در نظام حقوقی ایران، یکی از راه‌های مهم برای حمایت از افراد آسیب‌دیده، امکان مطالبه هزینه‌های درمانی از شخص زیان‌زننده است. این مطالبه می‌تواند در قالب دعوای حقوقی، همراه با شکایت کیفری یا مستقل از آن مطرح شود. چه در تصادفات رانندگی، چه در ضرب‌وجرح عمدی یا حتی حوادث کاری و خانوادگی، اگر شخصی در اثر فعل دیگری دچار صدمه بدنی شود، می‌تواند هزینه‌های متعارف درمانی خود را از مسبب حادثه مطالبه کند.
در این مقاله، تمرکز ما بر ارائه نمونه‌های کاربردی دادخواست مطالبه هزینه‌های درمانی است؛ نمونه‌هایی که متناسب با انواع سناریوهای شایع تنظیم شده‌اند و برای استفاده وکیل، حقوق‌دان یا حتی اشخاص حقیقی در تنظیم دادخواست حقوقی کاملاً کاربرد دارند. در کنار این نمونه‌ها، نگاهی نیز به مبانی قانونی، رویه دادگاه‌ها، شرایط پذیرش هزینه‌های مازاد بر دیه، و مستندات مورد نیاز خواهیم داشت.
مطالبه هزینه‌های درمانی در دعاوی حقوقی و کیفری؛ مروری کوتاه بر مبانی قانونی
در پرونده‌هایی که فردی دچار آسیب بدنی می‌شود، چه ناشی از تصادف، ضرب‌وجرح یا هر نوع حادثه دیگری حق دارد علاوه بر دریافت دیه (در صورت وجود)، هزینه‌های متعارف و ضروری درمان خود را نیز مطالبه کند. این مطالبه می‌تواند در قالب دعوای حقوقی مستقل یا در چارچوب ضرر و زیان ناشی از جرم در پرونده کیفری مطرح شود. اما مبنای این حق چیست و چگونه در نظام حقوقی ایران شناسایی شده است؟
📌 استناد به قانون مسئولیت مدنی
ماده ۱ و ۲ قانون مسئولیت مدنی ۱۳۳۹ صراحت دارد که هر کس بدون مجوز قانونی به جان یا مال دیگری لطمه وارد کند، مکلف به جبران خسارات است. این مواد، بنیان کلی مسئولیت مدنی در ایران را شکل داده و زیان‌دیده می‌تواند با استناد به آن، خواستار جبران هزینه‌های درمانی خود شود.
📌 قانون بیمه شخص ثالث ۱۳۹۵
در تصادفات رانندگی، قانون جدید بیمه شخص ثالث (مصوب ۱۳۹۵) به‌صورت روشن، «هزینه معالجه» را یکی از مصادیق خسارات بدنی دانسته و بیمه‌گر را مکلف به پرداخت آن کرده است (بند الف ماده ۱، ماده ۳۰). بنابراین، زیان‌دیده می‌تواند مستقیماً به بیمه‌گر مراجعه کند یا در صورت نیاز، علیه بیمه‌گر و مقصر دعوا اقامه کند.
📌 قاعده فقهی لاضرر و تسبیب
دادگاه‌ها معمولاً علاوه بر قوانین مدنی، به اصول فقهی همچون لاضرر فی الاسلام و تسبیب نیز استناد می‌کنند. به‌موجب این اصول، هیچ ضرری بدون جبران باقی نمی‌ماند و اگر فردی سبب وقوع زیان شود، ضامن جبران آن خواهد بود اگر عمدی نباشد.
📌 رأی وحدت رویه و نظریات مشورتی
هرچند برخی دادگاه‌ها با استناد به ایرادات شورای نگهبان نسبت به تبصره ماده ۱۴ قانون آیین دادرسی کیفری، مطالبه هزینه‌های مازاد بر دیه را جایز نمی‌دانستند، اما در عمل رویه فعلی دادگاه‌ها و نظریات مشورتی اداره حقوقی قوۀ قضاییه، بر قابل مطالبه بودن هزینه‌های درمانی متعارف مازاد بر دیه تأکید دارند.
نمونه دادخواست مطالبه هزینه‌های درمانی ناشی از تصادف رانندگی
یکی از رایج‌ترین موارد مطالبه هزینه‌های درمانی، حوادث ناشی از تصادفات رانندگی است. در این حالت، زیان‌دیده می‌تواند بر اساس قانون بیمه اجباری شخص ثالث ۱۳۹۵، هزینه‌های معالجه خود را از بیمه‌گر وسیله نقلیه مقصر یا در صورت لزوم از خود مقصر مطالبه کند. در صورت متواری شدن راننده مقصر بهتر است اول اقدام به تامین دلیل در تصادفات رانندگی انجام شود. در ادامه یک نمونه کامل دادخواست برای این نوع مطالبه ارائه می‌شود:
ریاست محترم مجتمع قضایی حقوقی / دادگاه عمومی حقوقی شهرستان …
با سلام
احتراماً به استحضار می‌رساند:اینجانب … فرزند … به موجب گزارش رسمی پلیس راهور مورخ … در اثر برخورد وسیله نقلیه به شماره پلاک … به رانندگی خوانده ردیف اول، دچار صدمات جسمی متعدد گردیده‌ام که منجر به بستری شدن و انجام درمان‌های تخصصی در بیمارستان … و کلینیک … شده است.
مطابق نظریه پزشکی قانونی به شماره … و مستندات ضمیمه، مجموعه هزینه‌های درمانی انجام‌شده بالغ بر مبلغ … ریال بوده که بخشی از آن توسط بیمه‌گر پرداخت نشده و بخشی نیز خارج از سقف تعهدات بیمه‌نامه باقی مانده است.با عنایت به مواد ۱ و ۲ قانون مسئولیت مدنی و بند الف ماده ۱ و ماده ۳۰ قانون بیمه اجباری خسارات وارد شده به شخص ثالث مصوب ۱۳۹۵، و به استناد اصل لاضرر و قاعده تسبیب، صدور حکم بر محکومیت خواندگان به پرداخت هزینه‌های درمانی متعارف و قانونی، مورد تقاضاست.
خواسته:
مطالبه مبلغ … ریال بابت هزینه‌های متعارف درمانی ناشی از تصادف به‌علاوه کلیه خسارات دادرسی و حق‌الوکاله وکیل به استناد مواد ۵۱۹ و ۵۲۰ قانون آیین دادرسی مدنی.دلایل و مستندات:
- گزارش پلیس و کروکی تصادف
- نظریه پزشکی قانونی
- فاکتورها و رسیدهای بیمارستان، آزمایشگاه و داروخانه
- کپی بیمه‌نامه شخص ثالث
- مکاتبات با شرکت بیمه
- گواهی اشتغال به درمان
- کلیه مستندات مربوط به هزینه‌های درمانی
❗ نکته: در صورت نپرداختن هزینه‌های درمانی توسط شرکت بیمه یا پوشش ناقص، مسئولیت بر عهده راننده مقصر خواهد بود و دادگاه می‌تواند به صورت تضامنی رأی صادر کند.
نمونه دادخواست مطالبه هزینه درمانی پس از ضرب و جرح عمدی یا غیرعمدی
در بسیاری از پرونده‌های کیفری، خصوصاً در درگیری‌های خیابانی یا نزاع‌های خانوادگی، مصدوم به‌جز شکایت کیفری، می‌تواند به صورت مستقل یا همزمان، دادخواست مطالبه هزینه‌های درمانی مطرح کند.
اگرچه دیه در روند کیفری مطرح می‌شود، اما هزینه‌های درمانی متعارف مازاد بر دیه را می‌توان با استناد به قانون مسئولیت مدنی از مرتکب مطالبه کرد. توجه داشته باشید که درخواست خسارت بابت ضرب و جرح ساختگی جرمی مستقل حساب می شود و اگر شخصی به این دلیل از شما دادخواست مطالبه هزینه درمانی نماید، قابل شکایت کیفری می باشد.
ریاست محترم دادگاه عمومی حقوقی شهرستان …
با سلام و احتراماحتراماً به استحضار می‌رساند:
در تاریخ … اینجانب … فرزند … به شماره ملی … در اثر ضرب‌وجرح عمدی/غیرعمدی از سوی خوانده، دچار آسیب بدنی شده‌ام. موضوع از طریق شکایت کیفری در شعبه … دادسرا/دادگاه کیفری … با کلاسه پرونده … در حال رسیدگی بوده و نظریه پزشکی قانونی مبنی بر تایید صدمات وارده، به پیوست تقدیم می‌گردد.با توجه به مستندات موجود، هزینه‌های درمانی بنده (شامل بستری، عمل جراحی، دارو، آزمایش و فیزیوتراپی) بالغ بر مبلغ … ریال بوده که تمامی آن به‌صورت شخصی تأمین شده و از سوی خوانده پرداخت نگردیده است. لذا با استناد به مواد ۱ و ۲ قانون مسئولیت مدنی، اصل لاضرر و تسبیب، و نظریات مشورتی و رویه قضایی مؤید، صدور حکم به شرح خواسته مورد استدعاست.
خواسته:
الزام خوانده به پرداخت مبلغ … ریال بابت هزینه‌های درمانی متعارف ناشی از صدمات بدنی وارد شده، به‌علاوه کلیه خسارات دادرسی و حق‌الوکاله به استناد مواد ۵۱۹ و ۵۲۰ قانون آیین دادرسی مدنی.مشخصات طرفین دعوا:
خواهان: … فرزند … به شماره ملی …
خوانده: آقای/خانم … فرزند …، ساکن …، دارای شماره ملی …
دلایل و مستندات:
- شکوائیه کیفری و کلاسه پرونده کیفری
- نظریه پزشکی قانونی
- صورتحسابهای بیمارستان، داروخانه، آزمایشگاه
- برگ ویزیت‌های پزشکی
- گواهی اشتغال به درمان
- فیلم یا عکس از جراحت (در صورت وجود)
- گواهی شهود یا گزارش کلانتری (در صورت وجود)
📌 نکته: این نوع دادخواست می‌تواند در صورت تمایل، همراه با دعوای کیفری در همان دادگاه کیفری و در قالب ضرر و زیان ناشی از جرم نیز مطرح شود. در این صورت، لازم است حتماً مبلغ خواسته و ادله به‌صورت مکتوب در مرحله مقدماتی اعلام شود.
نمونه دادخواست مطالبه هزینه درمانی در پرونده‌های خانوادگی و بین زوجین
در روابط خانوادگی نیز ممکن است شرایطی پیش بیاید که یکی از زوجین یا اعضای خانواده دچار آسیب بدنی شود و بخواهد هزینه‌های درمانی را از طرف مقابل مطالبه کند. این امر به‌ویژه در مواردی چون ضرب‌وجرح توسط همسر، سوءرفتار با فرزند یا ترک انفاق درمانی بیشتر دیده می‌شود. در چنین مواردی، می‌توان با استناد به قانون مسئولیت مدنی و مواد مرتبط با حقوق خانواده، دادخواست حقوقی تنظیم کرد.
ریاست محترم دادگاه خانواده / دادگاه عمومی حقوقی شهرستان …
با سلاماحتراماً به استحضار می‌رساند:
اینجانب … فرزند … همسر آقای … به شماره ملی …، در نتیجه خشونت خانگی صورت‌گرفته در تاریخ … توسط خوانده، دچار آسیب جسمی شده‌ام. موضوع از طریق پزشکی قانونی و گزارش کلانتری پیگیری و مستند شده است. با توجه به نظریه پزشکی قانونی به شماره … و گزارش مرکز درمانی …، هزینه‌های درمانی شامل بستری، جراحی، دارو و خدمات پزشکی بالغ بر مبلغ … ریال شده است که به‌طور کامل توسط اینجانب پرداخت شده و خوانده از تأدیه آن خودداری کرده است.لذا با استناد به مواد ۱ و ۲ قانون مسئولیت مدنی، ماده ۱۱۰۷ قانون مدنی (ناظر به نفقه شامل هزینه‌های درمانی)، و مواد ۵۱۹ و ۵۲۰ قانون آیین دادرسی مدنی، صدور حکم مبنی بر الزام خوانده به پرداخت هزینه‌های درمانی مورد تقاضاست.
خواسته:
الزام خوانده به پرداخت مبلغ … ریال بابت هزینه‌های درمانی ناشی از آسیب بدنی، به‌علاوه کلیه خسارات دادرسی و حق‌الوکاله وکیل.مشخصات طرفین دعوا:
- خواهان: خانم … فرزند …، دارای شماره ملی …
- خوانده: آقای … فرزند …، دارای شماره ملی …، ساکن …
دلایل و مستندات:
- نظریه پزشکی قانونی
- فاکتورهای درمانی (بیمارستان، داروخانه، آزمایشگاه)
- گزارش کلانتری یا اظهارات شهود
- تصاویر پزشکی یا جراحت‌ها
- گواهی عدم پرداخت هزینه‌ها توسط خوانده
- کپی شناسنامه و سند ازدواج (برای اثبات رابطه زوجیت)
🔍 نکته: اگر اثبات شود که آسیب ناشی از فعل عمدی طرف مقابل (مثلاً شوهر) بوده، این دعوا می‌تواند همزمان کیفری و حقوقی دنبال شود و خواسته حقوقی به عنوان ضرر و زیان ناشی از جرم در مرجع کیفری نیز قابل طرح است.
نمونه دادخواست مطالبه هزینه درمان کودک توسط مادر یا ولی قهری
در مواردی که کودک صغیر نیاز به درمان پیدا می‌کند و یکی از والدین، به‌ویژه مادر، متحمل هزینه‌های درمانی شده است، این حق برای او وجود دارد که با سمت ولایت یا حضانت، هزینه‌های پرداخت شده را از پدر (در صورت امتناع از پرداخت) یا از شخص ثالث مقصر در حادثه مطالبه کند.
چنین دادخواستی می‌تواند در قالب دعوای حقوقی مستقل مطرح شود و مستند قانونی آن، هم قانون مدنی (نفقه فرزند) و هم قانون مسئولیت مدنی است.
ریاست محترم دادگاه عمومی حقوقی شهرستان …
با سلاماحتراماً به استحضار می‌رساند:
اینجانب … فرزند …، مادر و ولی قهری فرزند صغیرم به نام … متولد …، با ارائه شناسنامه و مدارک هویتی، به استحضار می‌رسانم که فرزند اینجانب در تاریخ … دچار سانحه گردید و هزینه‌های درمان وی شامل بستری در بیمارستان …، انجام آزمایش‌ها، فیزیوتراپی و تهیه دارو، بالغ بر مبلغ … ریال گردید که همگی از سوی اینجانب تأمین و پرداخت شده است.نظر به اینکه مسبب حادثه آقای/خانم … بوده و بر اساس نظریه پزشکی قانونی، مسئولیت ورود خسارت به کودک نیز بر عهده ایشان است، با استناد به مواد ۱ و ۲ قانون مسئولیت مدنی، ماده ۱۱۸۰ قانون مدنی (ولایت قهری)، اصل لاضرر، و مواد ۵۱۹ و ۵۲۰ قانون آیین دادرسی مدنی، تقاضای صدور حکم مبنی بر محکومیت خوانده به پرداخت هزینه‌های درمانی وارده مورد استدعاست.
خواسته:
الزام خوانده به پرداخت مبلغ … ریال بابت هزینه‌های درمانی انجام‌شده برای فرزند صغیر خواهان، به‌علاوه کلیه خسارات دادرسی و حق‌الوکاله وکیل.مشخصات طرفین دعوا:
خواهان: خانم … ولی قهری صغیر، دارای شماره ملی …
خوانده: آقای/خانم …، دارای شماره ملی …، ساکن …
دلایل و مستندات:
- شناسنامه و مدارک هویتی مادر و کودک
- نظریه پزشکی قانونی
- فاکتورها و صورتحسابهای بیمارستان و داروخانه
- گزارش حادثه یا نظر کارشناس
- رسیدهای پرداخت‌شده توسط خواهان
- گواهی عدم تأمین هزینه‌ها توسط پدر (در صورت وجود)
📌 نکته: اگر مسبب حادثه شخص ثالث باشد، دعوا علیه او طرح می‌شود. در غیر این صورت، چنانچه پدر از پرداخت هزینه‌های درمانی به‌عنوان نفقه قانونی فرزند خودداری کند، می‌توان دادخواست را مستقیماً علیه او تنظیم کرد و به ماده ۱۱۰۷ قانون مدنی نیز استناد کرد.
آیا هزینه درمانی مازاد بر دیه قابل مطالبه است؟
یکی از مهم‌ترین پرسش‌هایی که در دعاوی مربوط به مطالبه هزینه‌های درمانی مطرح می‌شود، این است که آیا زیان‌دیده می‌تواند هزینه‌های درمانی خود را فراتر از دیه مقرر قانونی از مسبب حادثه مطالبه کند؟ پاسخ به این سؤال هم از جنبه قانونی و هم از حیث رویه قضایی قابل بررسی است.
✅ نظر موافق رویه قضایی: هزینه درمان مازاد بر دیه قابل مطالبه است
🔍 بر اساس نظریه اکثریت قضات دادگستری استان تهران در نشست قضایی مورخ ۱۳۹۷/۱۰/۲۵، هزینه‌های درمانی متعارف مازاد بر دیه، قابل مطالبه هستند. استناد اصلی در این نظریه به موارد زیر است:
- مواد ۱ و ۲ قانون مسئولیت مدنی: هر کس موجب ضرر شود باید آن را جبران کند، حتی اگر دیه قانونی پرداخت شده باشد.
- ماده ۳۵ قانون بیمه اجباری ۱۳۹۵: هزینه معالجه، جزو خسارات بدنی محسوب می‌شود که بیمه‌گر موظف به پرداخت آن است.
- نظریه مشورتی اداره حقوقی قوه قضاییه (شماره 2591/94/7): هزینه‌های متعارف درمانی، مازاد بر دیه نیز قابل مطالبه هستند.
- قاعده لاضرر و اصل تسبیب: اگر هزینه درمان از دیه بیشتر باشد، دیه کفایت نمی‌کند و باید مسبب حادثه بقیه خسارت را بپردازد.
📌 برای مثال، اگر شخصی ۲۰ میلیون تومان دیه دریافت کرده ولی هزینه درمان او ۴۰ میلیون تومان بوده، طبق این دیدگاه، ۲۰ میلیون مابه‌التفاوت هم قابل مطالبه است.
❌ نظر اقلیت: پرداخت فقط تا سقف دیه کافی است
در برابر دیدگاه غالب، نظر اقلیتی نیز وجود دارد که بر اساس آن، پرداخت دیه به‌تنهایی کفایت می‌کند و پرداخت هزینه‌های درمانی بیش از دیه، فاقد وجاهت قانونی است.
مستند این دیدگاه:
- حذف تبصره ماده ۱۴ قانون آیین دادرسی کیفری ۱۳۹۲ که قبلاً اجازه مطالبه هزینه‌های درمانی مازاد بر دیه را می‌داد، اما شورای نگهبان آن را خلاف شرع دانست.
- استناد به فتاوای برخی مراجع سنتی مثل آیت‌الله بهجت و آیت‌الله ملکوتی که معتقد بودند بیش از دیه، مطالبه جایز نیست.
📌 رویه فعلی محاکم: غالباً به نفع مطالبه‌کننده
علیرغم وجود نظر اقلیت، رأی دادگاه‌های تجدیدنظر و بدوی (همچون دادگاه‌های شعبه ۱۵ تجدیدنظر استان تهران) به‌طور گسترده از مطالبه هزینه‌های درمانی فراتر از دیه حمایت می‌کنند.
📝 در یکی از آراء آمده است:
«اینکه مصدوم در چه بیمارستانی بستری شده و هزینه‌ها چقدر بوده نمی‌تواند دلیل رد دعوا باشد، چرا که شرط آن است که فرد درمان شود به نحوی که نزدیک به وضعیت قبل از حادثه شود.»
مدارک مورد نیاز برای مطالبه هزینه‌های درمانی در دادگاه
برای موفقیت در دعوای مطالبه هزینه‌های درمانی، صرف ادعای آسیب‌دیدگی کافی نیست؛ بلکه خواهان باید با ارائه مدارک معتبر، رابطه سببیت بین حادثه و هزینه‌های درمانی را ثابت کند. هرچه اسناد ارائه‌شده دقیق‌تر و مستدل‌تر باشد، احتمال پذیرش دادخواست بیشتر خواهد بود. در ادامه، مهم‌ترین مدارک مورد نیاز برای طرح این دعوا را معرفی می‌کنیم.
📌 ۱. نظریه پزشکی قانونی
نظریه پزشکی قانونی از مهم‌ترین مدارک برای اثبات آسیب بدنی است و می تواند برای اثبات ضرب و جرح در دادگاه استفاده شود. اگر پرونده کیفری وجود داشته باشد، این نظریه معمولاً در آن ضمیمه شده است. در دعاوی صرفاً حقوقی نیز می‌توان تقاضای ارجاع امر به پزشکی قانونی را از دادگاه خواست.
📌 ۲. فاکتورها و رسیدهای درمانی
شامل:
- صورتحساب بیمارستان (بستری، اتاق عمل، دارو و تجهیزات)
- فاکتور داروخانه‌ها
- رسید فیزیوتراپی، آزمایشگاه، تصویربرداری و سایر خدمات پزشکی
- هزینه رفت‌وآمد به مراکز درمانی (در صورت بالا بودن و اثبات‌شدنی)
نکته مهم: ترجیحاً فاکتورها باید دارای مهر و امضای رسمی، نام مصدوم، تاریخ، مبلغ، شرح خدمات درمانی و نام مرکز درمانی باشند.
📌 ۳. گواهی اشتغال به درمان
در مواردی که درمان هنوز به پایان نرسیده، ارائه گواهی از پزشک معالج یا مرکز درمانی مبنی بر ادامه درمان، می‌تواند برای مطالبه علی‌الحساب هزینه‌ها مؤثر باشد.
📌 ۴. گزارش حادثه / کروکی پلیس / گزارش کلانتری
برای اثبات اینکه حادثه‌ای واقع شده و مسئولیت آن متوجه خوانده است، لازم است گزارشی رسمی از مرجع ذی‌ربط (پلیس، اورژانس، بازرسی اداره کار، و…) ارائه شود. این گزارش‌ها پایه اثبات رابطه سببیت بین خوانده و صدمه وارده هستند.
📌 ۵. شکواییه یا رأی کیفری (در صورت وجود)
اگر موضوع دعوا ناشی از جرم باشد (مانند ضرب‌وجرح)، ارجاع به پرونده کیفری، شکواییه ثبت شده یا رأی کیفری صادرشده، می‌تواند اثبات‌کننده وقوع جرم و نقش خوانده در ایجاد صدمه باشد.
📌 ۶. مدارک شناسایی طرفین و سند رابطه (در صورت نیاز)
- کپی شناسنامه و کارت ملی خواهان
- سند ازدواج (در پرونده‌های خانوادگی)
- گواهی تولد و قیم‌نامه (در دعاوی مرتبط با کودکان یا محجورین)
- کپی بیمه‌نامه شخص ثالث (در تصادفات)