در نظام دادرسی کیفری ایران، تصمیم‌گیری درباره ادامه یا توقف تعقیب کیفری یکی از مهم‌ترین مراحل در فرآیند رسیدگی به جرایم است. در این میان، قرار منع تعقیب ابزاری حقوقی است که در صورت نبودن شرایط قانونی لازم برای پیگیری اتهام، موجب مختومه شدن پرونده می‌شود. اگرچه این قرار معمولاً توسط دادسرا صادر می‌شود، اما در برخی موارد خاص، دادگاه کیفری دو نیز می‌تواند رأساً و در چارچوب صلاحیت خود اقدام به صدور این قرار نماید.
موضوع «صدور قرار منع تعقیب توسط دادگاه کیفری دو» از جهات مختلفی اهمیت دارد: هم به لحاظ مبانی قانونی مانند مواد ۲۶۵، ۲۷۴ و ۳۴۰ قانون آیین دادرسی کیفری، و هم از نظر تفاوت با حکم برائت و نیز آثار تجدیدنظر، اعتراض و تعقیب مجدد. در این مقاله، به بررسی دقیق این مسئله می‌پردازیم تا مشخص شود در چه شرایطی دادگاه می‌تواند چنین قراری صادر کند، چه تفاوتی با سایر تصمیمات قضایی دارد، و چه حقوقی برای شاکی یا متهم ایجاد می‌کند.
قرار منع تعقیب در نظام کیفری ایران چیست؟
«قرار منع تعقیب» یکی از مهم‌ترین تصمیمات قضایی در مرحله تحقیقات مقدماتی است که به‌صورت رسمی از ادامه پیگیری یک پرونده کیفری جلوگیری می‌کند. این قرار زمانی صادر می‌شود که مقام قضایی پس از بررسی کامل پرونده به این نتیجه برسد که:
- عمل ارتکابی از نظر قانون جرم محسوب نمی‌شود
- ادله کافی برای اثبات اتهام وجود ندارد
- یا عناصر قانونی جرم تحقق نیافته است
در این حالت، نه‌تنها متهم از تعقیب معاف می‌شود، بلکه پرونده کیفری نیز در همان مرحله مختومه اعلام می‌گردد.
📌 تفاوت با قرار موقوفی تعقیب و حکم برائت
- قرار منع تعقیب در مرحله تحقیقات صادر می‌شود؛ به‌معنای آن است که دلایل برای ادامه رسیدگی وجود ندارد یا عمل مجرمانه نیست.
- قرار موقوفی تعقیب زمانی صادر می‌شود که به دلایلی مانند فوت متهم، گذشت شاکی یا مرور زمان ادامه رسیدگی امکان‌پذیر نیست.
- حکم برائت: در مرحله دادگاه و پس از تشکیل جلسه رسمی رسیدگی صادر می‌شود؛ به معنای آن است که متهم با وجود رسیدگی ماهوی، بی‌گناه تشخیص داده شده است.
بنابراین، قرار منع تعقیب هم از حیث ماهیت و هم از نظر مرحله صدور با دیگر تصمیمات قضایی تفاوت دارد و نباید با آن‌ها اشتباه گرفته شود.
صدور قرار منع تعقیب توسط دادگاه کیفری دو
صدور قرار منع تعقیب توسط دادگاه کیفری دو به این معناست که دادگاه، پس از بررسی ابتدایی پرونده و انجام تحقیقات مقدماتی، به این نتیجه برسد که عمل ارتکابی جرم نیست یا دلایل کافی برای ادامه تعقیب وجود ندارد. در این صورت، دادگاه بدون ورود به رسیدگی ماهوی، اقدام به مختومه کردن پرونده می‌کند. این قرار بر اساس ماده ۳۴۰ قانون آیین دادرسی کیفری و در جرائم با درجه پایین (تعزیری درجه ۷ و ۸) صادر می‌شود و می‌تواند مانند قرارهای صادره از دادسرا، مورد تجدیدنظر قرار گیرد.
📌 ماده ۳۴۰ قانون آیین دادرسی کیفری؛ کلید صلاحیت دادگاه
طبق ماده ۳۴۰ قانون آیین دادرسی کیفری:
در جرائم تعزیری درجه هفت و هشت، دادگاه کیفری دو می‌تواند مستقیماً به موضوع رسیدگی کند، مشروط بر آنکه قبل از آن، بررسی لازم برای احراز وقوع جرم یا کفایت ادله صورت گیرد.
بنابراین دادگاه کیفری دو در ابتدای رسیدگی، نقش «مقام تحقیق» را نیز ایفا می‌کند؛ اگر در همین مرحله مشخص شود که:
- جرم رخ نداده است،
- یا ادله کافی برای انتساب جرم وجود ندارد،
می‌تواند به‌جای ورود به رسیدگی ماهوی، قرار منع تعقیب یا قرار موقوفی تعقیب صادر کند.
در چه مواردی دادگاه کیفری ۲ می‌تواند قرار منع تعقیب صادر کند؟
صدور قرار منع تعقیب همیشه بر اساس یک مبنای قانونی انجام می‌شود. زمانی که پرونده‌ای در دادگاه کیفری دو مطرح باشد، این دادگاه پس از بررسی‌های مقدماتی، اگر تشخیص دهد که شرایط قانونی برای ادامه تعقیب کیفری وجود ندارد، می‌تواند رأسا اقدام به صدور قرار منع تعقیب نماید. این موارد عمدتاً در چارچوب ماده ۲۶۵ قانون آیین دادرسی کیفری تعریف شده‌اند.
🔍 ۱. جرم نبودن فعل ارتکابی
اگر دادگاه پس از بررسی متوجه شود که عمل انتسابی به متهم، در قوانین کیفری به‌عنوان جرم شناخته نشده و برای آن مجازات تعیین نشده است، می‌تواند با استناد به عدم جرم‌انگاری، قرار منع تعقیب صادر کند.
مثال: فردی به خاطر ارسال پیامک عادی مورد شکایت قرار گرفته اما محتوای پیامک شامل تهدید یا توهین نبوده؛ در این حالت، چون عمل مجرمانه نیست، قرار منع تعقیب صادر می‌شود.
🔍 ۲. فقدان دلایل کافی برای انتساب جرم
اگر دلایل و مدارک ارائه‌شده از سوی شاکی برای اثبات وقوع جرم ناکافی یا ناقص باشد و نتواند نسبت بین متهم و جرم را به شکل قانونی اثبات کند، دادگاه مجوز ادامه رسیدگی را نخواهد داشت و پرونده با صدور قرار منع تعقیب مختومه می‌شود.
مثال: تنها شاهد پرونده حاضر به شهادت نشود و مدارک کتبی نیز موجود نباشد.
🔍 ۳. عدم کفایت دلایل موجود
ممکن است دلایل و شواهدی وجود داشته باشد، اما این دلایل به‌تنهایی یا در مجموع از نظر حقوقی کفایت نکند تا قاضی با اطمینان به وقوع جرم و نقش متهم رأی دهد. در چنین شرایطی، اگر تشخیص دادگاه بر بی‌کفایتی دلایل باشد، قرار منع تعقیب صادر می‌گردد.
تفاوت این حالت با فقدان دلیل در این است که مدرکی وجود دارد ولی کافی نیست، در حالی‌که در حالت قبل اصلاً مدرکی وجود ندارد.
آیا قرار منع تعقیب صادرشده در دادگاه کیفری ۲ قابل تجدیدنظر است؟
یکی از پرسش‌های مهم در خصوص تصمیمات دادگاه کیفری دو این است که آیا قرار منع تعقیبی که مستقیماً توسط خود دادگاه صادر شده قابل تجدیدنظرخواهی است یا خیر؟ پاسخ این پرسش در مواد ۴۳۱ و ۴۵۵ قانون آیین دادرسی کیفری و همچنین در رویه قضایی کاملاً روشن شده است.
📌 پاسخ قانون: بله، قابل تجدیدنظر است
مطابق ماده ۴۳۱ قانون آیین دادرسی کیفری:
کلیه احکام و قرارهای صادره از دادگاه‌های کیفری که در قانون قابل تجدیدنظر شناخته شده‌اند، ظرف مهلت‌های مقرر قابل تجدیدنظرخواهی در دادگاه تجدیدنظر استان می‌باشند.
با توجه به اینکه قانون‌گذار در ماده ۲۶۵ قرار منع تعقیب را از جمله قرارهای قابل اعتراض می‌داند، و باتوجه به اینکه این قرار در اینجا توسط خود دادگاه کیفری ۲ صادر شده، این تصمیم مشمول قواعد تجدیدنظرخواهی از آراء دادگاه‌ها خواهد بود.
📌 مهلت قانونی برای تجدیدنظرخواهی
- برای افراد مقیم ایران: ۲۰ روز از تاریخ ابلاغ
- برای افراد مقیم خارج از کشور: ۲ ماه از تاریخ ابلاغ
این مهلت بر اساس ماده ۴۳۳ قانون آیین دادرسی کیفری تعیین شده است.
📌 رأی تأییدی در رویه قضایی
در رأی صادره از شعبه ۱۱۷۶ دادگاه کیفری ۲ تهران که موضوع آن شکایت مربوط به مزاحمت تلفنی بود، قاضی پس از بررسی پرونده، به دلیل فقدان سوءنیت و ناکافی بودن دلایل، قرار منع تعقیب صادر کرد و صراحتاً مهلت ۲۰ روزه برای تجدیدنظرخواهی را در متن رأی درج نمود. این رأی بعدها در دادگاه تجدیدنظر استان تهران تأیید شد و به‌عنوان رویه معتبر پذیرفته گردید.
📌 تفاوت با اعتراض به قرار صادره از دادسرا
- اعتراض به قرار منع تعقیبِ دادسرا: در دادگاه کیفری دو و ظرف ۱۰ روز بررسی می‌شود. به طور کلی مهلت اعتراض به قرار نهایی دادسرا 10 روز است.
- تجدیدنظر از قرار صادره توسط دادگاه: در دادگاه تجدیدنظر استان و ظرف ۲۰ روز بررسی می‌شود.
این تفاوت از حیث مرجع، مهلت، و نحوه رسیدگی اهمیت دارد و نباید با هم اشتباه گرفته شود.
سوالات متداول
در این قسمت از مقاله سوالات متداول پیرامون صدور قرار منع تعقیب توسط دادگاه کیفری دو را مشاهده می فرمایید:
❓آیا قرار منع تعقیب صادره از دادگاه کیفری دو قابل اعتراض است؟
✅ بله، این قرار ظرف ۲۰ روز از تاریخ ابلاغ قابل تجدیدنظرخواهی در دادگاه تجدیدنظر استان است.
❓آیا پس از صدور قرار منع تعقیب امکان پیگرد مجدد وجود دارد؟
✅ در صورت کشف دلایل جدید، تعقیب مجدد با درخواست دادستان و اجازه دادگاه صالح امکان‌پذیر است.
❓آیا دادگاه کیفری دو می‌تواند به‌جای حکم، قرار منع تعقیب صادر کند؟
✅ بله، در مرحله تحقیقات مقدماتی و پیش از ورود به دادرسی، دادگاه می‌تواند قرار منع تعقیب صادر نماید.