در روند دادرسی، ممکن است رأیی صادر شود که مستقیماً به ضرر شخصی باشد که نه در جریان دعوا بوده و نه به‌عنوان یکی از طرفین در پرونده حضور داشته است. قانون برای چنین افرادی که از رأی صادره متضرر شده‌اند، راهکار قانونی پیش‌بینی کرده و امکان اعتراض شخص ثالث را فراهم کرده است. این نوع اعتراض در دیوان عدالت اداری نیز پذیرفته شده و دارای ضوابط مشخصی است که در ماده ۵۷ قانون تشکیلات و آیین دادرسی دیوان عدالت اداری ذکر شده است.
در این مقاله، ابتدا به مفهوم اعتراض شخص ثالث و جایگاه آن در دیوان عدالت اداری می‌پردازیم. سپس شرایط، نحوه ثبت، مهلت قانونی، آثار و نکات مهم این نوع اعتراض را به‌صورت کامل و کاربردی توضیح می‌دهیم. همچنین نمونه دادخواست و آراء وحدت رویه مرتبط نیز بررسی خواهد شد تا مخاطبان بتوانند با آگاهی کامل از حقوق خود استفاده کنند.
اعتراض شخص ثالث در دیوان عدالت اداری
در نظام دادرسی اداری، گاهی پیش می‌آید که رأیی از سوی دیوان عدالت اداری صادر می‌شود که حقوق فردی را خدشه دار می‌کند، در حالی که آن شخص هیچگونه دخالتی در جریان رسیدگی نداشته و اصلاً طرف دعوا نبوده است. در چنین شرایطی، قانون به این فرد اجازه داده تا با عنوان “معترض ثالث” به رأی صادره اعتراض کند. این امکان به‌ویژه در ماده ۵۷ قانون تشکیلات و آیین دادرسی دیوان عدالت اداری مورد تصریح قرار گرفته است.
بر اساس این ماده، اگر رأیی از سوی شعب دیوان بدون حضور یا اطلاع شخص ذی‌نفع صادر شود و به حقوق او لطمه بزند، وی می‌تواند ظرف دو ماه از تاریخ اطلاع از رأی، اعتراض خود را مطرح نماید. اعتراض شخص ثالث فقط نسبت به آرایی ممکن است که بدون مشارکت او در جریان دادرسی صادر شده باشند. این نوع اعتراض به‌عنوان یکی از طرق فوق‌العاده شکایت از آرا شناخته می‌شود که محدود به شرایط خاص و دلایل موجه است.
بنابراین، اگر رأی دیوان در غیاب شخصی صادر شده باشد و آن رأی مستقیماً به منافع قانونی وی آسیب زده باشد، او می‌تواند تحت عنوان اعتراض ثالث، درخواست رسیدگی مجدد را از همان شعبه صادرکننده رأی مطرح کند. البته در صورتی که این رأی از شعبه بدوی صادر شده باشد، پس از رسیدگی به اعتراض، امکان تجدیدنظرخواهی نیز وجود دارد. اما اگر رأی مورد اعتراض از شعبه تجدیدنظر صادر شده باشد، رأی صادره در پی اعتراض ثالث قطعی خواهد بود.
شرایط اعتراض شخص ثالث در دیوان عدالت اداری
برای اینکه اعتراض شخص ثالث در دیوان عدالت اداری قابلیت پذیرش و رسیدگی داشته باشد، چند شرط مهم باید وجود داشته باشد که به‌صراحت در ماده ۵۷ قانون دیوان عدالت اداری و تبصره‌های اصلاحی آن ذکر شده است. در ادامه، به‌صورت دقیق و کاربردی شرایط لازم برای ارائه این نوع اعتراض را بررسی می‌کنیم:
✅ ۱. غیبت شخص ثالث در جریان دادرسی
یکی از اصلی‌ترین شرایط برای پذیرش اعتراض، این است که شخص معترض در روند رسیدگی دادرسی شرکت نداشته باشد؛ یعنی نه به‌عنوان شاکی، خوانده یا طرف ثالث در پرونده حضور داشته باشد و نه به دادرسی وارد یا جلب شده باشد. چنانچه شخص در دعوا قبلاً حضور داشته، دیگر نمی‌تواند تحت عنوان شخص ثالث به رأی اعتراض کند.
✅ ۲. ذی‌نفع بودن شخص معترض
شخص معترض باید در موضوع پرونده ذی‌نفع واقعی باشد. به این معنا که رأی صادر شده باید به‌گونه‌ای باشد که به منافع و حقوق قانونی او لطمه وارد کرده باشد. صرف داشتن علاقه یا ارتباط کلی با موضوع دعوا برای طرح اعتراض کافی نیست و ذی‌نفع بودن باید با مدارک معتبر اثبات شود.
✅ ۳. لطمه به حقوق شخص ثالث
حکم صادره باید به حقوق شخص ثالث خلل وارد کرده باشد. چنانچه رأی دیوان بدون اثرگذاری مستقیم بر حقوق شخص ثالث صادر شده باشد، امکان اعتراض وجود ندارد. بنابراین، فقط در صورتی اعتراض قابل طرح است که رأی به‌طور مشخص، حقی را از معترض سلب یا تکلیفی را به او تحمیل کرده باشد.
✅ ۴. مهلت قانونی دو ماهه
مطابق قانون، شخص ثالث باید حداکثر ظرف دو ماه از تاریخ اطلاع از رأی، دادخواست اعتراض خود را به همان شعبه صادرکننده رأی ارائه دهد. این مهلت ممکن است با معاذیر موجه (مثلاً بیماری، سفر حج، حوادث خاص) قابل تمدید باشد که در تبصره ۱ ماده ۵۷ تصریح شده است.
✅ ۵. ارائه دادخواست به همان شعبه صادرکننده رأی
اعتراض باید به همان شعبه‌ای ارائه شود که رأی اولیه را صادر کرده است. شعبه مزبور با بررسی دلایل اعتراض و مستندات ارائه‌شده، اقدام به صدور رأی جدید می‌نماید. در صورتی که رأی قبلی متعلق به شعبه تجدیدنظر بوده باشد، رأی جدید قطعی خواهد بود؛ اما اگر رأی اولیه متعلق به شعبه بدوی بوده باشد، رأی صادره در پی اعتراض قابل تجدیدنظر است.
نحوه ثبت و رسیدگی به اعتراض شخص ثالث در دیوان عدالت اداری
اعتراض شخص ثالث در دیوان عدالت اداری، باید مطابق مراحل مشخص و از طریق فرآیند رسمی ثبت و رسیدگی شود. در این بخش، نحوه ثبت دادخواست و بررسی آن توسط دیوان را گام‌به‌گام شرح می‌دهیم:
✅ ۱. تنظیم دادخواست اعتراض ثالث
شخص ثالث باید دادخواست کتبی اعتراض خود را مطابق فرم‌های رسمی دیوان عدالت اداری تهیه کرده و اطلاعات زیر را در آن درج نماید:
- مشخصات کامل معترض (نام، نام خانوادگی، کد ملی، نشانی، شماره تماس)
- مشخصات طرفین دعوای اصلی (شاکی و متشاکی)
- شماره پرونده و مشخصات رأی مورد اعتراض
- شرح کامل دلایل اعتراض و مستندات قانونی و فنی
- درخواست صریح برای نقض یا اصلاح رأی مورد اعتراض
✅ ۲. ثبت دادخواست از طریق سامانه ساجد
دیوان عدالت اداری برای ثبت کلیه دادخواست‌ها از سامانه ساجد استفاده می‌کند. شخص ثالث باید ابتدا در این سامانه ثبت‌نام کرده و سپس دادخواست خود را از بخش “ثبت دادخواست جدید” با انتخاب گزینه “اعتراض شخص ثالث” ارسال کند.
در صورت بروز اشکال، می‌توان به دفاتر خدمات الکترونیک قضایی مراجعه کرد و دادخواست را با کمک آن‌ها ثبت نمود.
✅ ۳. بررسی اولیه و ارجاع به شعبه صادرکننده رأی
پس از ثبت دادخواست، پرونده به شعبه‌ای که رأی اولیه را صادر کرده ارجاع می‌شود. این شعبه در ابتدا بررسی می‌کند که آیا شرایط اعتراض (از جمله ذی‌نفع بودن، عدم حضور قبلی در دادرسی و مهلت قانونی) رعایت شده یا خیر. در صورت نقص در شرایط، قرار رد یا عدم استماع صادر می‌شود.
✅ ۴. بررسی ماهوی دلایل اعتراض
در صورت پذیرش اولیه، شعبه به بررسی ماهوی دلایل و مستندات ارائه‌شده توسط معترض می‌پردازد. در این مرحله، اگر دلایل اعتراض قوی باشد، ممکن است شعبه رأی قبلی را نقض یا اصلاح کند. در غیر این صورت، اعتراض رد می‌شود.
✅ ۵. صدور رأی جدید
- اگر رأی معترض‌عنه توسط شعبه بدوی صادر شده باشد، رأی جدید صادره قابل تجدیدنظرخواهی است.
- اگر رأی اولیه از شعبه تجدیدنظر صادر شده باشد، رأی در پاسخ به اعتراض شخص ثالث قطعی محسوب می‌شود.
✅ ۶. امکان صدور دستور توقف اجرای رأی
بر اساس تبصره ۲ ماده ۵۷ اصلاحی قانون دیوان، در صورتی که اجرای رأی معترض‌عنه ممکن است موجب خسارت غیرقابل جبران به معترض شود، دیوان می‌تواند با درخواست شخص معترض و موافقت رئیس دیوان، دستور توقف اجرای حکم را صادر کند.
صدور دستور توقف اجرای حکم در صورت اعتراض شخص ثالث
در مواردی که شخص ثالث به رأی صادره از دیوان عدالت اداری اعتراض می‌کند، قانون‌گذار برای جلوگیری از بروز خسارات احتمالی، امکان صدور دستور توقف اجرای حکم را پیش‌بینی کرده است. این امکان در تبصره ۲ ماده ۵۷ قانون دیوان عدالت اداری (اصلاحی ۱۴۰۲/۲/۱۰) به‌صراحت بیان شده است.
🔷 شرایط صدور دستور توقف اجرای حکم
برای صدور دستور توقف اجرای رأی در جریان اعتراض ثالث، باید سه شرط اساسی محقق شود:
- تقاضای معترض ثالث
معترض باید به‌صورت صریح در دادخواست خود یا در لایحه‌ای جداگانه، صدور دستور توقف اجرای رأی را درخواست کند. - احراز احتمال ورود خسارت غیرقابل جبران
دیوان باید پس از بررسی اولیه پرونده، به این نتیجه برسد که اجرای رأی مورد اعتراض، ممکن است باعث ورود زیان‌هایی شود که جبران آن‌ها در آینده ممکن نباشد (مانند تخریب ملک یا ابطال مجوزی که بازگشت‌پذیر نیست). - موافقت رئیس دیوان عدالت اداری
صدور دستور توقف اجرای رأی فقط با تأیید و موافقت رئیس دیوان عدالت اداری معتبر و لازم‌الاجرا است.
🔷 ماهیت و آثار دستور توقف
- این دستور موقت و تأمینی است و تأثیری در اصل دعوای اعتراض ندارد.
- تا زمانی که به اعتراض رسیدگی نشده و رأی قطعی درباره آن صادر نشده، هیچ عملیات اجرایی نسبت به حکم معترض‌عنه نباید انجام گیرد.
- اگر پس از بررسی، اعتراض شخص ثالث رد شود، دستور توقف اجرای رأی لغو شده و اجرای حکم مجدداً از سر گرفته می‌شود.
🔷 مستند قانونی: تبصره ۲ ماده ۵۷
«در مواردی که اجرای رأی مورد اعتراض ثالث، موجب ورود خسارت غیرقابل جبران شود؛ شعبه رسیدگی‌کننده به اعتراض ثالث می‌تواند با تقاضای معترض و با موافقت رئیس دیوان، دستور توقف اجرای حکم مورد اعتراض را تا رسیدگی و صدور حکم قطعی صادر کند.»
🔷 نمونه تصمیم قضایی
در رأی شعبه سوم تجدیدنظر دیوان عدالت اداری، در پرونده‌ای که مجوز تجاری توسط دیوان باطل شده بود، شخص ثالث (صاحب مجوز) به رأی اعتراض کرد. دیوان با بررسی دلایل وی و احراز خسارت غیرقابل جبران، دستور تأخیر در اجرای رأی ابطال مجوز را صادر کرد تا رسیدگی به اعتراض انجام شود.
رأی وحدت رویه هیأت عمومی دیوان عدالت اداری درباره اعتراض شخص ثالث
در راستای تفسیر دقیق‌تر از نحوه ورود یا اعتراض شخص ثالث به پرونده‌های دیوان عدالت اداری، هیأت عمومی دیوان در رأی وحدت رویه شماره ۲۸۷۲ مورخ ۱۰/۱۰/۱۳۹۸ نظر خود را اعلام کرده است. این رأی دارای آثار مهم در تعیین قالب صحیح دادخواست توسط شخص ثالث ذی‌نفع می‌باشد.
🔷 خلاصه رأی وحدت رویه ۲۸۷۲
موضوع:
شکایات اشخاص ثالث ذی‌نفع نسبت به آرایی که قبلاً در دیوان صادر شده‌اند ولی این اشخاص در جریان دادرسی آن حضور نداشته‌اند.
رأی هیأت عمومی:
شخص ثالث اگر در دادرسی قبلی حضور نداشته و رأی به حقوق او خلل وارد کرده، باید شکایت خود را صرفاً در قالب ورود ثالث یا اعتراض ثالث مطرح کند. اگر دادخواست به صورت مستقل و خارج از این قالب‌ها مطرح شود، قابل استماع نخواهد بود و قرار عدم استماع صادر می‌شود.
🔷 مبانی حقوقی رأی
-
ماده ۵۵ قانون دیوان عدالت اداری:
بیان می‌کند که شخص ثالثی که برای خود حقی قائل است یا خود را در حمایت از یکی از طرفین ذی‌نفع می‌داند، می‌تواند وارد دعوا شود. -
ماده ۵۷ قانون دیوان عدالت اداری:
آرای دیوان که بدون دخالت شخص ثالث ذی‌نفع صادر شده و به حقوق او لطمه وارد کرده، ظرف دو ماه از تاریخ اطلاع قابل اعتراض است. -
ماده ۱۷ همان قانون:
دیوان فقط به شکایت کسانی رسیدگی می‌کند که ذی‌نفع باشند یا وکیل، نماینده یا قائم‌مقام قانونی آنان باشند.
🔷 اثر اجرایی رأی وحدت رویه
- تمامی شعب دیوان عدالت اداری و مراجع اداری مکلف به تبعیت از این رأی در موارد مشابه هستند.
- در صورت عدم استفاده از قالب‌های ورود ثالث یا اعتراض ثالث، حتی در صورت ذی‌نفع بودن شخص، دادخواست قابل رسیدگی نخواهد بود.
🔷 مثال کاربردی
اگر شخصی (مثلاً همسایه ملک) بخواهد به رأی دیوان درباره پروانه ساخت اعتراض کند، نمی‌تواند دادخواست مستقلی با عنوان “ابطال رأی” بدهد. بلکه باید:
- اگر دادرسی هنوز جریان دارد؛ به‌عنوان وارد ثالث وارد شود.
- اگر رأی قبلاً صادر شده و به او لطمه زده؛ به‌عنوان معترض ثالث دادخواست بدهد.
نمونه دادخواست اعتراض شخص ثالث در دیوان عدالت اداری
در صورتی که فردی به عنوان شخص ثالث ذی‌نفع بخواهد به رأی صادره از دیوان عدالت اداری اعتراض کند، لازم است دادخواستی رسمی با رعایت مقررات تنظیم نماید. در ادامه، یک نمونه دادخواست اعتراض شخص ثالث آورده شده است:
📝 نمونه دادخواست اعتراض شخص ثالث در دیوان عدالت اداری
ریاست محترم شعبه … دیوان عدالت اداری
با سلام و احترام؛اینجانب (نام و نام خانوادگی) فرزند (نام پدر)، دارای شماره ملی …، ساکن …، به استناد ماده ۵۷ قانون تشکیلات و آیین دادرسی دیوان عدالت اداری، این دادخواست را به عنوان اعتراض شخص ثالث نسبت به رأی صادره از دیوان عدالت اداری تقدیم می‌نمایم.
مشخصات رأی مورد اعتراض:
- شماره دادنامه: …
- تاریخ صدور رأی: …
- مرجع صادرکننده رأی: شعبه … دیوان عدالت اداری
- موضوع پرونده اصلی: …
طرفین دعوای اصلی:
- شاکی (محکوم‌له): …
- طرف شکایت (محکوم‌علیه): …
دلایل و مستندات اعتراض:
۱. اینجانب به عنوان مالک/ذی‌نفع در موضوع مورد رسیدگی بوده‌ام ولی در جریان دادرسی و رأی صادره هیچگونه دعوت یا اطلاع‌رسانی رسمی به بنده صورت نگرفته است.
۲. رأی صادره بدون حضور و دخالت قانونی من و در حالی صادر شده که حقوق قانونی و مکتسبه‌ام را تحت تأثیر قرار داده است.
۳. بر اساس ماده ۵۷ قانون دیوان عدالت اداری، این رأی در صورت لطمه به حقوق شخص ثالث، ظرف دو ماه از تاریخ اطلاع از آن قابل اعتراض است.
۴. اینجانب در تاریخ … از طریق … از رأی صادره مطلع شدم و در مهلت مقرر قانونی این دادخواست را تقدیم می‌دارم.4. مستندات پیوست:
- تصویر مصدق سند مالکیت یا قرارداد
- تصویر رأی مورد اعتراض
- نامه یا مدرک دال بر اطلاع از رأی
- سایر مدارک مرتبط
خواسته:
- پذیرش اعتراض شخص ثالث به رأی صادره
- بررسی و نقض رأی صادره به دلیل تضییع حقوق قانونی معترض
- صدور دستور موقت مبنی بر توقف اجرای رأی مورد اعتراض تا زمان رسیدگی نهایی، به استناد تبصره ۲ ماده ۵۷ اصلاحی قانون دیوان عدالت اداری
با توجه به اینکه رأی مورد اعتراض بدون حضور اینجانب و برخلاف حقوق مکتسبه‌ام صادر شده است و در صورت اجرا موجب ورود خسارات جبران‌ناپذیر خواهد شد، تقاضای بررسی مجدد موضوع و صدور رأی شایسته مورد استدعاست.
با تشکر و احترام
نام و نام خانوادگی
امضا
تاریخ: …
برای دریافت متن فوق می توانید بر روی نمونه دادخواست اعتراض شخص ثالث در دیوان عدالت اداری کلیک نمایید.
سوالات متداول
در این قسمت از مقاله سوالات متداول پیرامون اعتراض شخص ثالث در دیوار عدالت اداری را مشاهده می فرمایید که توسط پرسشگران از مجموعه ایران لگال در قالب مشاوره حقوقی تلفنی مطرح شده است که به صورت خلاصه برایتان آورده شده است:
❓ ما اهالی روستا به عنوان شخص ثالث نسبت به رأی دیوان عدالت اداری که با استعلام اداره آب، زمین ملی را به فرد غیر بومی واگذار کرده اعتراض داریم. چگونه می‌توانیم اعتراض کنیم؟
✅ ابتدا باید مدارک مالکیت یا ذی‌نفع بودن خود نسبت به زمین مورد نظر را تهیه کرده و با استناد به ماده ۵۷ قانون دیوان عدالت اداری، دادخواست اعتراض ثالث تنظیم کنید. پیشنهاد می‌شود پیش از طرح دادخواست، از مشاوره یک وکیل متخصص در دعاوی دیوان استفاده نمایید.
❓ اگر رأی بدوی پرونده حقوقی در تجدیدنظر تأیید شود و پیش از ارجاع فیزیکی پرونده به شعبه بدوی و صدور اجراییه، شخص ثالث اعتراض کند، آیا به اعتراض رسیدگی می‌شود؟ آیا با وجود اعتراض شخص ثالث، رأی اجرا می‌شود؟ و در صورت اعتراض شخص ثالث به رأی تجدیدنظر، آیا اجراییه صادر می‌شود؟
✅ اعتراض شخص ثالث مانع اجرای رأی نمی‌شود مگر در صورتی که دادگاه به تقاضای معترض و با احراز ورود خسارت جبران‌ناپذیر، دستور توقف اجرای حکم را صادر کند. در غیر این صورت، اجراییه صادر خواهد شد.
❓ علیه این جانب حکمی در دادگاه تجدیدنظر صادر شده و اعتراض ثالث به پرونده وارد شده است، اما اعلام شد که باید فرد به صورت مستقل شکایت کند. آیا راهی برای اعتراض به دیوان عالی وجود دارد؟
✅ بستگی به ماهیت حکم دارد. در موارد خاص و با وجود شرایط قانونی، ممکن است بتوان از طریق فرجام‌خواهی یا سایر طرق فوق‌العاده مانند اعاده دادرسی به دیوان عالی کشور مراجعه کرد. مشاوره با وکیل برای تشخیص مسیر صحیح توصیه می‌شود.
❓ قبلاً سوالی درباره اعتراض به دیوان پرسیدم و گفته شد که دیوان مربوط به ارگان‌های دولتی است. اگر ما به بانک اعتراض داشته باشیم، چه کار باید کنیم و از کجا پیگیری کنیم؟
✅ دیوان عدالت اداری صلاحیت رسیدگی به شکایات از بانک‌های دولتی را دارد. اما اگر بانک خصوصی باشد، باید از طریق دادگاه عمومی حقوقی یا شورای حل اختلاف اقدام نمایید.
❓ اگر دادگاه حکمی صادر کرده و به اجراییات رفته باشد و بعد متوجه شوید که به اشتباه شما نیز در پرونده محکوم شده‌اید، چگونه می‌توانید به رأی اجراییات به عنوان شخص ثالث اعتراض کنید؟
✅ شما می‌توانید با تنظیم دادخواست اعتراض ثالث اجرایی، به رأیی که بدون دخالت شما صادر شده و به حقوقتان لطمه زده اعتراض نمایید. این دادخواست باید در مرجع صادرکننده رأی مطرح شود.
❓ در پرونده کیفری، طرفم را به جرم خیانت در امانت چک محکوم کرده‌ام و شخص ثالث که دارنده چک است به حکم صادره اعتراض کرده است. آیا اعتراض او مانع اجرای حکم کیفری می‌شود؟
✅ خیر، اعتراض شخص ثالث در پرونده‌های کیفری صرفاً در صورتی تأثیرگذار است که به اموال یا اشیای توقیف‌شده مربوط باشد. اعتراض ثالث باعث توقف اجرای حکم کیفری نمی‌شود مگر در موارد خاص و با دستور مرجع قضایی.