در نظام حقوقی ایران، «حجر» مفهومی بنیادین در حمایت از افرادی است که به دلایلی مانند جنون، سفاهت یا صغر سن، صلاحیت قانونی برای اداره اموال و انجام امور مالی خود را ندارند. صدور حکم حجر از سوی دادگاه، فرآیندی پیچیده و تخصصی است که نه‌تنها مستلزم بررسی دقیق شرایط روانی و اجتماعی فرد است، بلکه آثار گسترده‌ای نیز بر وضعیت حقوقی او و اطرافیانش دارد. در بسیاری از دعاوی حقوقی، خانوادگی یا حتی کیفری، گرفتن حکم حجر می‌تواند نقطه عطف پرونده باشد.
در این مقاله به زبان ساده و تخصصی، مراحل دریافت حکم حجر، مدارک موردنیاز، نقش پزشکی قانونی و دایره سرپرستی، شرایط گرفتن حکم برای پدر یا مادر، و نیز چگونگی اعتراض یا ابطال این حکم را با استناد به قانون و رویه قضایی بررسی می‌کنیم. اگر به دنبال درک کامل و کاربردی از مفهوم محجوریت و فرآیند حقوقی آن هستید، تا انتها همراه ما باشید.
حکم حجر چیست و چه زمانی صادر می‌شود؟
حکم حجر به معنای صدور تصمیم قضایی برای سلب صلاحیت حقوقی فرد در انجام امور مالی و اداری است و بر خلاف تصور رایج از نوع حکم اعلامی می باشد و نه تاسیسی. این حکم زمانی صادر می‌شود که فرد بنا بر دلایل قانونی همچون جنون، سفاهت یا صغر سن قادر به اداره اموال یا انجام اعمال حقوقی خود نباشد. قانون‌گذار این ناتوانی را به رسمیت شناخته و با هدف حمایت از چنین اشخاصی، امکان تعیین قیم و صدور حکم محجوریت را فراهم کرده است.
🔍 تعریف حقوقی حجر و محجور
مطابق ماده ۱۲۰۷ قانون مدنی، سه گروه از افراد محجور محسوب می‌شوند:
- صغیر: فردی که به سن قانونی (۱۸ سال) نرسیده باشد و توانایی تشخیص مصلحت و ضرر خود را نداشته باشد.
- غیررشید (سفیه): کسی که در امور مالی رفتاری غیرعقلانی دارد، حتی اگر از نظر سنی بالغ باشد.
- مجنون: فردی که به دلیل بیماری‌های روانی یا عصبی، قدرت تصمیم‌گیری و اداره امور خود را از دست داده است.
این افراد بر اساس حکم دادگاه، از تصرف در اموال و حقوق مالی خود منع می‌شوند و برای آن‌ها قیم تعیین می‌گردد.
📝 مفهوم «حکم حجر» در عمل
حکم حجر یا گواهی محجوریت، حکمی است که از سوی دادگاه خانواده یا دادگاه عمومی صادر می‌شود و محجور بودن فرد را رسماً تأیید می‌کند. پس از صدور این حکم:
- فرد دیگر نمی‌تواند معاملات مالی انجام دهد.
- باید برای او قیم یا ولی قانونی تعیین شود.
- تمام تصمیمات مهم مالی و بعضاً غیرمالی، به نماینده قانونی او واگذار می‌شود.
⚠️ اهمیت تاریخی شروع حجر در معاملات
نکته مهم این است که گاهی محجوریت فرد، قبل از صدور رسمی حکم آغاز شده است. اگر دادگاه در حکم خود تاریخ شروع حجر را مشخص کند، ممکن است معاملات قبلی نیز به‌دلیل «عدم اهلیت» فرد باطل یا غیرنافذ اعلام شوند. به همین دلیل، تاریخ شروع حجر در حکم صادرشده اهمیت فراوانی دارد.
چه کسانی محجور محسوب می‌شوند؟
در حقوق ایران، تنها زمانی می‌توان فردی را «محجور» دانست که در یکی از دسته‌های تعیین‌شده در قانون قرار گیرد. تشخیص محجور بودن هر فرد صرفاً از طریق دادگاه ممکن است و تا زمانی که حکمی رسمی صادر نشده باشد، اصل بر داشتن اهلیت و سلامت روانی افراد است.
📌 انواع محجورین بر اساس قانون مدنی
بر پایه ماده ۱۲۰۷ قانون مدنی، محجورین شامل سه دسته مشخص هستند:
۱. صغیر (کودک نابالغ)
صغیر کسی است که به سن قانونی (۱۸ سال) نرسیده است و هنوز توانایی تشخیص مصلحت و زیان خود را ندارد.
-
صغیر غیرممیز: کودکی که حتی فرق بین خوب و بد را نمی‌داند (اغلب زیر ۷ سال).
-
صغیر ممیز: کودک بالای ۷ سال که قدرت تشخیص نسبی دارد، ولی هنوز حق انجام معاملات مالی ندارد.
۲. غیر رشید یا سفیه
سفیه کسی است که با وجود بلوغ، نمی‌تواند در امور مالی خود تصمیمات عقلانی بگیرد. این افراد غالباً دچار نوعی اختلال رفتاری، مالی یا شناختی هستند که در تصمیم‌گیری‌های اقتصادی باعث ضرر به خود می‌شوند.
-
تصرفات مالی آن‌ها بدون اجازه ولی یا قیم باطل یا غیرنافذ خواهد بود.
۳. مجنون یا بیمار روانی
مجنون به فردی گفته می‌شود که دچار اختلالات روانی دائم یا ادواری باشد و در نتیجه، فاقد قوه درک و اراده برای انجام امور باشد.
-
جنون دائمی: فرد همواره در حالت ناتوانی ذهنی قرار دارد.
-
جنون ادواری: ناتوانی در دوره‌هایی مشخص و مقطعی بروز می‌کند.
📝 دیگر مصادیق خاص در رویه قضایی
برخی رویه‌های قضایی و نظریات دکترین حقوقی، افراد زیر را نیز در زمره محجورین قرار می‌دهند:
-
مبذر: کسی که اموال خود را بی‌ملاحظه و خارج از عقلانیت مصرف می‌کند.
-
معتادان مزمن: کسانی که به‌دلیل مصرف مداوم مواد مخدر یا الکل، قدرت تشخیص خود را از دست داده‌اند.
-
ورشکستگان (از حیث مالی): در برخی موارد، برای اداره امور مالی این افراد، حکم محجوریت خاص صادر می‌شود.
در چه مواردی تقاضای صدور حکم حجر داده می‌شود؟
درخواست صدور حکم حجر، معمولاً زمانی مطرح می‌شود که فردی توانایی اداره امور مالی و گاه غیرمالی خود را از دست داده و احتمال وارد آمدن ضرر جدی به او یا اطرافیان وجود داشته باشد. این تقاضا می‌تواند از سوی نزدیکان، دادستان یا سایر ذی‌نفعان مطرح شود و در موارد متعددی کاربرد دارد.
⚖️ کاربردهای عملی صدور حکم حجر
صدور حکم محجوریت تنها به مباحث پزشکی یا خانوادگی محدود نمی‌شود، بلکه در دعاوی حقوقی و کیفری نیز نقش مهمی ایفا می‌کند. مهم‌ترین موارد درخواست حکم حجر عبارت‌اند از:
۱. محجوریت والدین سالخورده یا بیمار
یکی از شایع‌ترین موارد، گرفتن حکم حجر برای پدر یا مادر سالخورده‌ای است که دچار بیماری‌هایی مانند آلزایمر، سکته مغزی، افسردگی شدید یا سایر اختلالات ذهنی شده‌اند. هدف از این اقدام، جلوگیری از سوءاستفاده احتمالی و حفاظت از اموال آنان است.
۲. اثبات حجر برای سلب صلاحیت در حضانت کودک
مطابق ماده ۱۵ قانون حمایت خانواده، اگر پدر کودک به دلایلی مانند جنون یا سفاهت صلاحیت اداره امور و حضانت فرزند را نداشته باشد، دادگاه می‌تواند با استناد به حکم حجر، حضانت را از او سلب کند و آن را به مادر یا جد پدری واگذار نماید.
۳. حجر متوفی برای ابطال معامله
در مواردی که شخصی پیش از فوت، معامله‌ای غیرمنصفانه یا مشکوک انجام داده باشد (مانند فروش ملک به قیمتی ناچیز)، وراث می‌توانند پس از فوت او با ارائه شواهد کافی، تقاضای صدور حکم محجوریت پس از فوت را بدهند تا معامله را باطل اعلام کنند. در این حالت، دادگاه با بررسی سوابق پزشکی، شهادت شهود و مدارک دیگر، تاریخ شروع حجر را مشخص می‌کند.
۴. جلوگیری از حیف‌ومیل اموال افراد مبتلا به اعتیاد شدید یا اسراف
در برخی پرونده‌ها، اثبات اعتیاد شدید یا ولخرجی بیمارگونه می‌تواند مبنای صدور حکم حجر قرار گیرد؛ به‌ویژه زمانی که این رفتارها باعث تضییع اموال خانواده یا زیان رساندن به وراث آتی شود.
مراحل صدور حکم حجر در دادگاه چگونه است؟
فرآیند صدور حکم حجر در ایران یک مسیر حقوقی و قضایی دقیق دارد که با ثبت دادخواست آغاز شده و با صدور حکم و تعیین قیم به پایان می‌رسد. این روند نیازمند مدارک کافی، ارزیابی پزشکی قانونی، تحقیقات محلی و تأیید دادگاه خانواده است.
📝 مرحله اول: ثبت دادخواست در دفاتر خدمات الکترونیک قضایی
اولین قدم برای گرفتن حکم حجر، مراجعه به دفاتر خدمات قضایی و تنظیم دادخواست رسمی است. این دادخواست باید:
-
به طرفیت فرد محجور و دادستان مطرح شود؛
-
مستند به دلایل پزشکی، گزارش‌های درمانی، شهادت شهود یا مدارک دیگر باشد؛
-
در صورت نیاز، تقاضای تعیین قیم نیز ضمیمه شود.
🔍 مرحله دوم: ارجاع به پزشکی قانونی برای احراز محجوریت
پس از ثبت دادخواست، دادگاه فرد مورد نظر را برای ارزیابی به پزشکی قانونی معرفی می‌کند. پزشک متخصص وضعیت روانی و عقلانی فرد را بررسی کرده و گزارشی رسمی به دادگاه ارائه می‌دهد.
🧾 مرحله سوم: بررسی و تحقیقات محلی
هم‌زمان با بررسی پزشکی، دادگاه می‌تواند:
-
از کلانتری، همسایگان یا نزدیکان درباره وضعیت ذهنی فرد تحقیق کند؛
-
گواهی‌نامه یا استشهادیه محلی دریافت نماید؛
-
در صورت نیاز از شهود دعوت به حضور کند.
مطابق ماده ۵۷ قانون امور حسبی، دادگاه اختیار دارد برای احراز حجر، هرگونه تحقیقی را که لازم بداند انجام دهد.
⚖️ مرحله چهارم: صدور حکم محجوریت
در صورت احراز شرایط قانونی، دادگاه خانواده یا دادگاه عمومی حکم حجر را صادر می‌کند. در این حکم باید موارد زیر مشخص باشد:
-
نوع حجر (جنون، سفاهت، صغر)
-
تاریخ دقیق شروع حجر
-
نام و مشخصات فرد محجور
-
دلایل و مستندات پزشکی یا اجتماعی
👨⚖️ مرحله پنجم: تعیین قیم برای فرد محجور
پس از صدور حکم حجر، دادگاه طبق ماده ۶۵ قانون امور حسبی، قیم تعیین می‌کند. انتخاب قیم با رعایت شرایط زیر انجام می‌شود:
-
معمولاً از میان بستگان درجه‌یک مانند فرزند، همسر یا خواهر و برادر انتخاب می‌شود؛
-
در صورت نبود صلاحیت یا اختلاف، دادگاه با تحقیق محلی و بررسی شرایط، فرد اصلح را انتخاب می‌کند؛
-
قیم موظف است صورت‌حساب اموال محجور را به دادستان ارائه دهد و اجازه معاملات مهم را از دادگاه بگیرد.
آثار حقوقی حکم حجر بر معاملات و دعاوی
صدور حکم حجر تنها محدود به سلب اختیار فرد در امور مالی نیست، بلکه آثار گسترده‌ای در نظام حقوقی، به‌ویژه در حوزه معاملات، قراردادها و دعاوی مدنی و کیفری به‌همراه دارد. شناخت این آثار به طرفین معامله، وراث، قیم و حتی اشخاص ثالث کمک می‌کند تا تصمیمات درست‌تری اتخاذ کنند.
📌 اثر اصلی: سلب اهلیت استیفا
مطابق ماده ۱۹۰ قانون مدنی، یکی از شرایط اساسی صحت هر معامله، داشتن اهلیت است. فرد محجور به‌دلیل نداشتن عقل یا رشد یا بلوغ، اهلیت استیفا ندارد؛ بنابراین:
-
تمام معاملات بعد از صدور حکم حجر، باطل یا غیرنافذ است.
-
حتی معاملاتی که قبل از صدور حکم انجام شده‌اند، اگر تاریخ آغاز حجر مقدم بر تاریخ معامله باشد، قابلیت ابطال دارند.
📝 وضعیت معاملات انجام‌شده قبل از حکم حجر
طبق ماده ۷۰ قانون امور حسبی و ماده ۲۲۳ قانون مدنی:
-
اصل بر صحت معاملات پیش از صدور حکم حجر است؛
-
مگر اینکه اثبات شود فرد از قبل محجور بوده و طرف مقابل نیز از این وضعیت سوءاستفاده کرده یا آگاه بوده است؛
-
در این حالت، دادگاه می‌تواند معامله را باطل یا غیرنافذ اعلام کند.
⚠️ ممنوعیت طرح و دفاع دعوا توسط محجور
فردی که حکم محجوریت او صادر شده، دیگر:
-
نمی‌تواند شخصاً دعوایی طرح کند؛
-
نمی‌تواند از خود در مراجع قضایی دفاع کند؛
-
قیم او باید به نمایندگی از وی در کلیه مراحل قضایی حضور داشته باشد.
اگر قیم دعوا نکند یا دفاع نکند، ممکن است رأی غیابی علیه محجور صادر شود. بنابراین نقش فعال قیم در فرآیند دادرسی بسیار حیاتی است.
🔍 محدودیت در تصرف و نقل و انتقال اموال
-
اموال محجور تحت نظارت مستقیم قیم و با مجوز دادگاه یا دادستان اداره می‌شود.
-
فروش اموال غیرمنقول، واگذاری سهام، برداشت از حساب بانکی و… تنها با صدور اجازه‌نامه قضایی امکان‌پذیر است.
✅ ضمانت اجرا برای اشخاص ثالث
-
اگر شخصی با علم به حجر فرد با او معامله کند، مسؤولیت مدنی و گاه کیفری دارد.
-
در صورتی که طرف مقابل حسن نیت داشته و از حجر بی‌اطلاع باشد، می‌تواند تقاضای استرداد ثمن یا مال داده‌شده را مطرح کند.
سوالات پزشک قانونی برای بررسی محجوریت چیست؟
پزشکی قانونی یکی از اصلی‌ترین ارکان در فرآیند احراز محجوریت است. نظر پزشک متخصص، تأثیر تعیین‌کننده‌ای بر تصمیم نهایی دادگاه دارد. برای این منظور، معاینات دقیق روان‌پزشکی انجام شده و از فرد مورد نظر سوالاتی طرح می‌شود تا توانایی ذهنی و شناختی او ارزیابی شود.
📌 هدف از پرسش‌های پزشکی قانونی
این پرسش‌ها برای بررسی موارد زیر طراحی شده‌اند:
-
قدرت تشخیص خوب و بد
-
درک مفاهیم مالی و اقتصادی
-
آگاهی از زمان، مکان و وضعیت اجتماعی
-
قدرت برنامه‌ریزی و تصمیم‌گیری
-
حافظه، هوش و تعادل روانی
🧠 نمونه سؤالات رایج در فرآیند معاینه محجوریت
پزشک قانونی ممکن است از فرد سوالاتی مانند موارد زیر بپرسد:
-
اگر صد میلیارد تومان داشته باشید، با آن چه می‌کنید؟
-
اگر در خیابان پول پیدا کنید، با آن چه رفتاری خواهید داشت؟
-
قیمت تقریبی دلار یا سکه را می‌دانید؟
-
پایتخت ایران کجاست و چرا تهران پایتخت شده؟
-
اگر فرزندتان بگوید خانه را به نام من بزن، چه می‌کنید؟
-
آیا به کسی وام یا قرض می‌دهید؟ تحت چه شرایطی؟
-
چه کسی رئیس‌جمهور فعلی ایران است؟
-
معنای تورم را توضیح دهید؛ آیا به کشور ضرر دارد یا خیر؟
این سؤالات برای سنجش قدرت تحلیل، درک واقعیت‌ها، و توان تصمیم‌گیری مالی فرد طراحی می‌شود.
📋 سوالات در معاینات رفع محجوریت نیز اهمیت دارند
چنانچه فردی بخواهد پس از بهبود وضعیت خود، تقاضای رفع حجر بدهد، همان پزشک یا هیئت کارشناسی از او سوالاتی مشابه اما با هدف ارزیابی بهبودی مطرح خواهند کرد. بنابراین، این سؤالات نه فقط در مرحله صدور حکم، بلکه در رفع آن نیز نقش مهمی دارند.
⚠️ نکته مهم:
هیچ لیست یکسانی از سؤالات وجود ندارد. نوع، تعداد و سطح دشواری سؤالات با توجه به سن، نوع محجوریت، تحصیلات و شرایط اجتماعی فرد متغیر است. بنابراین نباید انتظار داشت که برای همه افراد، فرم مشخص و تکراری ارائه شود.
مدارک لازم برای درخواست حکم حجر
برای اینکه دادگاه بتواند در مورد حجر یک فرد تصمیم‌گیری کند، نیاز به ارائه اسناد، مدارک و دلایل کافی است. این مدارک باید وضعیت ذهنی و عدم صلاحیت فرد را در انجام امور مالی یا حقوقی به اثبات برسانند. نبود هر یک از این مدارک می‌تواند باعث رد دادخواست یا طولانی شدن روند رسیدگی شود.
📝 مدارک هویتی
-
اصل و تصویر کارت ملی و شناسنامه فرد محجور
-
اصل و تصویر کارت ملی و شناسنامه متقاضی (فرزند، همسر، قیم پیشنهادی و …)
-
در صورت فوت فرد محجور، گواهی فوت وی
🏥 مدارک پزشکی و درمانی
-
نظریه پزشک معالج یا روان‌پزشک (در صورت وجود)
-
گزارش‌های بیمارستانی، نسخه داروهای اعصاب، مدارک بستری
-
گزارش رسمی پزشکی قانونی پس از معاینه (که در دادگاه نقش تعیین‌کننده دارد)
📃 سایر مستندات مهم
-
استشهادیه محلی: شهادت کتبی چند نفر از آشنایان یا همسایگان مبنی بر ناتوانی فرد در اداره امور
-
مدارک مربوط به معاملات مشکوک: مانند فروش املاک با قیمت غیرواقعی یا انتقال اموال بدون رضایت
-
مدارک اثبات رابطه خانوادگی: در صورتی که متقاضی قیمومت از بستگان فرد محجور باشد
-
مدارک املاک و دارایی‌ها (اختیاری): به‌منظور نشان دادن میزان اموال در معرض خطر
⚖️ استناد قانونی به صلاحیت دادگاه خانواده
طبق بند ۱۲ ماده ۴ قانون حمایت خانواده مصوب ۱۳۹۱، رسیدگی به امور مربوط به رشد، حجر و رفع آن در صلاحیت دادگاه خانواده قرار دارد. همچنین، مطابق رویه قضایی (رأی شماره ۹۳۰۹۹۷۰۹۰۶۸۰۱۱۹۲)، دادخواست رفع حجر باید به دادگاه محل اقامت قیم ارائه شود، نه محل اقامت محجور.
نقش دادستان و دایره سرپرستی در فرآیند صدور حکم حجر
در فرآیند حقوقی مربوط به حجر، دادگاه خانواده تنها مرجع تصمیم‌گیری نیست؛ بلکه نقش نهادهایی مانند دادستان و دایره سرپرستی نیز بسیار کلیدی است. این دو مرجع نظارتی، وظایف مشخص و قانونی در بررسی، تأیید و نظارت بر وضعیت محجور و اموال او دارند.
👨⚖️ نقش دادستان در جریان صدور حکم حجر
دادستان، به‌عنوان نماینده جامعه، موظف به صیانت از حقوق اشخاص محجور، صغار، مجانین و افراد غیر رشید است. در رابطه با پرونده‌های حجر، نقش دادستان به‌ویژه در این موارد مهم است:
-
طرف دعوا بودن: در اغلب دادخواست‌های صدور حجر، دادستان به عنوان خوانده یا مطلع وارد پرونده می‌شود.
-
ارزیابی مدارک و دلایل: دادستان بررسی می‌کند که آیا واقعاً محجوریت فرد بر اساس مستندات ارائه شده محرز است یا خیر.
-
نظارت بر انتخاب قیم: پیشنهاد صلاحیت قیم و جلوگیری از سوءاستفاده احتمالی.
-
اجازه معاملات اموال محجور: هیچ معامله‌ای روی اموال محجور بدون تأیید دادستان امکان‌پذیر نیست.
🏢 وظایف دایره سرپرستی دادگستری
دایره سرپرستی زیرمجموعه‌ای از دادگستری است که به صورت تخصصی بر وضعیت اموال و حقوق اشخاص تحت ولایت، قیمومت یا حجر نظارت دارد. این نهاد در موارد زیر مداخله می‌کند:
-
نظارت بر انتخاب و عملکرد قیم: دایره سرپرستی بر حسن اداره اموال توسط قیم نظارت دارد و قیم باید گزارش‌های مالی سالانه به این اداره ارائه دهد.
-
ثبت و بایگانی پرونده‌های محجورین، صغار، و مفقودالاثرها
-
نظارت بر فروش اموال غیرمنقول محجورین: این موضوع فقط با اجازه دادستان و ثبت در دایره سرپرستی مجاز است.
-
نصب امین یا معتمد: در مواردی که شخصی مناسب برای قیمومت در دسترس نباشد، دایره سرپرستی می‌تواند با تأیید دادگاه، امین موقت یا دائم منصوب کند.
📌 مثال‌های عملی از عملکرد دایره سرپرستی
-
در صورت بیماری ناگهانی فرد محجور، اجازه درمان فوری یا حتی جراحی با هماهنگی دایره سرپرستی و دادستان صادر می‌شود.
-
در مواردی مانند کودکان بی‌سرپرست یا سالمندان بدون حمایت، دایره سرپرستی با سرعت اقدام به تشکیل پرونده و تعیین قیم می‌کند.
شرایط صدور حکم حجر برای پدر یا مادر
گرفتن حکم حجر برای پدر یا مادر یکی از رایج‌ترین درخواست‌هایی است که در دادگاه‌های خانواده مطرح می‌شود؛ به‌ویژه زمانی که والدین دچار اختلالات شناختی، بیماری‌های تحلیل‌برنده ذهنی یا کهولت سن شده باشند. این اقدام گرچه ممکن است در ظاهر اقدامی سخت به‌نظر برسد، اما در واقع، هدف اصلی آن حمایت قانونی از والدین و پیشگیری از سوءاستفاده دیگران است.
📋 شرایط گرفتن حکم حجر برای والدین
در صورتی که یکی از فرزندان یا بستگان نزدیک متوجه شود که پدر یا مادر توانایی لازم برای اداره امور مالی یا انجام تصمیمات عقلانی را از دست داده‌اند، می‌تواند برای گرفتن حکم حجر به دادگاه مراجعه کند. شرایط اصلی عبارت‌اند از:
-
وجود بیماری یا اختلال ذهنی اثبات‌شده (مانند آلزایمر، سکته مغزی، زوال عقل)
-
رفتارهایی که نشانه عدم تشخیص ارزش مالی، سوءمدیریت یا تبذیر است
-
ارائه مدارک پزشکی و اظهارات شاهدان درباره رفتار غیرمنطقی فرد
📝 مراحل درخواست حکم حجر برای پدر یا مادر
-
تنظیم دادخواست: همراه با دلایل، مدارک پزشکی و استشهادیه‌ها
-
ارجاع به پزشکی قانونی: برای معاینه دقیق روانی-عصبی
-
تحقیقات محلی توسط دادگاه و کلانتری: برای راستی‌آزمایی اطلاعات
-
صدور حکم حجر و تعیین قیم توسط دادگاه
اعتراض، رفع و ابطال حکم حجر چگونه انجام می‌شود؟
بر خلاف تصور عمومی، حکم حجر الزاماً دائمی نیست. اگر شرایط محجور تغییر کند یا فرد و بستگان او به رأی صادره اعتراض داشته باشند، قانون‌گذار راهکارهایی برای اعتراض و ابطال این حکم در نظر گرفته است. در ادامه با شیوه‌های قانونی این فرآیند آشنا می‌شویم.
📌 چه کسانی حق اعتراض دارند؟
مطابق ماده ۶۶ قانون امور حسبی، افراد زیر می‌توانند به رأی حجر یا رد آن اعتراض کنند:
- خودِ محجور
- قیم محجور
- دادستان
- هر یک از قیم‌های متعدد (در صورت وجود)
همچنین بر اساس رویه قضایی، اشخاص ثالث ذی‌نفع نیز در برخی موارد می‌توانند تحت عنوان «اعتراض ثالث» به رأی اعتراض نمایند، به‌ویژه برای تعیین تاریخ شروع حجر.
🧭 روند اعتراض به حکم حجر
- ثبت لایحه یا دادخواست اعتراض در مهلت قانونی (۲۰ روز برای اشخاص مقیم ایران)
- ارجاع پرونده به دادگاه تجدیدنظر استان
- بررسی گزارش پزشکی قانونی یا درخواست ارزیابی مجدد
- صدور رأی نهایی تجدیدنظر: تأیید یا نقض حکم
در صورتی که دادگاه تجدیدنظر دلایل بهبودی یا عدم محجوریت فرد را بپذیرد، حکم اولیه نقض می‌شود و آثار حقوقی حجر رفع خواهد شد.
✅ درخواست رفع یا ابطال حکم حجر
در مواردی که فرد محجور با درمان، بهبودی یا تغییر شرایط عقلی به وضعیت عادی بازگردد، می‌تواند برای رفع حجر دادخواست جدیدی ارائه دهد.
مدارک لازم برای رفع حجر:
- نظریه جدید پزشکی قانونی مبنی بر بهبودی کامل
- مدارک درمان و مصرف دارو
- اظهارات و شهادت اطرافیان یا استعلام از مراکز درمانی
- گواهی اشتغال یا مشارکت در فعالیت‌های اجتماعی
پس از بررسی، اگر دادگاه اطمینان یابد که فرد اهلیت لازم را بازیافته است، حکم رفع حجر صادر می‌کند و:
- موجب عزل ولی قهری یا قیم می شود.
- تمام اختیارات مالی به شخص بازگردانده می‌شود
- معاملات و اقدامات وی معتبر شناخته خواهد شد
📝 آثار صدور حکم رفع حجر
- محجور سابق دوباره حق امضا، انجام معامله، ثبت سند و اقامه دعوا پیدا می‌کند.
- حدود اختیارات قیم سلب شده و حق هیچ‌گونه دخالت در اموال وی ندارد.
- فروش اموال با نام او فقط با رضایت مستقیم خودش امکان‌پذیر است.
نمونه دادخواست صدور حکم حجر
برای آغاز رسمی فرآیند صدور حکم محجوریت، لازم است دادخواستی دقیق و مستند به دادگاه خانواده تقدیم شود. این دادخواست باید مطابق با اصول نگارشی حقوقی، مستند به دلایل قانونی و با ضمیمه کردن مدارک پزشکی و هویتی فرد مورد نظر تنظیم گردد.
ریاست محترم دادگاه خانواده شهرستان …
با سلام و احترام
اینجانب ……………. فرزند …………… دارای شماره ملی …………… ساکن …………………………
به استحضار می‌رساند که آقای/خانم ……………. (نسبت: پدر، مادر، همسر، فرزند، …) به دلیل ابتلا به بیماری ……………. و بر اساس مدارک پزشکی و مشاهدات مستمر، فاقد توانایی لازم جهت اداره امور مالی و حقوقی خود می‌باشد.
با عنایت به مواد ۱۲۰۷ قانون مدنی و ۵۷ قانون امور حسبی، خواهشمند است دستور رسیدگی صادر و پس از ارجاع وی به پزشکی قانونی و انجام تحقیقات لازم، حکم محجوریت نام‌برده صادر گردد.
همچنین، در صورت پذیرش حجر، تقاضای تعیین قیم برای ایشان را دارم.
مدارک پیوست:
۱. مدارک هویتی طرفین
۲. مدارک پزشکی و درمانی
۳. استشهادیه محلی
۴. سایر مستندات در صورت لزومبا احترام
امضاء و تاریخ
شماره تماس متقاضی: …………….
بررسی امکان صدور حکم حجر برای متوفی
شاید در نگاه اول عجیب به‌نظر برسد، اما در برخی شرایط خاص، امکان صدور حکم محجوریت برای فردی که فوت کرده نیز وجود دارد. این مسئله به‌ویژه در پرونده‌های مربوط به ابطال معاملات متوفی یا سوءاستفاده از ناتوانی ذهنی پیش از مرگ اهمیت حقوقی پیدا می‌کند.
⚖️ مستند قانونی و رویه قضایی
بر اساس رویه مستقر در دادگاه‌ها و با استناد به رأی وحدت رویه و آرای مشابه، در صورتی که یکی از وراث مدعی شود:
-
متوفی در زمان انجام یک معامله مهم (مثلاً فروش خانه یا بخشش اموال) فاقد اهلیت قانونی بوده،
-
و آن معامله بدون اطلاع سایر ورثه انجام شده،
-
می‌تواند با ارائه درخواست صدور گواهی محجوریت بعد از فوت، معامله را به چالش بکشد.
📋 شرایط ضروری برای صدور حکم حجر پس از فوت
برای پذیرش چنین دعوایی، شرایط زیر ضروری است:
-
وجود مدارک و سوابق پزشکی فرد در زمان حیات
-
نسخه‌های دارو، گواهی بستری، نظر پزشک معالج
-
-
ارائه شهادت شهود یا استشهادیه‌های معتبر
-
مثلاً گواهی بستگان، همسایگان یا پزشک خانوادگی
-
-
مدارک مربوط به معامله مشکوک
-
سند انتقال مال با قیمت غیرواقعی یا تاریخ نزدیک به فوت
-
-
ارائه گواهی فوت برای احراز زمان دقیق معامله و مرگ
🔍 هدف از این درخواست چیست؟
-
ابطال معامله به دلیل فقدان اهلیت متوفی در زمان انعقاد آن
-
حفظ حقوق سایر وراث و جلوگیری از حیف‌ومیل اموال
-
احراز سوءاستفاده طرف معامله از وضعیت روانی متوفی
🧭 رسیدگی چگونه انجام می‌شود؟
-
دادخواست باید به طرفیت سایر ذی‌نفعان و به دادگاه خانواده محل اقامت متوفی تقدیم شود.
-
پزشکی قانونی ممکن است بر اساس اسناد موجود و مشاهدات گذشته اظهارنظر کارشناسی دهد.
-
اگر حجر اثبات شود و زمان آن مقدم بر تاریخ معامله باشد، معامله باطل یا غیرنافذ اعلام خواهد شد.
سوالات متداول
در این قسمت از مقاله سوالات متداول پیرامون حکم حجر را مشاهده می فرمایید:
❓ حکم حجر چیست و چگونه می‌توانم برای پدر بیمارم حکم حجر بگیرم؟
✅ حجر به معنای عدم توانایی فرد در انجام امور مالی و گاهی غیرمالی به دلیل ناتوانی عقلی یا جسمی است. برای دریافت حکم حجر برای پدر بیمار خود، باید از طریق دفاتر خدمات الکترونیک قضایی، دادخواستی تنظیم کرده و مدارک پزشکی دال بر بیماری پدر را ضمیمه کنید. پس از ارجاع به پزشکی قانونی و تأیید عدم صلاحیت، دادگاه حکم حجر را صادر می‌کند. در صورت تمایل به قیمومت، باید نصب قیم را نیز تقاضا نمایید. اگر فردی بخواهد برای خودش حکم حجر بگیرد (که بسیار نادر است)، باید شخصاً یا توسط نماینده قانونی‌اش دادخواست ارائه و مدارک بیماری را ثبت کند.
❓ پدر من دچار آلزایمر شده و اخیراً خانه‌اش را به قیمت خیلی پایین فروخته. می‌تونیم این معامله رو باطل کنیم؟
✅ بله، اگر ثابت شود که پدر شما در زمان انجام معامله دچار ناتوانی ذهنی بوده (مثلاً با مدارک پزشکی یا گزارش پزشک قانونی)، می‌توانید دادخواستی برای صدور حکم حجر پس از فوت یا حتی در حیات ایشان بدهید. اگر دادگاه محجور بودن ایشان را در زمان معامله تأیید کند، قرارداد به دلیل عدم اهلیت باطل یا غیرنافذ اعلام می‌شود.
❓ پدرم سال‌هاست که سکته مغزی کرده و نمی‌تونه تصمیم مالی بگیره. آیا بدون حکم حجر می‌تونم اموالشو مدیریت کنم؟
✅ خیر. حتی اگر وضعیت جسمی یا ذهنی پدر شما واضح باشد، تا زمانی که دادگاه رسماً حکم محجوریت صادر نکرده و شما را به‌عنوان قیم منصوب نکرده باشد، اجازه قانونی برای تصرف در اموال او ندارید. برای حفظ حقوق او و جلوگیری از مشکلات قانونی، حتماً باید اقدام به دریافت حکم حجر و نصب قیم از دادگاه کنید.