالحه نماید. اما بسیاری از افراد تصور می‌کنند بخشش مهریه تنها به‌صورت کامل امکان‌پذیر است، در حالی که در عمل، زن می‌تواند حتی بخشی از مهریه را به شوهرش ببخشد؛ چه به‌صورت رسمی در دفاتر اسناد رسمی، و چه با دست‌نوشته ساده.
در این مقاله، به صورت کامل و کاربردی، شرایط بخشیدن بخشی از مهریه، روش‌های رسمی و غیررسمی این اقدام، آثار حقوقی آن، تفاوت میان ابراء و هبه، و همچنین امکان رجوع زن از مهریه بخشیده‌شده بررسی می‌شود. اگر شما یا اطرافیانتان با چنین مسئله‌ای مواجه هستید، این راهنما می‌تواند دید روشنی از حقوق و تعهدات قانونی‌تان ارائه دهد.
بخشیدن بخشی از مهریه
بسیاری از افراد تصور می‌کنند که بخشیدن مهریه فقط زمانی امکان‌پذیر است که زن تمام مهریه را ببخشد، اما در واقع قانون این اختیار را به زن داده است که هر مقدار از مهریه را که بخواهد، چه کامل و چه جزئی، به شوهرش ببخشد. این بخشش ممکن است در قالب یک توافق مالی یا صرفاً از روی تمایل شخصی زن باشد.
🔹 تعریف قانونی بخشیدن مهریه
بر اساس ماده ۱۰۸۲ قانون مدنی، زن پس از عقد مالک مهریه می‌شود و می‌تواند هر نوع تصرفی در آن داشته باشد؛ از جمله بخشش، صلح یا انتقال. زمانی که زن با رضایت کامل، تمام یا بخشی از مهریه اش را به شوهر ببخشد، این عمل از نظر حقوقی یک ایقاع محسوب می‌شود (یعنی با اراده یک‌طرفه زن قابل تحقق است) و به آن بذل مهریه یا ابراء ذمه زوج گفته می‌شود.
🔹 آیا می‌توان فقط قسمتی از مهریه را بخشید؟
بله، بخشیدن فقط قسمتی از مهریه کاملاً ممکن است. هیچ محدودیت قانونی در این زمینه وجود ندارد و زن می‌تواند هر مقدار دلخواه از مهریه را ببخشد.
برای مثال، اگر مهریه ۱۱۰ سکه باشد، زن می‌تواند فقط ۱۰ سکه یا حتی نصف یک سکه را ببخشد و باقی آن را مطالبه کند. این موضوع معمولاً به صورت عددی، درصدی یا توافقی در سند یا دست‌نوشته ذکر می‌شود.
🔹 تفاوت بخشش کامل و جزئی مهریه
بخشش کامل مهریه به این معناست که زن از تمام مهریه صرف‌نظر کند و دیگر هیچ‌گونه ادعایی در این باره نداشته باشد. این نوع بخشش معمولاً در قالب سند رسمی ابراء انجام می‌شود و قابل رجوع نیست.
بخشش جزئی مهریه یعنی زن تنها بخشی از مهریه را می‌بخشد و حق خود را نسبت به بقیه محفوظ می‌دارد.
این نوع بخشش هم می‌تواند رسمی یا عادی باشد، اما در هر صورت باید در متن اقرار یا سند، مقدار دقیق بخشوده‌شده مشخص باشد.
روش‌های قانونی بخشیدن قسمتی از مهریه
در قانون مدنی ایران، زن به‌عنوان مالک مهریه این حق را دارد که تمام یا بخشی از آن را به شوهر خود ببخشد. اما نحوه انجام این بخشش و شکل حقوقی آن می‌تواند در اعتبار و اثر قانونی آن نقش اساسی داشته باشد. در این بخش، با روش‌های متداول و قانونی بخشیدن مهریه آشنا می‌شویم.
🔹 بخشش مهریه با سند عادی یا دست‌نوشته
یکی از روش‌های رایج در میان زوجین، نوشتن یک دست‌نوشته ساده است که در آن زن اعلام می‌کند بخشی از مهریه‌اش را بخشیده است. این سند معمولاً شامل:
- مشخصات طرفین
- مقدار مهریه‌ای که بخشیده می‌شود
- تاریخ و امضا و اثر انگشت زن
مزایا: این روش آسان، بدون هزینه و سریع است.
معایب: در صورت بروز اختلاف، اثبات آن در دادگاه دشوار است؛ چون دادگاه ممکن است بپذیرد که زن این متن را تحت فشار نوشته یا دستخط واقعی را نپذیرد در مطلبی جداگانه بخشش مهریه با دست نویس یا سند عادی بررسی شده و کلیه نکات حقوقی به صورت مفصل در آن پرداخته شده است.
🔹 بخشش مهریه با سند رسمی در دفترخانه
با اعتبار ترین روش برای بخشیدن مهریه، تنظیم اقرارنامه یا سند رسمی در یکی از دفاتر اسناد رسمی کشور است. در این روش:
- زن با مدارک هویتی و سند ازدواج به دفترخانه مراجعه می‌کند.
- به‌طور رسمی اقرار می‌کند که بخشی از مهریه را بخشیده است.
- سند تنظیم‌شده در دفاتر رسمی، در صورت نیاز برای دفتر ازدواج ارسال می‌شود تا در سند نکاحیه درج گردد.
مزایا:
- اعتبار کامل قانونی و قابلیت استناد در محاکم
- عدم امکان انکار یا رجوع در اکثر موارد
- جلوگیری از بروز اختلافات آتی
🔹 اعتبار و مشکلات اثبات در روش‌های غیررسمی
بسیاری از زنان، به دلایل مختلف مانند حفظ آبرو، فشار روانی یا اعتماد، مهریه را در قالب دست‌نوشته می‌بخشند. با وجود آن‌که از لحاظ اخلاقی شاید پذیرفته باشد، اما در رویه قضایی، سند عادی همیشه در معرض انکار یا تردید است.
همچنین اگر زن در آینده مدعی شود که این دست‌نوشته تحت اجبار یا فریب نوشته شده، دادگاه ممکن است به نفع او رأی دهد، به‌ویژه اگر شوهر نتواند شرایط صحت معامله را اثبات کند.
شرایط لازم برای بخشیدن قسمتی از مهریه
بخشش مهریه یک عمل حقوقی مهم است که به‌صورت رسمی یا غیررسمی انجام می‌شود، اما اگر قرار است بخشیدن مهریه به‌ویژه قسمتی از آن به‌طور رسمی و قانونی ثبت شود، رعایت شرایط خاصی ضروری است. در این بخش، مهم‌ترین شرایط و الزامات قانونی برای صحت و اعتبار این بخشش بررسی می‌شود.
🔹 مدارک مورد نیاز برای ثبت بخشش مهریه
برای اینکه زن بتواند بخشش قسمتی از مهریه را به‌طور رسمی ثبت کند، حضور او در یکی از دفاتر اسناد رسمی الزامی است. مدارک لازم عبارت‌اند از:
- شناسنامه و کارت ملی زوجه
- سند ازدواج (عقدنامه)
- مشخصات مقدار مهریه و میزان بخشوده شده
- در صورت وجود، متن توافق یا صلح‌نامه (در صورت هبه یا صلح معوض)
گاهی نیز ممکن است دفاتر رسمی برای اطمینان از رضایت کامل، مدارک هویتی پدر زن را نیز درخواست کنند، به‌ویژه در مواردی که سن زن کم است یا ظن اجبار وجود دارد.
🔹 نقش رضایت و اختیار زن در صحت بخشش
یکی از مهم‌ترین شرایط بخشیدن مهریه، رضایت کامل و بدون اجبار زن است. اگر مشخص شود که زن تحت فشار روحی یا جسمی اقدام به بخشش کرده، امکان ابطال آن وجود دارد.
قانون مدنی نیز بر قصد و رضایت در تنظیم عقود و ایقاعات تأکید دارد. بنابراین هرگونه سند بخشش مهریه، تنها زمانی معتبر است که زن در حالت سلامت عقل و بدون اجبار، اقدام به امضا یا اثر انگشت کرده باشد.
🔹 آیا اجازه پدر برای بخشش لازم است؟
قانوناً اگر زن به سن قانونی (۱۸ سال یا رشد حقوقی تشخیص داده‌شده توسط دادگاه) رسیده باشد، نیازی به اجازه پدر ندارد.
با این حال، برخی دفاتر اسناد رسمی به‌طور سلیقه‌ای برای بخشش کامل یا حتی بخشی از مهریه، به‌ویژه در مورد دختران جوان یا بدون تجربه، حضور یا رضایت پدر را شرط می‌دانند.
این رویه قانونی نیست، اما به‌منظور جلوگیری از سوءاستفاده یا اجبار، در برخی مناطق رعایت می‌شود. اگر دفترخانه‌ای بدون دلیل موجه، بخشش مهریه را بدون اجازه پدر نپذیرد، می‌توان موضوع را از طریق کانون سردفتران یا مراجع نظارتی پیگیری کرد.
🔍نکات مهم در تنظیم سند بخشش مهریه
بخشش مهریه، به‌ویژه زمانی که به صورت رسمی و در دفتر اسناد رسمی انجام می‌شود، باید با دقت و رعایت نکات حقوقی انجام شود. متن تنظیم‌شده در سند، آثار مهمی برای هر دو طرف به‌ویژه زن خواهد داشت و در صورت عدم نگارش صحیح، می‌تواند باعث مشکلات قضایی در آینده شود.
🔹 نحوه نوشتن متن رسمی بخشش مهریه
در متن رسمی بخشش مهریه باید چند نکته کلیدی رعایت شود:
- ذکر صریح مقدار مهریه و میزان بخشیده‌شده (مثلاً: ۵۰ عدد سکه از مجموع ۱۱۰ سکه)
- عبارت دقیق مانند «زوجه کلیه حقوق خود را نسبت به مقدار ذکرشده از مهریه اسقاط و ذمه زوج را بری نمود»
- تأکید بر عدم رجوع (اگر قصد برگشت‌پذیر بودن وجود ندارد)
- امضای زن و سردفتر، درج تاریخ دقیق و شماره ثبت
🔹 بخشش مهریه در قبال دریافت ملک یا خودرو
در صورتی که زن مهریه خود را در قبال دریافت ملکی مانند خانه، زمین یا خودرویی ببخشد، باید در متن اقرارنامه به‌صراحت ذکر شود که این اموال در قبال بخشش مهریه به زن واگذار شده‌اند.
اگر این نکته در متن قید نشود، ممکن است بعداً زوج ادعا کند که مال واگذار شده هبه بوده و ربطی به مهریه ندارد. لذا پیشنهاد می‌شود حتماً این جملات را درج کنید:
“زوجه در قبال دریافت یک دستگاه خودروی [مدل، پلاک و مشخصات کامل] از زوج، تعداد ۶۰ سکه از مهریه خود را به وی بذل نموده و ادعایی نسبت به آن نخواهد داشت.”
🔹 بخشش مهریه در طلاق توافقی
در طلاق توافقی، زوجین می‌توانند درباره مهریه به توافق برسند و زن بخشی یا کل مهریه را ببخشد. در این حالت، توافق باید در متن گواهی عدم سازش یا صورت‌جلسه دادگاه به‌صورت شفاف نوشته شود.
مثال:
“زوجه اقرار نمود که مهریه خود به تعداد ۱۱۰ سکه بهار آزادی را در قبال دریافت یک واحد آپارتمان واقع در … و اخذ حق طلاق از زوج، به صورت کامل بذل نموده و از خود سلب و ساقط کرده است. زوج نیز متعهد به اجرای این مفاد گردید.”
در صورتی که زن در وکالت‌نامه طلاق نیز بخواهد مهریه را ببخشد، باید در متن وکالت به آن اشاره شود.
نمونه متن رسمی بخشش قسمتی از مهریه در دفتر اسناد رسمی
اینجانب خانم [نام و نام خانوادگی] فرزند [نام پدر] به شماره شناسنامه [شماره] صادره از [شهر] و کد ملی [کد ملی]، زوجه آقای [نام شوهر] فرزند [نام پدر شوهر] به شماره شناسنامه [شماره] و کد ملی [کد ملی]، با رضایت کامل و بدون هیچ‌گونه اجبار یا اکراه، اقرار می‌نمایم که تعداد پنجاه عدد سکه بهار آزادی از مجموع مهریه مندرج در عقدنامه شماره [شماره عقدنامه] مورخ [تاریخ] را به طور رسمی به آقای [نام شوهر] بخشیده‌ام و از این بابت هیچ‌گونه ادعا و مطالبه‌ای نخواهم داشت.
ذمه زوج از پرداخت این بخش از مهریه بری‌الذمه گردیده و حق رجوع از این بخشش را از خود سلب و ساقط می‌نمایم.
آیا امکان رجوع از مهریه بخشیده شده وجود دارد؟
در بسیاری از موارد، زن پس از بخشیدن مهریه، به دلایلی مانند بروز اختلاف، خیانت یا طلاق، تصمیم می‌گیرد از بخشش خود بازگردد. اما باید توجه داشت که امکان رجوع به مهریه بخشیده شده، بستگی مستقیم به نحوه و قالب حقوقی بخشش دارد؛ مثلاً آیا این اقدام به شکل ابراء، هبه یا صلح انجام شده است؟
🔹 شرایط بازگشت از بخشش در ابراء، هبه و صلح
هر یک از قالب‌های حقوقی بخشش مهریه، شرایط متفاوتی برای رجوع یا غیرقابل رجوع بودن دارند:
✅ ابراء (بخشیدن دین)
مطابق ماده ۲۸۹ و ۲۹۰ قانون مدنی، اگر زن در قالب ابراء ذمه شوهر را از دین مهریه بری کند، امکان رجوع به آن وجود ندارد؛ زیرا ابراء از جمله ایقاعات لازم و غیرقابل فسخ است. در نتیجه، اگر زن به صورت رسمی در دفترخانه اعلام کند که «ذمه زوج را از مهریه بری می‌کند»، دیگر حق بازگشت نخواهد داشت.
✅ هبه (هدیه دادن مال)
طبق مواد ۷۹۵ و ۸۰۳ قانون مدنی:
-
اگر بخشش به صورت هبه غیر معوض باشد (یعنی زن چیزی در برابر آن دریافت نکرده باشد)، در برخی شرایط زن می‌تواند رجوع کند؛ مثلاً اگر مهریه را فقط از روی محبت بخشیده باشد و مال هنوز در اختیار شوهر باشد.
-
اما اگر هبه معوض باشد (مثلاً زن در قبال مهریه ملکی گرفته باشد)، رجوع ممکن نیست چون معوض دریافت شده است.
✅ صلح مهریه
صلح یکی از عقود لازم است (ماده ۷۵۴ قانون مدنی) و بنابراین، به طور کلی امکان رجوع از آن وجود ندارد مگر اینکه شرط فسخ در ضمن عقد صلح آمده باشد یا هر دو طرف توافق به فسخ داشته باشند. لذا اگر زن مهریه‌اش را در قالب عقد صلح بخشیده باشد، نمی‌تواند به‌تنهایی آن را باز پس گیرد.
🔹 تأثیر طلاق و خیانت در رجوع از بخشش
یکی از پرتکرارترین سوالات در این زمینه این است:
“اگر مرد بعد از بخشش مهریه، زن را طلاق دهد یا خیانت کند، آیا زن می‌تواند مهریه را پس بگیرد؟”
پاسخ بستگی به نوع بخشش دارد:
- اگر بخشش رسمی و بدون شرط رجوع در سند ذکر شده باشد (مثلاً “مهریه به صورت بلاعوض و بدون حق رجوع بذل شد”)، حتی طلاق یا خیانت هم تأثیری در رجوع ندارد.
- اما اگر بخشش مشروط یا در قالب هبه غیرمعوض باشد، زن می‌تواند در دادگاه برای اثبات فسخ یا رجوع طرح دعوی کند؛ به‌ویژه اگر بتواند اجبار، فریب یا شرطی مانند وفاداری را ثابت کند.
🔸 نکته مهم: در طلاق خلع یا مبارات که زن در قبال طلاق، مهریه را می‌بخشد، تا پایان عده می‌تواند از بخشش خود رجوع کند و در این صورت طلاق هم فسخ می‌شود.
سوالات متداول
در این بخش از مقاله سوالات متداول پیرامون بخشیدن قسمتی از مهریه را مشاهده می فرمایید که توسط پرسشگران از مجموعه ایران لگال در قالب مشاوره حقوقی تلفنی مطرح شده است:
❓ منظور از بذل قسمتی از مهریه چیست؟ آیا به معنای دریافت یا بخشش مهریه است؟
✅ بذل قسمتی از مهریه به این معناست که زن بخشی از مهریه خود را به همسرش می‌بخشد و در واقع از آن بخش صرف‌نظر می‌کند. این عمل می‌تواند رسمی یا به‌صورت دست‌نوشته باشد، ولی برای اعتبار قانونی، بهتر است در دفترخانه اسناد رسمی ثبت شود.
❓ آیا زن می‌تواند با بخشیدن مقداری از مهریه‌اش درخواست طلاق کند حتی اگر مرد رضایت نداشته باشد؟
✅ بله. زن می‌تواند با استناد به دلایلی مانند عسر و حرج یا در قالب طلاق خلع، مقداری از مهریه را ببخشد و درخواست طلاق دهد. این اقدام نیازمند رضایت مرد نیست، ولی باید توسط دادگاه بررسی و تأیید شود.
❓ آیا بعد از عقد، امکان بخشش مهریه وجود دارد؟ می‌توانند بعداً بخشی از آن را به یکدیگر ببخشند؟
✅ بله. به‌محض جاری شدن عقد، زن مالک مهریه می‌شود و می‌تواند هر زمان بخشی از آن را به شوهرش ببخشد. این بخشش می‌تواند به صورت رسمی یا غیررسمی انجام گیرد، ولی ثبت رسمی آن توصیه می‌شود.
❓ اگر مهریه را بخشیده باشم و برای گرفتن حضانت فرزند اقدام کنم، آیا شوهرم باید نیم عشر دولتی را پرداخت کند؟
✅ در صورت بخشش رسمی مهریه، می‌توان موضوع را به اجرای ثبت اعلام کرد تا در محاسبه نیم عشر تجدیدنظر شود. برای معافیت یا کاهش هزینه‌ها باید بخشش در دفترخانه ثبت و مدارک آن به مرجع اجرا ارائه گردد. در صورت نیاز به محاسبه نیم عشر می توانید از ابزار محاسبه آنلاین نیم عشر دولتی به صورت رایگان استفاده نمایید.
❓ آیا می‌توان با بخشیدن مهریه، شروط ضمن عقد را نیز باطل کرد؟
✅ خیر. مهریه و شروط ضمن عقد دو موضوع مستقل هستند. برای بی‌اعتبار کردن شروط، لازم است توافق‌نامه جداگانه‌ای میان زوجین تنظیم و به صورت رسمی ثبت شود. توصیه می‌شود این کار با مشاوره حقوقی انجام شود.
❓ در طلاق خلع، آیا زن باید تمام مهریه خود را ببخشد؟
✅ خیر. در طلاق خلع، زن می‌تواند تمام یا فقط بخشی از مهریه را ببخشد. میزان بخشش به شرایط پرونده و توافق طرفین بستگی دارد. حتی اگر فقط بخشی از مهریه بخشیده شود، امکان اجرای طلاق خلع وجود دارد.