در سال‌های اخیر، شکایت از پزشکان به دلیل قصور یا تخلفات پزشکی به یکی از موضوعات مهم در دعاوی حقوقی و کیفری تبدیل شده است. بیماران یا خانواده آن‌ها، زمانی که با آسیبی ناشی از درمان نادرست، سهل‌انگاری یا اشتباه پزشکی مواجه می‌شوند، به دنبال راه‌های قانونی برای احقاق حق خود هستند.
یکی از مسائل مهم در این مسیر، شناخت مهلت قانونی برای طرح شکایت و مرور زمان در تخلفات پزشکی است. عدم اطلاع از این محدودیت‌های زمانی می‌تواند منجر به از دست رفتن حق شکایت شود. در این مقاله، به بررسی کامل و کاربردی این موضوع از منظر قانونی، انتظامی و رویه قضایی خواهیم پرداخت.
مرور زمان در شکایت از پزشک چه مفهومی دارد؟
در نظام حقوقی ایران، «مرور زمان» به معنای انقضای مدت مشخصی است که در طی آن شاکی می‌تواند برای طرح دعوا اقدام کند و پس از پایان این مهلت، حق طرح شکایت از بین می‌رود. این قاعده در بسیاری از دعاوی حقوقی و کیفری به‌منظور ایجاد نظم در روابط اجتماعی و جلوگیری از طرح دعاوی کهنه اعمال می‌شود.
در حوزه تخلفات و قصور پزشکی نیز مرور زمان مطرح است، اما بسته به اینکه شکایت از پزشک در کدام مرجع طرح می‌شود (دادسرای جرایم پزشکی یا سازمان نظام پزشکی)، قواعد متفاوتی دارد. به بیان ساده، مرور زمان در جرایم پزشکی گاهی مطلق نیست و ممکن است به دلیل وجود عارضه فعلی در بدن بیمار، قابلیت طرح دعوا همچنان وجود داشته باشد.
🔍آیا فقط آسیب به بیمار می‌تواند مبنای شکایت باشد؟
در بسیاری از موارد، شکایت از پزشک به دلیل آسیب جسمی ناشی از قصور یا بی‌احتیاطی مطرح می‌شود؛ اما همیشه این‌گونه نیست. گاهی اقدامات پزشک فارغ از اینکه منجر به آسیب مشهود شده باشد یا خیر، ذاتاً جرم‌انگاری شده‌اند و می‌توانند مستقل از نتیجه، تحت تعقیب کیفری قرار گیرند.
نمونه‌هایی از جرایم پزشکی بدون نیاز به اثبات آسیب جدی را می توان سقط جنین غیرقانونی بدون مجوز پزشکی و خارج از چارچوب قانونی نام برد. در چنین مواردی، پزشک حتی اگر به ظاهر آسیبی به بیمار نرسانده باشد، مرتکب جرم شده است و مراجع قضایی می‌توانند او را تعقیب و مجازات کنند. بنابراین مرور زمان در این دسته از جرایم تابع مقررات عمومی کیفری خواهد بود، نه صرفاً قواعد حاکم بر قصور پزشکی.
مهلت شکایت در دادسرای جرایم پزشکی
یکی از مراجعی که بیماران می‌توانند برای پیگیری قصور پزشکی به آن مراجعه کنند، دادسرای ویژه جرایم پزشکی است. در این مرجع، رسیدگی به تخلفات پزشکان از منظر حقوق کیفری و جزایی صورت می‌گیرد.
برخلاف سازمان نظام پزشکی که برای رسیدگی به شکایات مهلت یک‌ساله در نظر گرفته، در دادسرای جرایم پزشکی به‌طور علی‌القاعده محدودیت زمانی مشخصی برای طرح شکایت وجود ندارد؛ به‌ویژه در مواردی که قصور پزشک منجر به آسیب بدنی غیر عمدی یا ایجاد عارضه در بدن بیمار شده باشد.
📌 مهلت شکایت در جرایم غیر عمد پزشکی
مطابق با قانون مجازات اسلامی، بسیاری از موارد قصور پزشکی در دسته جرایم غیر عمد قرار می‌گیرند. در چنین حالاتی، مهلت شکایت با توجه به باقی بودن عارضه در بدن بیمار همچنان برقرار است. بنابراین، بیمار می‌تواند حتی بعد از گذشت مدت‌زمانی از انجام عمل یا درمان، در صورت بروز یا ادامه داشتن عارضه، از پزشک شکایت کند.
ملاک اصلی برای قابلیت پیگیری شکایت در این مرجع، وجود عارضه فعلی است. چنانچه عارضه درمان شده باشد و آثار آن از بین رفته باشد، اثبات قصور بسیار دشوار می‌شود.
مهلت شکایت در سازمان نظام پزشکی
در کنار دادسرای جرایم پزشکی، سازمان نظام پزشکی نیز یکی دیگر از مراجعی است که صلاحیت رسیدگی به تخلفات صنفی و حرفه‌ای پزشکان را دارد. برخلاف مراجع قضایی، این سازمان تمرکز بیشتری بر جنبه‌های انتظامی و اخلاق حرفه‌ای شاغلان حوزه درمان دارد به عنوان مثال خودداری عمدی از کمک به مصدومین از مصادیق تخلفات پزشکی دز آئین نامه این سازمان است که مجازات در بر خواهد داشت.
📝 مرور زمان شکایت در نظام پزشکی
مطابق آیین‌نامه رسیدگی دادسراها و هیأت‌های انتظامی سازمان نظام پزشکی، برای طرح شکایت از پزشک در این مرجع، مهلت یک‌ساله در نظر گرفته شده است. این مهلت از زمان وقوع تخلف یا بروز عارضه محاسبه می‌شود و چنانچه بیمار پس از گذشت یک سال شکایت خود را ثبت کند، مرجع انتظامی می‌تواند از پذیرش آن خودداری کند.
📌 استثنا در مورد شکایت اولیه به مراجع قضایی
بر اساس نظریه مشورتی اداره کل حقوقی قوه قضاییه، اگر بیمار ابتدا شکایت خود را به مرجع قضایی (مانند دادسرا) ارائه داده باشد، این اقدام موجب قطع مرور زمان برای تعقیب انتظامی در سازمان نظام پزشکی نمی‌شود. به بیان دیگر، شکایت در دادسرا باعث نمی‌شود مهلت یک‌ساله در نظام پزشکی متوقف شود یا تمدید گردد.
🔍 تأکید دیوان عدالت اداری
دیوان عدالت اداری نیز در رأی خود، مشخصاً مرور زمان یک‌ساله را تایید کرده و درخواست‌هایی برای حذف این مهلت قانونی را رد نموده است.
بهترین زمان برای شکایت از پزشک خطاکار
در اغلب موارد، بیماران نمی‌دانند چه زمانی برای طرح شکایت از پزشک مناسب‌تر است. پاسخ ساده این است: هرچه سریع‌تر، بهتر. در واقع، بهترین زمان برای شکایت از پزشک متخلف، زمانی است که اولین نشانه‌های عارضه یا آسیب در بدن بیمار بروز می‌کند. اقدام فوری، هم از جهت اثبات قصور پزشکی و هم از نظر رعایت مهلت‌های قانونی، اهمیت زیادی دارد.
📌 اقدام قبل از درمان ثانویه
گاهی بیماران پس از مشاهده عوارضی مثل فرورفتگی بینی، بسته نشدن پلک‌ها، از دست دادن حس بویایی یا آسیب‌های مشابه، ابتدا اقدام به درمان مجدد می‌کنند و سپس به شکایت فکر می‌کنند. این کار اشتباه است. باید قبل از هرگونه اقدام درمانی، شکایت ثبت شود تا کمیسیون پزشکی بتواند وضعیت فعلی بدن بیمار را ارزیابی کرده و قصور پزشک را احراز نماید.
📌 معنای اقدام فوری چیست؟
اقدام فوری به این معنا نیست که در همان روز یا هفته اول پس از درمان شکایت ثبت شود، اما منظور این است که قبل از آنکه شرایط پزشکی بیمار تغییر کند یا درمان دیگری انجام شود، باید روند شکایت آغاز گردد. زیرا هر گونه تغییر در وضعیت بدن می‌تواند مانع از تشخیص دقیق کمیسیون و اثبات تخلف پزشک شود.
توصیه‌های مهم قبل از تشکیل کمیسیون پزشکی
برای اثبات قصور پزشکی، یکی از مهم‌ترین مراحل، بررسی و اظهارنظر کمیسیون پزشکی قانونی است. این کمیسیون با حضور پزشکان متخصص، به بررسی وضعیت بیمار، مدارک پزشکی، و روند درمانی انجام‌شده می‌پردازد. اما آنچه اغلب نادیده گرفته می‌شود، آمادگی صحیح بیمار قبل از ارجاع به کمیسیون است؛ موضوعی که می‌تواند سرنوشت پرونده را به‌طور کامل تغییر دهد.
📌 از درمان مجدد قبل از کمیسیون خودداری کنید
چنانچه شرایط جسمی بیمار به‌گونه‌ای است که می‌تواند عارضه را تحمل کند و سلامت یا جان او در خطر مستقیم نیست، توصیه می‌شود تا قبل از بررسی کمیسیون پزشکی، از درمان یا ترمیم آسیب خودداری شود. زیرا هرگونه ترمیم می‌تواند آثار قصور پزشک قبلی را از بین ببرد و امکان بررسی دقیق و بی‌طرفانه را برای کمیسیون دشوار کند.
📌 هدف کمیسیون بررسی وضعیت فعلی است
کمیسیون پزشکی، برای تشخیص قصور، نیاز به مشاهده وضعیت موجود دارد. چنانچه با انجام درمان جدید یا جراحی مجدد، نشانه‌های قصور پزشک اول از بین رفته باشد، ممکن است پرونده به نفع بیمار پیش نرود، حتی اگر در واقع پزشک نخست مرتکب خطا شده باشد.
✅ پس اگر قصد شکایت دارید و عارضه‌ای را تجربه می‌کنید که سلامت حیاتی شما را تهدید نمی‌کند، اول شکایت را ثبت و بررسی اولیه را آغاز کنید، سپس به فکر درمان مجدد باشید.
مدت زمان رسیدگی به شکایت از پزشک چقدر است؟
یکی از پرسش‌های متداول بیماران این است که چقدر طول می‌کشد تا شکایت از پزشک بررسی و تعیین تکلیف شود؟ پاسخ این سؤال به عوامل متعددی بستگی دارد؛ از جمله محل رسیدگی، نوع شکایت، پیچیدگی پرونده و نظر پزشکی قانونی. با این حال، می‌توان مدت‌زمان‌های تقریبی را برای هر مرحله مشخص کرد.
📌 زمان رسیدگی در دادسرای جرایم پزشکی
در صورتی که شکایت در دادسرای ویژه جرایم پزشکی مطرح شود، روند رسیدگی معمولاً بین ۳ تا ۶ ماه زمان می‌برد. البته اگر نیاز به ارجاع به پزشکی قانونی یا کارشناسی تخصصی باشد، ممکن است این مدت افزایش یابد.
📌 زمان رسیدگی در سازمان نظام پزشکی
اگر شکایت در دادسرای انتظامی سازمان نظام پزشکی ثبت شده باشد، معمولاً بین ۲ تا ۴ ماه طول می‌کشد تا بررسی اولیه و ارجاع به هیأت‌های بدوی انجام شود.
📌 صدور رأی نهایی در دادگاه بدوی
در صورت ارجاع پرونده از دادسرا به دادگاه، صدور رأی نهایی در دادگاه بدوی معمولاً بین ۶ تا ۱۲ ماه زمان می‌برد.
📌 تجدیدنظر و اعتراض
در صورت اعتراض پزشک یا بیمار به رأی اولیه، پرونده وارد مرحله تجدیدنظر شده و این بخش نیز ۴ تا ۸ ماه دیگر زمان خواهد برد.
✅ در مجموع، رسیدگی به شکایات پزشکی ممکن است از ۳ ماه تا بیش از یک سال به طول انجامد؛ به‌ویژه اگر پرونده نیاز به بررسی‌های کارشناسی متعدد داشته باشد.
بررسی نظریه مشورتی اداره حقوقی قوه قضاییه درباره مرور زمان
در رابطه با مرور زمان در تخلفات پزشکی، یکی از مهم‌ترین منابع تفسیری، نظریه‌های مشورتی اداره کل حقوقی قوه قضاییه است. این نظریات اگرچه الزام‌آور نیستند، اما در بسیاری از پرونده‌های قضایی مبنای استدلال قضات قرار می‌گیرند و می‌توانند مسیر رسیدگی را مشخص کنند.
📝 نظریه شماره ۷/۹۷/۱۸۰۸ مورخ ۱۳۹۷/۰۶/۱۳
این نظریه ناظر به مواردی است که شاکی ابتدا شکایت خود را در دادسرای عمومی و انقلاب مطرح کرده و سپس، پس از انجام بررسی‌ها، تخلف پزشک نه به‌عنوان جرم بلکه به‌عنوان تخلف انتظامی شناسایی شده است. در اینجا سوال مطرح می‌شود که آیا طرح اولیه شکایت در مرجع قضایی، مانع شمول مرور زمان یک‌ساله در نظام پزشکی می‌شود یا نه؟
✅ پاسخ اداره حقوقی قوه قضاییه روشن است:
- مبدأ تعقیب انتظامی، زمان طرح شکایت در مرجع انتظامی (یعنی سازمان نظام پزشکی) است؛ نه زمان شکایت در دادسرا.
- شکایت در مرجع قضایی، قاطع مرور زمان انتظامی نیست و نمی‌تواند مانع اجرای آیین‌نامه نظام پزشکی در خصوص مهلت یک‌ساله شود.
📌 اهمیت این نظریه
این تفسیر به‌صورت مستقیم بر حقوق بیماران اثرگذار است. چرا که اگر فردی فقط به مرجع قضایی شکایت کند و تا بعد از یک سال به نظام پزشکی مراجعه نکند، ممکن است حق او برای پیگیری انتظامی از بین برود، حتی اگر رأی قضایی صادر نشده باشد.
سوالات متداول
در این قسمت از مقاله سوالات متداول پیرامون مرور زمان در تخلفات پزشکی و مدت زمان شکایت از پزشک را مشاهده می فرمایید:
❓من سه سال پیش جراحی بینی انجام دادم ولی به‌تازگی متوجه شدم حس بویایی‌ام از بین رفته. هنوز هم می‌تونم از پزشک شکایت کنم؟
✅ بله، در صورتی که عارضه‌ای مثل از دست دادن حس بویایی هنوز در بدن شما وجود دارد، می‌توانید از پزشک شکایت کنید. در مورد شکایت از طریق دادسرای جرایم پزشکی، مهلت مشخصی وجود ندارد و تا زمانی که آسیب باقی است، حق شکایت دارید. فقط دقت داشته باشید که قبل از انجام درمان یا جراحی مجدد برای اصلاح مشکل، شکایت را ثبت کنید.
❓من اول از پزشک توی دادسرا شکایت کردم و بعد از یک سال خواستم در نظام پزشکی هم پیگیری کنم، اما شکایتم رو نپذیرفتن. چرا؟
✅ چون شکایت در مرجع قضایی (دادسرا) باعث توقف یا قطع مرور زمان در مرجع انتظامی (نظام پزشکی) نمی‌شود. طبق نظریه اداره حقوقی قوه قضاییه، مهلت شکایت انتظامی از پزشک یک سال است و این مهلت از زمان وقوع تخلف یا بروز عارضه محاسبه می‌شود، نه از زمان شکایت در مراجع دیگر.
❓اگر بعد از جراحی زیبایی، دچار عوارض شدم ولی چند ماه صبر کردم تا ببینم درست میشه، الان برای شکایت دیر شده؟
✅ اگر عارضه هنوز وجود دارد، خیر. می‌توانید از پزشک در دادسرای جرایم پزشکی شکایت کنید، چون مهلت شکایت در این مرجع به‌صورت محدود تعریف نشده است. اما اگر می‌خواهید از پزشک در سازمان نظام پزشکی نیز شکایت کنید، باید توجه داشته باشید که فقط تا یک سال از زمان بروز عارضه امکان شکایت وجود دارد.
❓من قبل از تشکیل کمیسیون پزشکی، برای ترمیم خطای جراحی اقدام کردم. الان هنوز هم می‌تونم قصور پزشک قبلی رو ثابت کنم؟
✅ متأسفانه این کار ممکن است فرآیند اثبات قصور را سخت یا حتی غیرممکن کند. کمیسیون پزشکی باید وضعیت فعلی بدن شما را بررسی کند. اگر ترمیم انجام شده باشد، نشانه‌های قصور از بین می‌روند و کمیسیون ممکن است نتواند تخلف پزشک قبلی را احراز کند. به همین دلیل همیشه توصیه می‌شود ابتدا شکایت ثبت و کمیسیون برگزار شود، سپس برای ترمیم اقدام کنید.