دست‌نوشته‌ها همواره نقش مهمی در روابط حقوقی و شخصی افراد ایفا کرده‌اند. پیش از ظهور فناوری‌های ثبت و ضبط، نوشتن روی کاغذ تنها راه مستندسازی تعهدات، قراردادها و توافقات بود. امروزه نیز با وجود اسناد رسمی و دیجیتال، همچنان بسیاری از افراد در روابط روزمره خود به نوشتن قولنامه یا توافق‌نامه‌های دستی با امضا و اثر انگشت بسنده می‌کنند.
اما این سؤال پیش می‌آید که چنین نوشته‌هایی از منظر قانون چه ارزشی دارند؟ آیا صرف داشتن امضا یا اثر انگشت برای اثبات یک تعهد یا ادعا کافی است؟ این مقاله به بررسی دقیق اعتبار دست‌نوشته‌ها در نظام حقوقی ایران می‌پردازد؛ از سند عادی و رسمی گرفته تا تفاوت وجود یا نبود شاهد، و حتی نحوه استفاده از یک برگ سفید امضا شده در دعاوی قانونی.
اعتبار دست نوشته با امضا و اثر انگشت
از نگاه قانون، دست‌نوشته‌ای که دارای امضا، مهر یا اثر انگشت باشد، یک سند عادی معتبر است و در مراجع قضایی، می‌تواند به عنوان دلیل اثبات دعوی یا دفاع مورد استفاده قرار گیرد. در این زمینه، ماده ۱۲۸۴ قانون مدنی چنین نوشته‌ای را در زمره اسناد می‌داند و ماده ۱۲۸۹ آن را به‌صراحت سند عادی تلقی می‌کند اعتبار اسناد رسمی با این دسته از اسناد متفاوت است.
اما برای روشن‌تر شدن وضعیت این‌گونه اسناد در دعوی‌ها، باید به مواد قانون آیین دادرسی مدنی نیز توجه کنیم:
- ماده ۲۱۶ این قانون بیان می‌دارد که طرف مقابل می‌تواند امضا، مهر یا اثر انگشت مندرج در سند را انکار یا نسبت به آن تردید کند.
- طبق ماده ۲۱۸، اگر در برابر انکار یا تردید، ارائه‌دهنده سند آن را پس نگیرد و سند مؤثر در دعوی باشد، دادگاه موظف است به اصالت و اعتبار سند رسیدگی کند.
بنابراین، دست‌نوشته دارای امضا و اثر انگشت، تا زمانی که جعلیت آن اثبات نشود یا تردید معتبر در دادگاه پذیرفته نگردد، دارای ارزش اثباتی قانونی و قضایی است.
همچنین، برخلاف تصور برخی، وجود شاهد برای اعتبار سند الزامی نیست. امضا یا اثر انگشت شخص صاحب تعهد یا اقرار، به تنهایی برای اعتبار سند کفایت می‌کند. البته داشتن شاهد می‌تواند در صورت بروز اختلاف، در اثبات بیشتر صحت سند مؤثر واقع شود.
در واقع، اگر یک دست‌نوشته به‌صورت واضح نشان‌دهنده تعهد، دین، معامله یا اقرار باشد و دارای امضا یا اثر انگشت طرف مقابل باشد، چنین سندی می‌تواند به تنهایی پایه‌ای برای صدور حکم قضایی در محکمه قرار گیرد.
اعتبار قولنامه دستی و برگه های مشابه
یکی از متداول‌ترین مصادیق دست‌نوشته‌هایی که افراد در دعاوی از آن استفاده می‌کنند، اعتبار قولنامه‌های دستی هستند. قولنامه دستی معمولاً بدون حضور در دفاتر رسمی، توسط طرفین معامله (مثلاً در خرید و فروش ملک یا خودرو) نوشته شده، امضا و در برخی موارد با اثر انگشت یا مهر همراه می‌شود.
✔️آیا قولنامه دستی اعتبار دارد؟
پاسخ مثبت است. اگر قولنامه دستی دارای امضا یا اثر انگشت طرفین باشد، طبق مواد ۱۲۸۴ و ۱۲۸۹ قانون مدنی، سند عادی معتبر محسوب شده و در دادگاه قابل استناد است. این نوع اسناد، اگرچه قدرت اجرایی سند رسمی را ندارند، اما می‌توان با اقامه دعوا و اثبات آن‌ها، حکم لازم برای انجام تعهد را از دادگاه دریافت کرد.
✔️مزایا و معایب قولنامه دستی
| مزایا | معایب |
|---|---|
| سریع و ارزان | اثبات سخت‌تر در دادگاه |
| در دسترس عموم | امکان جعل و انکار بالا |
| قابل تنظیم بدون مراجعه به دفاتر رسمی | عدم قابلیت استفاده در برخی معاملات نظیر انتقال رسمی ملک |
بنابراین، اگر شما قولنامه‌ای دستی دارید که توسط طرف مقابل امضا یا انگشت‌نگاری شده، این مدرک می‌تواند مبنای یک دادخواست حقوقی یا حتی شکایت کیفری (در صورت وقوع جرم) باشد. اما اگر فاقد امضا یا اثر انگشت باشد، یا تنها به صورت شفاهی تنظیم شده باشد، فاقد اعتبار حقوقی لازم است.
همچنین، در صورتی که در قولنامه دستی، شاهد یا شهود نیز حضور داشته و زیر سند را امضا کرده باشند، امکان اثبات آن در دادگاه ساده‌تر خواهد شد، اما این موضوع شرط صحت سند نیست.
اعتبار دست‌نوشته بدون امضا یا اثر انگشت
برای آنکه یک دست‌نوشته از منظر قانون، سند عادی معتبر محسوب شود، باید حداقل یکی از نشانه‌های هویتی طرف تنظیم‌کننده یعنی امضا، مهر یا اثر انگشت را داشته باشد. اما اگر هیچ‌یک از این موارد وجود نداشته باشد، سند اعتبار حقوقی ندارد.
✔️چرا امضا یا اثر انگشت مهم است؟
امضا یا اثر انگشت نشان‌دهنده‌ی رضایت و تعهد طرف نسبت به محتوای نوشته‌شده است. در ماده ۱۲۹۳ قانون مدنی آمده است که اگر سندی حتی توسط مأمور رسمی تهیه شود اما امضا یا مهر طرف را نداشته باشد، آن سند نیز تنها یک سند عادی محسوب می‌شود.
بر اساس ماده ۲۱۶ قانون آیین دادرسی مدنی، در صورت فقدان این نشانه‌ها، طرف مقابل می‌تواند به راحتی انکار کند که نوشته مربوط به اوست، و بار اثبات به‌طور کامل بر دوش طرف مقابل قرار می‌گیرد.
✔️وضعیت سند فاقد امضا یا اثر انگشت:
| حالت | اعتبار حقوقی |
|---|---|
| فقط متن نوشته‌شده، بدون امضا یا اثر انگشت | معتبر نیست |
| دارای امضا یا اثر انگشت یکی از طرفین | معتبر و قابل استناد |
| بدون امضا ولی دارای شاهدان معتبر | می‌تواند در کنار سایر قرائن، مورد استناد قرار گیرد اما اعتبار قطعی ندارد |
بنابراین، بدون وجود امضا، مهر یا اثر انگشت، هیچ سندی حتی اگر محتوای آن دقیق و واضح باشد در محاکم به عنوان دلیل اثبات دعوا پذیرفته نمی‌شود.
آیا دست‌نوشته با امضا یا مهر، ولی بدون اثر انگشت اعتبار دارد؟
بله، دست‌نوشته‌ای که دارای امضا یا مهر باشد، حتی بدون اثر انگشت نیز اعتبار قانونی دارد. بر اساس قانون مدنی، دست‌نوشته‌ای که توسط طرفین امضا یا مهر شده باشد، یک سند عادی معتبر محسوب می‌شود و می‌توان آن را در دادگاه به عنوان دلیل اثبات دعوا یا دفاع ارائه کرد.
✔️مستند قانونی:
در ماده ۱۲۸۴ قانون مدنی آمده:
«سند، عبارت است از هر نوشته‌ای که در مقام دعوی یا دفاع قابل استناد باشد.»
و در ماده ۱۲۹۳ این قانون آمده:
«هرگاه سندی توسط مأمور رسمی تنظیم اسناد تهیه شود ولی مأمور صلاحیت نداشته یا ترتیبات قانونی رعایت نشده باشد، سند مزبور در صورتی که دارای امضا یا مهر طرف باشد، عادی است.»
این بدان معناست که وجود امضا یا مهر کفایت می‌کند و اثر انگشت الزام‌آور نیست؛ اما وجود آن می‌تواند در تأیید اصالت سند نقش تقویتی داشته باشد، به‌خصوص در زمانی که امضاکننده بعداً ادعای جعل کند یا امضای خود را انکار نماید.
✔️در چه مواردی نبود اثر انگشت مهم می‌شود؟
-
زمانی که ادعای جعل یا انکار مطرح شود و امضا مورد اختلاف باشد.
در مواردی که فرد ادعا کند در حالت اجبار یا ناآگاهی امضا کرده است، وجود اثر انگشت می‌تواند به‌عنوان نشانه‌ای از اختیار و رضایت، مؤثر باشد.
| حالت دست نوشته | اعتبار قانونی |
|---|---|
| دارای امضا یا مهر، بدون اثر انگشت | معتبر |
| فاقد امضا و اثر انگشت، صرفاً دارای متن | فاقد اعتبار |
| دارای امضا، مهر و اثر انگشت | معتبر با بالاترین اثبات‌پذیری |
آیا دست‌نوشته بدون شاهد نیز اعتبار دارد؟
بله، دست‌نوشته‌ای که دارای امضا، مهر یا اثر انگشت باشد، حتی بدون امضای شاهد نیز معتبر است. در قانون مدنی و آیین دادرسی مدنی، وجود شاهد شرط صحت سند عادی نیست، بلکه صرفاً می‌تواند در مواقع بروز اختلاف یا انکار سند، به تقویت ادله اثبات کمک کند.
✔️مستند قانونی:
در ماده ۱۲۸۴ قانون مدنی آمده:
«سند، عبارت است از هر نوشته‌ای که در مقام دعوی یا دفاع، قابل استناد باشد.»
و طبق ماده ۱۲۸۹ قانون مدنی:
«اسنادی که رسمی نیستند، عادی محسوب می‌شوند.»
بنابراین، اگر یک سند دست‌نویس دارای امضا، مهر یا اثر انگشت طرفین باشد، حتی اگر هیچ شاهدی پای آن را امضا نکرده باشد، دارای اعتبار قانونی است و می‌توان از آن در دادگاه استفاده کرد.
✔️نقش شاهد در اعتبار سند:
- شاهد الزامی نیست، اما وجود آن در موارد ادعای جعل یا انکار سند می‌تواند بسیار مؤثر باشد.
- در دعواهایی که یکی از طرفین منکر وجود قرارداد می‌شود، شاهد می‌تواند به اثبات وجود توافق کمک کند.
📌مثال واقعی:
فرض کنید قراردادی درباره خرید و فروش خودرو بین دو نفر منعقد شده و هر دو نفر آن را امضا کرده‌اند، اما شاهدی پای سند نیست. در این صورت، اگر یکی از طرفین ادعا کند که چنین توافقی نبوده، دادگاه می‌تواند با ارجاع به کارشناسی امضا یا بررسی سایر قرائن مانند پیامک‌ها، واریزهای بانکی یا شهادت دیگر افراد، به اعتبار سند رسیدگی کند.
شکایت با دست‌نوشته چگونه انجام می‌شود؟
اگر یک فرد دست‌نوشته‌ای معتبر در اختیار دارد که بیان‌گر تعهد یا اقراری از سوی شخص دیگری است، می‌تواند با استناد به آن، طرح دعوا یا شکایت کیفری یا حقوقی کند. اما برای موفقیت در این مسیر، باید شرایط و مراحل قانونی را رعایت نماید.
✔️شرایط استفاده از دست‌نوشته برای شکایت
برای اینکه بتوانید یک دست‌نوشته را در دادگاه مورد استناد قرار دهید، لازم است دست‌نوشته ویژگی‌های زیر را داشته باشد:
- دارای امضا، اثر انگشت یا مهر یکی از طرفین باشد.
- موضوع آن قانونی و مشروع باشد (مثلاً معامله یک ملک غیرقانونی یا غیرمجاز نباشد).
- با اراده آزادانه تنظیم شده باشد، نه تحت اکراه، اجبار یا فریب.
- تاریخ و مشخصات طرفین در متن ذکر شده باشد (هرچند اختیاری، اما برای اثبات مفید است).
✔️مراحل طرح شکایت با استناد به دست‌نوشته
۱. تهیه دادخواست یا شکواییه: بسته به اینکه موضوع حقوقی (مثل مطالبه وجه) یا کیفری (مثل کلاهبرداری یا خیانت در امانت) است، باید دادخواست یا شکواییه تنظیم شود.
۲. ارجاع به دفاتر خدمات قضایی: مدارک، از جمله اصل دست‌نوشته، باید از طریق دفاتر خدمات الکترونیک قضایی به دادگاه ارسال گردد.
3. ضمیمه کردن سند دست‌نویس به پرونده: اصل سند باید در اولین جلسه دادرسی ارائه شود؛ در غیر این صورت، در صورت انکار یا تردید، سند فاقد ارزش خواهد بود.
4. رسیدگی دادگاه و احراز اعتبار سند: در صورت بروز انکار یا تردید، دادگاه ممکن است موضوع را به کارشناس خط، امضا و اثر انگشت ارجاع دهد.
نکات مهم
- اگر سند سفید امضا باشد (یعنی امضا یا اثر انگشت روی کاغذ سفید گذاشته شده و بعداً متن نوشته شده)، استناد به آن در دادگاه با ریسک بالایی همراه است و ممکن است مورد سوءظن قرار گیرد.
- برای جلوگیری از ادعای جعل یا انکار، بهتر است همیشه دست‌نوشته دارای امضا و حضور شاهد باشد.
سوالات متداول
در این قسمت سوالات متداول پیرامون دست نوشته با امضا یا اثر انگشت و اعتبار قولنامه که توسط پرسشگران از مجموعه ایران لگال در قالب مشاوره حقوقی مطرح شده است را مشاهده می فرمایید:
❓ من یک دست‌نوشته در مورد یک فقره چک دارم که نوشته‌ام مبلغ ۱۵۰ میلیون دریافت کرده‌ام و ذکر شده که نه حق برگشت دارم و نه انتقال. این را بدون خواندن امضا کردم و هیچ شاهدی هم ندارد. آیا معتبر است؟
✅ اگر این دست‌نوشته با امضای شما باشد، به‌عنوان یک سند عادی می‌تواند معتبر تلقی شود. با این حال، اگر بتوانید اثبات کنید که بدون اطلاع از محتوای آن امضا کرده‌اید، می‌توان آن را در دادگاه مورد اعتراض قرار داد.
❓ دست‌نوشته‌ای دارم که به طلب ۲۰۰ میلیون اشاره دارد و امضا و اثر انگشت طرف مقابل پای آن هست، اما وسط آن پاره شده و با چسب چسبانده‌ام. آیا هنوز اعتبار دارد؟
✅ بله، اصل اعتبار سند حفظ می‌شود. اما اگر طرف مقابل ادعای جعل کند، برای تشخیص اصالت سند به کارشناس ارجاع خواهد شد.
❓ آیا امضا و اثر انگشت ورثه در پشت مبایعه‌نامه بدون توضیح، قانونی است؟ آیا امکان جعل امضا و اثر انگشت وجود دارد؟
✅ امضا و اثر انگشت می‌تواند معتبر باشد؛ اما در صورت ادعای جعل، تشخیص صحت آن بر عهده کارشناس رسمی خط و امضا خواهد بود.
❓ دست‌نوشته‌ای با مضمون خرید هزار گرم طلا و عدم تحویل آن با امضا و اثر انگشت فروشنده نوشته شده. آیا در دادگاه معتبر است و می‌توان شکایت خیانت در امانت کرد؟
✅ چنین نوشته‌ای قابلیت استناد دارد، به‌ویژه اگر امضا و اثر انگشت داشته باشد. اما پذیرش آن در دادگاه منوط به بررسی دقیق مفاد و احراز صحت آن توسط دادگاه است.
❓ اگر دست‌نوشته‌ای برای واگذاری اموال تنظیم شود و سه شاهد امضا کنند، آیا اعتبار دارد؟ بدون امضای شاهد ها چطور؟
✅ بله، حتی بدون امضای شاهد نیز اگر مفاد قرارداد قانونی باشد و امضای طرفین موجود باشد، دست‌نوشته می‌تواند معتبر تلقی شود. حضور شاهد اعتبار را تقویت می‌کند ولی شرط لازم نیست.
❓ آیا دست‌نوشته‌ای که در آن سهم ارث خریداری شده و امضا و اثر انگشت دارد، بدون ثبت در دفترخانه قانونی است؟
✅ بله، این نوع سند با امضا و اثر انگشت از اعتبار قانونی برخوردار است. برای اطمینان بیشتر می‌توان آن را در دفتر اسناد رسمی ثبت کرد، اما الزام قانونی وجود ندارد مگر در موارد خاص مانند انتقال مالکیت رسمی املاک.
برای کسب اطلاعات بیشتر می توانید با وکلای ما در ایران لگال تماس حاصل فرمایید.