در بسیاری از خانواده‌ها، تقسیم ارث می‌تواند باعث بروز تصمیمات احساسی یا توافقات شفاهی شود؛ یکی از این تصمیمات، بخشش سهم‌الارث به نفع یکی از وراث یا حتی افراد خارج از دایره وراثت قانونی است. اما یک سؤال مهم در این میان مطرح می‌شود: آیا ارثی که بخشیده شده، قابل برگشت است؟ از نظر حقوقی، این بخشش معمولاً در قالب عقد هبه صورت می‌گیرد؛ عقدی که از نظر قانون مدنی ایران، قابل رجوع است مگر در موارد خاص.
در این مقاله به‌صورت کامل و مستند به مواد ۷۹۵ تا ۸۰۷ قانون مدنی، امکان رجوع از هبه ارث را بررسی می‌کنیم. همچنین مواردی مانند هبه به نزدیکان، تغییر مال، یا فوت طرفین که مانع از رجوع می‌شود، به‌تفصیل بررسی خواهد شد. اگر با بخشش ارث، دچار تردید یا اختلاف شده‌اید، مطالعه این مقاله می‌تواند راهنمای خوبی برای تصمیم‌گیری قانونی و آگاهانه باشد.
آیا ارث بخشیده شده قابل برگشت است؟
بله، ارث بخشیده شده در قالب عقد هبه قابل رجوع است؛ مشروط بر اینکه مال هنوز در اختیار گیرنده باشد، فروخته یا تغییر نکرده باشد و بخشش به اقارب نزدیک (پدر، مادر، فرزند) یا معوض نبوده باشد. همچنین، در صورت فوت یکی از طرفین، امکان رجوع از بین می‌رود.
در نظام حقوقی ایران، سهم‌الارث پس از فوت متوفی، به وراث منتقل می‌شود و افراد می‌توانند مالکانه نسبت به آن تصمیم‌گیری کنند. یکی از تصمیمات رایج در تقسیم ارث پیش از فوت، بخشش سهم‌الارث به فرد دیگر است؛ اما این بخشش همواره قطعی نیست و در شرایطی می‌توان آن را بازپس گرفت.
⚖️ تعریف حقوقی «بخشش ارث»
بخشش سهم‌الارث، به معنای هبه یا واگذاری رایگان مالکیت سهم‌الارث توسط یکی از وراث به دیگری است. این بخشش ممکن است به صورت شفاهی یا رسمی انجام شود، اما از نظر حقوقی، تنها در صورت ثبت رسمی و قبض مال، معتبر و اثرگذار خواهد بود.
📌 تفاوت «بخشش ارث» و «صرف‌نظر از ارث»
برخی افراد تصور می‌کنند با صرف‌نظر کردن از ارث (مثلاً گفتن “نمی‌خوام چیزی بردارم”)، این تصمیم الزام‌آور است. اما طبق قانون، تا زمانی که سهم‌الارث به‌طور رسمی واگذار نشده باشد، چنین صرف‌نظری اثری ندارد و ورثه همچنان مالک سهم خود هستند.
📌 بخشش قبل از فوت، فاقد اعتبار است
نکته مهم این است که اگر شخصی قبل از فوتِ مورّث اعلام کند که “سهم من برای فلانی باشد”، این فاقد وجاهت قانونی است. چون ارث تنها بعد از فوت به‌وجود می‌آید و تا زمانی که فرد زنده است، کسی مالک ارث او نیست.
مفهوم هبه و بخشش سهم‌الارث در قانون مدنی
برای بررسی برگشت‌پذیری ارث بخشیده‌شده، ابتدا باید با مفهوم هبه و عناصر آن در قانون مدنی آشنا شویم؛ زیرا بخشش سهم‌الارث، از نظر حقوقی همان عقد هبه است که آثار و شرایط خاص خود را دارد.
⚖️ هبه چیست؟ (بر اساس ماده ۷۹۵ قانون مدنی)
طبق ماده ۷۹۵ قانون مدنی، «هبه عقدی است که به موجب آن یک نفر مالی را به رایگان به دیگری تملیک می‌کند.» در این عقد، واهب کسی است که مال را می‌بخشد، متهب کسی است که مال را می‌گیرد، و عین موهوبه مالی است که موضوع این انتقال رایگان قرار می‌گیرد. هبه یکی از روش های انتقال ملک به فرزند در زمان حیات می باشد که استفاده از آن بسیار رایج است.
✅ هبه چگونه تحقق می‌یابد؟
برای اینکه هبه صحیح و معتبر باشد، باید چند شرط فراهم شود:
- واهب باید اهلیت قانونی داشته باشد (یعنی بالغ، عاقل و رشید باشد).
- واهب باید مالک مال مورد هبه باشد.
- متهب باید هبه را قبول کند.
- مال باید به تصرف متهب برسد (یعنی «قبض» صورت بگیرد).
بدون تحقق قبض، هبه نافذ نیست حتی اگر سندی تنظیم شده باشد. (مواد ۷۹۶ تا ۷۹۹ قانون مدنی)
📝 هبه معوض و غیرمعوض
هبه می‌تواند معوض یا غیرمعوض باشد. در هبه معوض، گیرنده (متهب) در قبال گرفتن مال، تعهد می‌کند که مالی بدهد یا کاری انجام دهد. مثلاً فردی خانه‌ای را می‌بخشد، به شرط اینکه گیرنده هزینه درمانش را پرداخت کند. در هبه غیرمعوض، هیچ عوضی دریافت نمی‌شود.
نکته مهم این است که هبه معوض قابل رجوع نیست اگر عوض داده شده باشد؛ اما هبه غیرمعوض اصولاً قابل رجوع است، مگر در موارد خاص.
📌 ارتباط هبه با بخشش سهم‌الارث
زمانی که ورثه‌ای پس از فوت مورّث، سهم خود را به دیگری می‌بخشد، این عمل دقیقاً مصداق هبه مال موجود و مسلم است. بنابراین تمام مقررات مربوط به عقد هبه بر آن حاکم خواهد بود، از جمله امکان رجوع در شرایطی که قانون اجازه داده است.
شرایط قانونی برای رجوع از هبه ارث
گرچه اصل بر امکان بازپس‌گیری هبه است، اما قانون مدنی ایران شرایط مشخصی را برای رجوع از بخشش مال (از جمله سهم‌الارث منتقل شده به یکی از وراث) تعیین کرده است. آشنایی با این شرایط برای کسانی که قصد برگشت از تصمیم خود را دارند، ضروری است.
✅ بقای عین موهوبه در ید متهب
اولین شرط قانونی برای رجوع از هبه، باقی ماندن عین مال در ید گیرنده هبه (متهب) است. اگر مال بخشیده‌شده هنوز به همان صورت اولیه نزد گیرنده موجود باشد و تغییری نکرده یا به شخص دیگری منتقل نشده باشد، رجوع امکان‌پذیر است.
📌 مثال: اگر ملکی به عنوان هبه به فردی بخشیده شده باشد و همچنان به نام او باقی مانده باشد، واهب می‌تواند درخواست بازگرداندن ملک را بدهد. اما اگر ملک فروخته شده باشد یا در رهن قرار گرفته باشد، رجوع منتفی است.
✅ عدم شرط سقوط حق رجوع
در برخی از موارد، در سند هبه یا قرارداد رسمی، شرط می‌شود که واهب حق رجوع ندارد. اگر چنین شرطی وجود داشته باشد، واهب دیگر نمی‌تواند مال را پس بگیرد؛ حتی اگر همه شرایط دیگر مهیا باشد.
✅ تغییر نکردن عین موهوبه
اگر مال هبه‌شده دچار تغییر ماهیت اساسی شده باشد، مثلاً خانه تخریب و تبدیل به برج شده یا گندم به آرد تبدیل شده باشد، رجوع ممکن نیست. قانون در این موارد رجوع را به دلیل تغییر در ماهیت مال، غیرممکن می‌داند.
✅ عدم انتقال مال به غیر
اگر متهب مال را به فرد دیگری منتقل کرده باشد، حتی اگر آن انتقال قانونی یا با حسن نیت نبوده باشد، حق رجوع ساقط می‌شود. چون مال دیگر در ید او نیست و بازگرداندن آن از نظر حقوقی ممکن نیست.
✅ حیات طرفین پس از قبض
طبق ماده ۸۰۵ قانون مدنی، اگر واهب یا متهب پس از قبض مال فوت کرده باشند، دیگر نمی‌توان از هبه رجوع کرد. حتی وراث واهب نیز چنین حقی ندارند؛ چراکه حق رجوع، یک حق شخصی است و به ارث نمی‌رسد.
موارد استثنا در بازپس‌گیری ارث بخشیده‌شده
در حالی که قانون اصل را بر قابلیت رجوع از هبه قرار داده، اما در برخی موارد خاص، امکان بازپس‌گیری به‌طور مطلق سلب شده است. این موارد در قانون مدنی به‌روشنی مشخص شده‌اند و آگاهی از آن‌ها می‌تواند از بروز دعاوی بی‌نتیجه جلوگیری کند.
❌ هبه به والدین، فرزندان یا اولاد مستقیم
یکی از مهم‌ترین استثنائات، هبه به اقارب نسبی مستقیم است. طبق قانون، اگر فردی سهم‌الارث خود را به پدر، مادر یا فرزندان خود ببخشد، دیگر نمی‌تواند از این تصمیم بازگردد.
📌 این قاعده برای حمایت از بنیان خانواده و ثبات روابط خویشاوندی در نظر گرفته شده است.
❌ هبه معوض؛ در صورت پرداخت عوض
اگر فردی در قالب هبه معوض، سهم‌الارث خود را به شرط دریافت عوضی (مثلاً وجه نقد یا انجام تعهدی) ببخشد و عوض نیز پرداخت شده باشد، دیگر امکان رجوع از هبه وجود ندارد.
📌 فقط در صورتی که عوض پرداخت نشده باشد، واهب می‌تواند از بخشش خود برگردد.
❌ خروج مال از مالکیت متهب
اگر مال بخشیده‌شده از مالکیت متهب خارج شده باشد خواه از طریق فروش، توقیف، رهن یا هر نوع انتقال دیگر، رجوع از هبه ناممکن می‌شود. چون مال دیگر در اختیار شخص نیست، دادگاه نمی‌تواند حکمی برای استرداد آن صادر کند.
❌ تغییر ماهیت عین موهوبه
در صورتی که مال بخشیده‌شده تغییر ماهیت اساسی پیدا کرده باشد، رجوع از هبه امکان‌پذیر نیست. به‌عنوان مثال، برخلاف تصور رایج که تقسیم طلای مادر پس از فوت صرفاً به دختران تعلق دارد، اگر مادر در زمان حیات، طلای خود را به دخترش هبه کند و دختر نیز آن طلا را به خانه یا ملک تبدیل کند، در چنین حالتی امکان بازپس‌گیری آن برای مادر وجود ندارد؛ زیرا مال موهوبه دچار تغییر ماهیت شده است.
❌ فوت یکی از طرفین پس از قبض
مطابق ماده ۸۰۵ قانون مدنی، اگر واهب یا متهب پس از انجام هبه و قبض آن فوت کند، دیگر امکان رجوع وجود ندارد.
📌 حق رجوع از هبه، به وراث واهب منتقل نمی‌شود و صرفاً تا زمان حیات قابل اعمال است.
❌ هبه‌هایی که در قالب صدقه یا ابراء دین انجام شده‌اند
در مواردی که بخشش در قالب صدقه یا ابراء دین (مثلاً بخشش مهریه) انجام شود، قانون به‌صراحت رجوع را ممنوع کرده است (مواد ۸۰۶ و ۸۰۷).
📌 مثلاً اگر زنی مهریه‌اش را با عنوان «بخشیدم» به همسرش ببخشد، دیگر نمی‌تواند به آن رجوع کند.
آیا بخشیدن ارث از طریق صلح عمری قابل رجوع است؟
یکی از روش‌های رایج انتقال اموال در زمان حیات، استفاده از صلح عمری است؛ یعنی مالک، مال خود را به دیگری صلح می‌کند اما تا پایان عمر، حق استفاده یا منافع آن را برای خود نگه می‌دارد. حال سؤال این است که آیا می‌توان از این تصمیم برگشت؟ پاسخ کوتاه این است: خیر، صلح عمری برخلاف هبه، قابل رجوع یک‌طرفه نیست. این موضوع یکی از معایب صلح عمری نسبت به هبه در بخشش ارث می باشد.
⚖️ صلح عمری یک عقد لازم است، نه جایز
طبق قانون مدنی، عقد صلح از نوع «عقود لازم» است؛ یعنی طرفین پس از امضا، دیگر نمی‌توانند یک‌طرفه آن را فسخ یا رجوع کنند، مگر اینکه شرایط خاصی برقرار باشد. این در حالی است که هبه، عقد جایز است و اصولاً واهب می‌تواند در صورت باقی بودن مال، از آن رجوع کند.
❌ صلح عمری فقط در این موارد قابل برگشت است:
- اقاله (رضایت دو طرف): تنها در صورتی که مصالح و متصالح توافق کنند، صلح عمری قابل فسخ است.
- وجود خیار (شرط فسخ): اگر در متن صلح‌نامه شرط شده باشد که مصالح تا مدتی معین حق فسخ دارد، می‌توان از این اختیار استفاده کرد.
- تحقق خیارات قانونی: در صورت وجود تدلیس، فریب، عیب پنهان، یا تخلف از شرط، مصالح می‌تواند از طریق خیار فسخ، صلح را برهم بزند.
- بطلان یا عدم نفوذ قرارداد: مثلاً در صورت فقدان قصد، رضایت، اهلیت یا مغایرت با قانون.
با توجه به اینکه در صلح عمری سند مالکیت منتقل می شود، در صورت وجود شرایط بالا و اثبات آن قابلیت ابطال سند و رجوع از آن وجود خواهد داشت.
📌 نکته مهم برای افراد محتاط
اگر قصد دارید مالی را به فردی واگذار کنید اما همچنان امکان برگشت یا نظارت بر آن را حفظ کنید، استفاده از شرط خیار در متن صلح‌نامه عمری ضروری است. بدون چنین شرطی، هیچ راه برگشتی برای مصالح وجود نخواهد داشت.
برای ابطال یا بی‌اعتباری نیز، باید دادخواست حقوقی با عنوان «ابطال صلح‌نامه» یا «اعلان عدم نفوذ» تنظیم شود.
مراحل حقوقی برای فسخ یا رجوع از هبه ارث
اگر کسی پس از بخشیدن سهم‌الارث خود (از طریق عقد هبه)، تصمیم به بازپس‌گیری آن بگیرد، باید از مسیر حقوقی مشخصی عبور کند. رجوع از هبه تنها در صورت احراز شرایط قانونی ممکن است و برای این منظور باید مراحل مشخصی را نزد مراجع قضایی طی نمود.
✅ مرحله اول: مشاوره با وکیل یا مشاور حقوقی
پیش از هر اقدامی، توصیه می‌شود با وکیل متخصص در امور ارث و قراردادهای مدنی مشورت کنید. وکیل می‌تواند به بررسی موارد زیر کمک کند:
- آیا مال بخشیده‌شده همچنان در ید متهب باقی‌ست؟
- آیا مال تغییر ماهیت داده یا منتقل شده؟
- آیا بخشش به نزدیکان صورت گرفته یا معوض بوده؟
- آیا سند رسمی موجود است؟ شرط خیار یا عدم رجوع در آن ذکر شده؟
✅ مرحله دوم: تنظیم دادخواست رسمی رجوع از هبه
در صورتی که شرایط رجوع فراهم باشد، باید از طریق دفتر خدمات الکترونیک قضایی دادخواستی با عنوان «رجوع از هبه» تنظیم و به دادگاه حقوقی صالح تقدیم شود.
📌 نکات مهم در تنظیم دادخواست:
- خواهان: واهب (بخشنده)
- خوانده: متهب (گیرنده هبه)
- خواسته: رجوع از هبه و استرداد مال موهوبه
- دلایل و مستندات: هبه‌نامه رسمی، استناد به ماده ۸۰۳ قانون مدنی، اثبات بقای عین و عدم وجود موانع رجوع
✅ مرحله سوم: رسیدگی دادگاه
دادگاه پس از ثبت دادخواست، با تعیین وقت جلسه رسیدگی، دفاعیات طرفین را بررسی می‌کند. در این مرحله، ارائه مستندات کامل توسط وکیل یا خواهان نقش تعیین‌کننده دارد. در صورت احراز شرایط رجوع، دادگاه حکم به استرداد عین موهوبه یا معادل آن (در صورت تلف یا تعذر استرداد) صادر می‌کند.
✅ مرحله چهارم: اجرای حکم و استرداد مال
پس از صدور حکم قطعی، در صورت عدم همکاری متهب، خواهان می‌تواند با مراجعه به واحد اجرای احکام مدنی، مراحل تحویل مال یا الزام به انتقال سند را پیگیری کند.
📌 طبق ماده ۸۰۴ قانون مدنی:
«در صورت رجوع واهب، نماآت عین موهوبه اگر متصل باشد، مال واهب و اگر منفصل باشد، مال متهب خواهد بود.»
سوالات متداول
در این قسمت از مقاله سوالات متداول پیرامون این موضوع که ایا ارث بخشیده شده قابل برگشت است را مشاهده می فرمایید:
❓ پدرم خانه‌اش را در زمان حیات به برادرم بخشید. الان پدرم پشیمان شده و می‌خواهد خانه را پس بگیرد. آیا می‌تواند؟
✅ اگر این بخشش در قالب هبه رسمی و بدون شرط عدم رجوع انجام شده باشد و خانه هنوز در مالکیت برادر شما باقی باشد (یعنی فروخته نشده یا تغییر نکرده باشد)، پدر شما طبق ماده ۸۰۳ قانون مدنی می‌تواند از هبه رجوع کند. اما اگر در سند هبه شرط شده باشد که حق رجوع ندارد یا خانه فروخته شده باشد، بازپس‌گیری ممکن نیست.
❓ مادرم طلای خود را چند سال پیش به خواهرم بخشید و الان می‌خواهد آن را پس بگیرد. ولی خواهرم طلا را فروخته و با آن ماشین خریده. آیا مادرم می‌تواند اقدام قانونی کند؟
✅ خیر، در این شرایط امکان رجوع وجود ندارد. چون طبق قانون، اگر مال موهوبه از مالکیت گیرنده خارج شده باشد یا تغییر ماهیت داده باشد (مثل فروش طلا و خرید ماشین)، حق رجوع ساقط می‌شود.
❓ من سهم ارثم را بعد از فوت پدرم به یکی از برادرانم هبه کردم ولی الان شرایط مالی‌ام تغییر کرده و به آن نیاز دارم. آیا می‌توانم از این بخشش برگردم؟
✅ اگر این بخشش به‌صورت رسمی انجام شده و هنوز مال در اختیار برادرتان باشد (و به کس دیگری منتقل نشده یا تغییر نیافته)، و همچنین هبه معوض نبوده باشد و در سند حق رجوع از خود ساقط نکرده باشید، بله می‌توانید با دادخواست «رجوع از هبه» اقدام کنید.
❓ پدر بزرگم در یک صلح‌نامه عمری خانه‌اش را به پدرم داده ولی گفته تا آخر عمر خودش در آن زندگی کند. حالا پدربزرگم پشیمان شده و می‌خواهد صلح را فسخ کند. آیا ممکن است؟
✅ چون صلح عمری یک عقد لازم است، پدربزرگتان نمی‌تواند به‌صورت یک‌طرفه از آن رجوع کند. تنها راه‌حل، وجود شرط خیار فسخ در صلح‌نامه یا تراضی دو طرف (اقاله) است. در غیر این صورت، امکان برهم زدن صلح وجود ندارد.