در بسیاری از محیط‌های کاری ایران، استخدام بدون قرارداد کتبی همچنان پدیده‌ای رایج است. برخی کارفرمایان تصور می‌کنند که با عدم انعقاد قرارداد می‌توانند رابطه کاری را در هر لحظه خاتمه دهند، بدون آن‌که مسئولیتی متوجهشان باشد. این در حالی است که قانون کار ایران صراحتاً قرارداد شفاهی را نیز معتبر می‌داند و در صورت نبود قرارداد کتبی، بسیاری از تبعات حقوقی به زیان کارفرما خواهد بود.
اگرچه ممکن است در نگاه اول، نداشتن قرارداد روشی ساده و کم‌هزینه به‌نظر برسد، اما واقعیت این است که چنین اقدامی می‌تواند خسارت‌های سنگینی به دنبال داشته باشد؛ از پرداخت کامل حقوق و مزایا گرفته تا صدور رأی بازگشت به کار برای کارگر اخراج‌شده. در این مقاله، به‌طور جامع به عواقب نداشتن قرارداد کار از منظر قانونی، مالی و مدیریتی می‌پردازیم و راهکارهایی برای پیشگیری از مشکلات احتمالی ارائه می‌دهیم.
عواقب نداشتن قرارداد کار از نگاه قانون کار ایران
عواقب نداشتن قرارداد کار این است که باعث دائمی تلقی‌شدن همکاری می‌شود و اخراج کارگر بدون دلیل، غیرقانونی است. کارگر می‌تواند شکایت کرده و حقوق، مزایا و بیمه معوق را مطالبه کند. نداشتن قرارداد، ریسک حقوقی و مالی زیادی برای کارفرما دارد.
📌 قرارداد شفاهی هم قرارداد کار محسوب می‌شود
بر اساس ماده ۷ قانون کار، قرارداد کار می‌تواند به‌صورت کتبی یا شفاهی تنظیم شود. بنابراین، حتی اگر سند مکتوبی بین طرفین وجود نداشته باشد، رابطه کاری برقرار شده و مشمول حمایت‌های قانونی خواهد بود.
📌 تبصره ۲ ماده ۷ و مفهوم همکاری دائم
قانون‌گذار در تبصره ۲ ماده ۷ تأکید کرده است که اگر مدت قرارداد ذکر نشود و نوع کار نیز مستمر باشد، همکاری دائمی تلقی می‌شود. این به آن معناست که در صورت نداشتن قرارداد مکتوب، کارفرما نمی‌تواند به راحتی پایان همکاری را اعلام کند.
🔍 وظیفه اثبات رابطه کار بر دوش کارگر نیست
در موارد نبود قرارداد کتبی، کارگر می‌تواند از طرق مختلف رابطه کاری خود را با کارفرما اثبات کند؛ از جمله:
- فیش‌های حقوقی یا پرینت حساب بانکی
- شهادت همکاران
- کارت ورود و خروج یا اسناد اداری
- مکاتبات پیامکی یا الکترونیکی
- لباس فرم یا کارت شناسایی پرسنلی
📌 حمایت گسترده قانون از کارگر در نبود قرارداد
اگرچه بسیاری از کارفرمایان تصور می‌کنند نداشتن قرارداد به نفع آن‌هاست، اما در عمل، کارگر در چنین شرایطی با پشتوانه قانون می‌تواند:
- درخواست بازگشت به کار دهد
- حقوق و مزایای معوقه را مطالبه کند
- برای بیمه رد نشده شکایت نماید
- رأی دریافت حق‌السعی ایام بلاتکلیفی بگیرد
چرا برخی کارفرمایان قرارداد کار تنظیم نمی‌کنند و چه خطراتی در پیش است؟
برخی کارفرمایان به دلایل مختلفی از بستن قرارداد با نیروهای کاری خود اجتناب می‌کنند. اما این اقدام، علاوه بر آن‌که خلاف روح قانون کار است، در عمل نیز پیامدهای سنگینی برای کارفرما به‌همراه دارد که بسیاری از آن‌ها غیرقابل جبران‌اند.
📌 دلایل کارفرما برای نداشتن قرارداد با کارگر
- فرار از مسئولیت بیمه‌ای و مالی: برخی کارفرمایان گمان می‌کنند با نداشتن قرارداد، نیازی به پرداخت بیمه، عیدی، سنوات و مزایای قانونی نیست. در حالی که میزان جریمه بیمه نکردن کارگر چند برابر حق بیمه است.
- امکان اخراج آسان‌تر: تفکر اشتباهی که می‌گوید بدون قرارداد می‌توان در هر زمان کارگر را کنار گذاشت، در حالی که در عمل، این وضعیت منجر به همکاری دائم و محدودیت شدید در اخراج می‌شود.
- بی‌اطلاعی یا سهل‌انگاری: برخی مدیران به‌دلیل فقدان اطلاعات حقوقی یا نداشتن سیستم منابع انسانی حرفه‌ای، از تنظیم قرارداد غافل می‌شوند.
- ترس از محدود شدن در چارچوب قانون: بعضی از کسب‌وکارهای غیررسمی به اشتباه تصور می‌کنند داشتن قرارداد آن‌ها را مقید به رویه‌های رسمی و نظارت‌های دولتی می‌کند.
❌ این تفکرات چه پیامدهایی دارد؟
- اخراج غیرممکن می‌شود: در کارهای مستمر، نبود قرارداد یعنی همکاری دائم و ممنوعیت اخراج کارگر بدون قرارداد بدون دلیل مستند.
- کارگر در موقع اختلاف، دست بالاتر را دارد: چون اثبات رابطه کاری ممکن است و قانون به نفع کارگر تفسیر می‌شود.
- مطالبه حقوق و مزایا حتی در صورت دریافت کامل: در نبود سند مکتوب، کارگر می‌تواند ادعا کند فقط حقوق پایه گرفته و از دریافت سایر مزایا محروم بوده است.
- ریسک محکومیت در اداره کار و دیوان عدالت اداری: در صورت شکایت، کارفرما ملزم به پرداخت همه حقوق، مزایا و حتی بیمه معوق خواهد شد.
تبدیل همکاری موقت به دائم؛ پیامد مستقیم نداشتن قرارداد کتبی
یکی از مهم‌ترین تبعات حقوقی نداشتن قرارداد کتبی در روابط کار، این است که قانون کار همکاری را به‌صورت «دائمی» تلقی می‌کند. این مسئله به‌ویژه در مشاغلی که جنبه مستمر دارند، می‌تواند کنترل کارفرما بر پایان همکاری را به‌کلی از بین ببرد.
📌 تبصره ۲ ماده ۷ قانون کار چه می‌گوید؟
بر اساس این تبصره:
«در کارهایی که طبیعت آن‌ها جنبه مستمر دارد، اگر در قرارداد کار مدت ذکر نشود، قرارداد دائمی تلقی می‌شود.»
در نتیجه، اگر کارفرما قراردادی مکتوب نداشته باشد که مدت همکاری را مشخص کند، از منظر قانونی همکاری دائمی محسوب می‌شود، حتی اگر نیت طرفین بر همکاری موقت بوده باشد.
❌ محدودیت در اخراج کارگر
وقتی همکاری دائمی تلقی شود، کارفرما دیگر نمی‌تواند به‌سادگی رابطه کاری را پایان دهد در حالی که تفاوت میان اخراج در قرارداد دائم و موقت وجود دارد. حتی در صورت اختلاف، کارفرما باید دلایل قانونی مانند قصور در انجام وظایف یا نقض آیین‌نامه انضباطی را اثبات کند. در غیر این صورت، با شکایت کارگر، رأی بازگشت به کار صادر می‌شود.
🔍 تاثیر در حقوق پایان خدمت
در قراردادهای دائمی، مزایایی مانند سنوات پایان خدمت، عیدی و پاداش، مشمول محاسبات بیشتری می‌شود. کارگر می‌تواند ادعا کند سال‌ها سابقه خدمت داشته و درخواست حقوق بلاتکلیفی و خسارت اخراج کند.
✅ بهترین راهکار
تنظیم قرارداد مکتوب با ذکر مدت مشخص (مثلاً یک‌سال)، می‌تواند از دائمی تلقی شدن همکاری جلوگیری کند و در صورت نیاز به عدم تمدید، دست کارفرما را باز بگذارد. این قرارداد باید در آغاز کار و با امضای دو طرف تنظیم و نسخه‌ای در پرونده نگهداری شود.
اخراج کارگر بدون قرارداد؛ از منع قانونی تا رأی بازگشت به کار
برخلاف تصور برخی کارفرمایان، نداشتن قرارداد به معنای آزادی در اخراج کارگر نیست. در عمل، اخراج بدون طی مراحل قانونی می‌تواند منجر به بازگشت اجباری کارگر به کارگاه و پرداخت خسارت‌های سنگین از سوی کارفرما شود.
🔍 اخراج بدون قرارداد مشمول ماده ۲۷ قانون کار است
مطابق ماده ۲۷ قانون کار، کارفرما فقط زمانی می‌تواند کارگر را اخراج کند که:
- کارگر در انجام وظایف محوله قصور جدی داشته باشد
- یا آیین‌نامه‌های انضباطی را نقض کرده باشد
- و یا بر خلاف تعهدنامه اخلاق کاری عمل کرده باشد.
در نهایت این موارد پس از تذکرات کتبی نیز تکرار شده باشند. در صورتی که این شرایط رعایت نشود و کارگر شکایت کند، مراجع حل اختلاف معمولاً رأی بازگشت به کار صادر می‌کنند.
📌 نقش کمیته انضباطی در اخراج کارگر
در کارگاه‌هایی که آیین‌نامه انضباطی مصوب دارند، تخلفات باید در کمیته انضباطی مطرح و مستند شود. بدون طی این فرآیند، اخراج کارگر وجاهت قانونی نخواهد داشت.
همچنین در کارگاه‌هایی که شورای اسلامی کار یا نماینده کارگران حضور دارند که وظیفه رسیدگی به مشکلات میان کارگر و کارفرما را دارا می باشند، رأی اخراج باید مورد تأیید آن‌ها نیز باشد.
⚖️ اخراج غیرقانونی چه پیامدی دارد؟
اگر اخراج غیرقانونی تشخیص داده شود:
- کارفرما به بازگشت کارگر به شغل قبلی یا معادل آن محکوم می‌شود.
- باید حق‌السعی ایام بلاتکلیفی (از روز اخراج تا صدور رأی) را پرداخت کند.
- موظف است بیمه‌ی مدت بیکاری اجباری را نیز پرداخت کند.
نکته:
اگر کارگر نخواهد به کار برگردد، می‌تواند با درخواست مکتوب ظرف ۷ روز پس از رأی، حق سنوات معادل ۴۵ روز حقوق پایه به ازای هر سال خدمت را دریافت کند.
ریسک‌های مالی نداشتن قرارداد کار برای کارفرما
نداشتن قرارداد کتبی فقط یک خلأ اداری ساده نیست؛ در عمل، این موضوع می‌تواند منجر به صدور احکام جبران مالی سنگین علیه کارفرما شود. بسیاری از این هزینه‌ها قابل پیش‌بینی نیستند و در مواردی، ضرر چند برابری نسبت به تنظیم یک قرارداد ساده خواهند داشت.
✅ پرداخت مزایای کامل حتی بدون قرارداد
در نبود قرارداد کتبی، کارگر می‌تواند ادعا کند که فقط حقوق پایه دریافت کرده و از مزایای قانونی مانند اضافه‌کاری، حق اولاد، بن کارگری، حق مسکن، تعطیل‌کاری و پاداش سالانه بی‌بهره بوده است. در این حالت، اداره کار معمولاً به نفع کارگر رأی صادر می‌کند و کارفرما را به پرداخت همه مزایای معوقه از تاریخ شروع همکاری محکوم می‌کند.
📌 حق‌السعی ایام بلاتکلیفی
در صورتی که اخراج کارگر غیرموجه تشخیص داده شود، کارفرما باید تمام حقوق ماهانه کارگر از زمان اخراج تا زمان صدور رأی بازگشت به کار را پرداخت کند؛ حتی اگر کارگر در این مدت کار نکرده باشد و در صورت ممانعت از بازگشت به کار توسط کارفرما، از نظر کیفری موضوع قابل پیگیری خواهد بود.
⚖️ مطالبه سنوات، عیدی، پاداش و مرخصی
در نبود قرارداد، اگر سابقه همکاری اثبات شود، کارگر می‌تواند مطالبه کند:
- سنوات پایان خدمت به میزان یک ماه حقوق پایه برای هر سال
- عیدی و پاداش سالانه برابر با دو ماه حقوق
- مرخصی ذخیره‌شده به میزان ۲۶ روز در سال کاری
❌ جریمه‌های عدم پرداخت بیمه
بر اساس ماده ۱۴۸ قانون کار، کارفرما موظف است از روز اول همکاری، بیمه کارگر را پرداخت کند. در صورت شکایت، سازمان تأمین اجتماعی می‌تواند:
- کارفرما را به پرداخت حق بیمه معوقه با جریمه تأخیر محکوم کند
- سوابق بیمه‌ای را با رأی اداره کار به سوابق کارگر اضافه کند
سوالات متداول
در این قسمت از مقاله سوالات متداول پیرامون عواقب نداشتن قرارداد کار مطرح شده است:
❓ من حدود ۸ ماه بدون قرارداد در یک فروشگاه کار کردم و حالا بدون اخطار اخراجم کردند. می‌تونم شکایت کنم؟
✅ بله. حتی بدون قرارداد کتبی، اگر بتوانید اشتغال خود را با مدارکی مثل پرینت حقوق، شهادت همکاران یا پیام‌های واتساپی ثابت کنید، می‌توانید در اداره کار شکایت کرده و تقاضای بازگشت به کار یا دریافت حقوق معوقه و بیمه کنید.
❓ کارفرمای من می‌گه چون قرارداد نبستیم، هیچ عیدی یا سنواتی به من تعلق نمی‌گیره. این درسته؟
✅ خیر. بر اساس قانون کار، حتی اگر قرارداد مکتوب وجود نداشته باشد، شما مشمول تمامی مزایای قانونی هستید. در صورت اثبات اشتغال، می‌توانید عیدی، سنوات، مرخصی و سایر مطالبات را از کارفرما دریافت کنید.
❓ اگر کارگری بدون قرارداد اخراج بشه و اداره کار رأی بازگشت به کار صادر کنه، الزاماً باید برگرده سر کار؟
✅ نه الزاماً. اگر رأی بازگشت صادر شود ولی کارگر نخواهد برگردد، می‌تواند ظرف ۷ روز دادخواست جدیدی بدهد و به‌جای بازگشت، درخواست دریافت سنوات معادل ۴۵ روز حقوق برای هر سال خدمت را مطرح کند.