حقوق نامادری شهید در سال 1404؛ شرایط مستمری، کمک‌ معیشت

در نظام حقوقی جمهوری اسلامی ایران، خانواده شهدا همواره از جایگاه والایی برخوردار بوده‌اند و حمایت‌های قانونی متعددی برای بازماندگان آنان پیش‌بینی شده است. در این میان، وضعیت حقوقی نامادری شهید به‌عنوان یکی از اعضای خانواده که معمولاً در زمره والدین نسبی محسوب نمی‌شود، همواره محل بحث و ابهام بوده است. آیا نامادری نیز همچون مادر شهید می‌تواند از مستمری برخوردار شود؟ آیا صرف ایفای نقش مادری در تربیت شهید برای احراز این حق کافی است؟

این مقاله با هدف روشن‌سازی وضعیت حقوقی نامادری شهید، به بررسی قوانین مربوط، بخشنامه‌های بنیاد شهید، و رأی مهم دیوان عدالت اداری در این زمینه می‌پردازد تا تصویری شفاف و دقیق از حقوق و محدودیت‌های قانونی موجود ارائه دهد.

حقوق نامادری در خانواده شهید؛ آیا تعلق می‌گیرد یا خیر؟

هرچند در نگاه نخست ممکن است تصور شود که تمامی اعضای خانواده شهید از حمایت‌های یکسانی برخوردارند، اما قانون تفاوت‌هایی میان افراد قائل شده است. نامادری شهید از جمله افرادی است که جایگاه حقوقی‌اش در ساختار حمایتی بنیاد شهید همواره با تردید و تفسیرهای گوناگون مواجه بوده است. برای بررسی دقیق این موضوع، باید از تعریف قانونی ذی‌نفعان اصلی مستمری آغاز کرد.

📌 ذی‌نفعان اصلی مستمری شهید چه کسانی هستند؟

مطابق ماده ۳۸ قانون جامع خدمات‌رسانی به ایثارگران و ماده ۳ آیین‌نامه اجرایی آن، اشخاص زیر مشمول دریافت مستمری از بنیاد شهید هستند:

• همسر دائم شهید

• فرزندان شهید (تا زمانی که دختر ازدواج نکرده یا پسر فاقد شغل و درآمد است)

• پدر و مادر نسبی، در صورتی که تحت تکفل یا فاقد درآمد و حقوق باشند

🔍 بنابراین، قانون به‌صراحت تنها «والدین نسبی» را به رسمیت می‌شناسد و اشاره‌ای به نامادری نشده است. در مطلبی تحت عنوان حقوق شهید به چه کسانی می رسد تمامی حالات تقسیم حقوق و مستمری میان ذی نفعان شهید جداگانه بررسی شده است.

⚖️ آیا نامادری شهید به‌طور پیش‌فرض واجد شرایط دریافت مستمری است؟

خیر اما قوانین تغییر کرده است ولی به صورت پیش فرض، نامادری شهید نه در ردیف همسر شهید است و نه در ردیف پدر و مادر نسبی. از این رو، تا پیش از صدور بخشنامه‌ها و احکام خاص، قانون عمومی او را ذی‌نفع مستمری نمی‌داند. در ادامه مطلب قوانین جدید بررسی شده است.

📝 وضعیت حقوقی خواهران شهید چطور است؟

خواهران و برادران شهید نیز در گروه مشمولان مستمری قرار ندارند. طبق بند «ث» ماده ۶۶ قانون جامع، آن‌ها فقط از برخی سهمیه‌های آموزشی و استخدامی بهره‌مند می‌شوند اما مستمری به آنان تعلق نمی‌گیرد.

حقوق نامادری شهید بر اساس آخرین قوانین در سال 1404

اگر بخواهیم آنچه در پایان مطلب بگوییم را در همین ابتدا بیان کنیم باید بدانید که به صورت پیش فرض قوانین حقوقی را برای نامادری شهید در نظر نگرفته بوده اما طبق قوانین جدید که در ادامه روند تصویب آن ها بررسی شده که شامل دستورالعمل‌ها و رأی قطعی دیوان عدالت اداری است، اکنون می‌توان به یک جمع‌بندی شفاف درباره حقوق قانونی نامادری شهید دست یافت. این جمع‌بندی برای افراد در موقعیت مشابه، راهنمای عملی و حقوقی ارزشمندی خواهد بود.

📌 ۱) نامادری در زمره بازماندگان مشمول مستمری قرار دارد

بر اساس بند (ب) ماده ۸۸ قانون برنامه ششم توسعه، نامادری شهید در صورتی که:

• فاقد شغل یا درآمد باشد

• و درخواست رسمی خود را ثبت کرده باشد

می‌تواند حداقل حقوق کارکنان دولت را دریافت کند. این حق، قانونی و الزام‌آور است و نیازی به اثبات سابقه حضانت ندارد.

📝 ۲) شرط ۱۰ سال نگهداری، رسماً ابطال شده است

دستورالعمل رئیس بنیاد شهید در سال ۱۳۹۷ که شرط حضانت ۱۰ ساله را اضافه کرده بود، به‌دلیل تضییق غیرقانونی حقوق، با رأی هیأت عمومی دیوان عدالت اداری باطل شد و دیگر قابلیت استناد ندارد.

⚠️ ۳) نامادری جانشین پدر در مستمری والدین نیست

اگر پیش از این پدر شهید مستمری دریافت می‌کرده، با فوت او این مستمری قطع می‌شود و به صورت خودکار به نامادری منتقل نمی‌گردد. برای دریافت مستمری، نامادری باید پرونده‌ای مستقل تشکیل دهد.

💰 ۴) کمک‌معیشت ماده ۲۶، گزینه جایگزین برای شرایط خاص

در مواردی که شرایط قانونی برای دریافت مستمری فراهم نباشد، بنیاد شهید می‌تواند به نامادری کمک‌معیشت ماهانه اعطا کند. این کمک، ماهیتی حمایتی دارد و تابع بودجه و سیاست داخلی بنیاد است.

مفهوم حقوق وظیفه و مستمری برای بازماندگان شهید

پیش از آن‌که به بررسی وضعیت نامادری شهید بپردازیم، لازم است تفاوت مفهومی و قانونی میان «حقوق وظیفه» و «کمک‌معیشت» روشن شود. چرا که بنیاد شهید بر اساس این مفاهیم، پرداخت‌ها را به بازماندگان انجام می‌دهد و جایگاه افراد در این ساختار بسیار تعیین‌کننده است.

🔍 حقوق وظیفه چیست؟

«حقوق وظیفه» نوعی مستمری قانونی است که به بازماندگان کارکنان دولت که به دلیل جنگ یا مأموریت به درجه شهادت نائل شده‌اند، پرداخت می‌شود. مطابق قانون برقراری حقوق وظیفه ازکارافتادگی و وظیفه عائله تحت تکفل شهدا و جانبازان (مصوب ۱۳۶۱)، این حقوق شامل موارد زیر است:

• مبلغ معادل آخرین حقوق شهید

• به علاوه حقوق پایه گروه یک جدول حقوقی قانون استخدام کشوری

این پرداخت دائمی است و بر اساس مقررات استخدامی و شرایط خانوادگی میان افراد واجد شرایط تقسیم می‌شود.

📌 آیا فقط شهیدان شاغل در دولت مشمول حقوق وظیفه‌اند؟

خیر. برای شهیدانی که در زمان شهادت شاغل دولتی نبوده‌اند نیز، قانون «حالت اشتغال» مصوب ۱۳۷۲ تعیین کرده که با در نظر گرفتن تحصیلات و تخصص، بنیاد موظف به تعیین حقوق معادل با نظام هماهنگ پرداخت است.

📝 کمک‌معیشت چه تفاوتی با حقوق وظیفه دارد؟

«کمک‌معیشت» برخلاف حقوق وظیفه، عنوان قانونی مشخصی در قانون خدمات ایثارگران ندارد، اما در ماده ۲۶ دستورالعمل اقتصادی بنیاد آمده است. این کمک، پرداختی ماهانه به خانواده‌هایی است که مشمول حقوق وظیفه نیستند اما از نظر مالی نیازمند شناخته می‌شوند.

• شامل افراد درجه دوم نظیر نامادری، خواهر مجرد، برادر بیکار

• مبلغ معمولاً بین ۵ تا ۶ میلیون تومان (بنا به بودجه سالانه بنیاد)

✅ نتیجه این بخش آن است که:
حقوق وظیفه یک حق قانونی و ثابت است که برای ذی‌نفعان اصلی شهید برقرار می‌شود؛ در حالی‌که کمک‌معیشت، یک امتیاز حمایتی محدود است که بر اساس شرایط خاص پرداخت می‌شود.

جایگاه قانونی نامادری شهید در میان ذی‌ نفعان مستمری

جایگاه حقوقی نامادری شهید، یکی از مباحث پیچیده در نظام حمایت از خانواده‌های ایثارگران است. چراکه قانون به‌صراحت درباره این گروه اظهار نظر نکرده و سکوت قانونگذار در این زمینه، موجب برداشت‌های گوناگون از سوی بنیاد شهید شده است.

⚖️ آیا نامادری شهید در ردیف والدین قانونی قرار می‌گیرد؟

خیر. طبق ماده ۳۸ قانون جامع خدمات‌رسانی به ایثارگران و آیین‌نامه اجرایی آن، تنها پدر و مادر نسبی شهید مشمول دریافت مستمری هستند. در نتیجه:

• نامادری از منظر قانونی «والد قانونی» محسوب نمی‌شود

• حتی در صورت ایفای نقش مادری و نگهداری از شهید، این نقش از نظر حقوقی منجر به تعلق مستمری نمی‌شود مگر در موارد خاص

📌 وضعیت قبل و بعد از فوت پدر شهید

در بسیاری از پرونده‌ها، پدر شهید به عنوان همسر نامادری، مستمری والدین شهید را دریافت می‌کرد. اما:

• با فوت پدر نسبی، مستمری والدین قطع می‌شود

• و نامادری جایگزین پدر در دریافت مستمری نمی‌شود

یعنی پرداخت مستمری به نامادری از طریق پدر، پس از فوت پدر موضوعاً منتفی می‌گردد

📝 آیا نامادری می‌تواند از کمک‌معیشت استفاده کند؟

بله. مطابق ماده ۲۶ دستورالعمل بنیاد، نامادری در صورتی که فاقد درآمد و شغل باشد، می‌تواند به عنوان درجه دوم بستگان شهید از «کمک معیشت» ماهانه بهره‌مند شود. البته این کمک به تشخیص بنیاد و بسته به بودجه سالانه تعیین می‌شود و ماهیتی کاملاً حمایتی دارد، نه استخدامی.

تفاوت میان کمک‌معیشت و مستمری برای نامادری و خواهران شهید

در فضای حقوقی و اداری، دو اصطلاح «مستمری» و «کمک‌معیشت» ممکن است از نظر ظاهری شباهت داشته باشند، اما در عمل دارای تفاوت‌های بنیادین هستند؛ به‌ویژه زمانی که پای نامادری یا خواهران شهید در میان باشد، این تفاوت‌ها اثر مستقیم بر نوع حمایت دریافتی آن‌ها دارد.

📝 مستمری؛ حق قانونی بازماندگان اصلی

مستمری یا حقوق وظیفه، نوعی حق مسلم و ثابت است که برای افراد زیر برقرار می‌شود:

• همسر دائم شهید

• فرزندان فاقد شغل یا دختران مجرد

• پدر و مادر نسبی که فاقد حقوق یا درآمد باشند

این پرداخت بر اساس آخرین حقوق شهید (در زمان حیات یا زمان شهادت) تعیین می‌شود و در قالب قانون استخدام کشوری یا حالت اشتغال، ماهیتی مستمر و قابل انتقال میان بازماندگان دارد.

⚖️ کمک‌معیشت؛ حمایت مشروط و محدود

در مقابل، «کمک‌معیشت» مطابق ماده ۲۶ دستورالعمل اقتصادی بنیاد شهید، نوعی پرداخت حمایتی است که شرایط آن متفاوت است:

• به اشخاص درجه دوم مانند نامادری، خواهر، برادر بیکار یا مجرد تعلق می‌گیرد

• فاقد ماهیت استخدامی یا بازنشستگی است

• مبلغ آن وابسته به بودجه سالانه بنیاد و وضعیت مالی فرد است (مثلاً در حال حاضر ۵ تا ۶ میلیون تومان)

• بر اساس گزارش کمیسیون ماده ۲۶ استان پرداخت می‌شود

❌ چرا این تفاوت مهم است؟

زیرا نامادری شهید ممکن است تصور کند که پس از فوت پدر یا مادر شهید، می‌تواند مستمری آن‌ها را به ارث ببرد یا همان مبلغ قبلی را دریافت کند. در حالی‌که:

• مستمری با فوت والدین نسبی قطع می‌شود

• و نامادری تنها مشمول کمک‌معیشت است، مگر آن‌که قانون خاصی او را در ردیف والدین قرار دهد

✅ در نتیجه، بنیاد شهید از نظر قانونی درست عمل می‌کند زمانی که به نامادری یا خواهران شهید مستمری پرداخت نمی‌کند و صرفاً کمک‌معیشت ارائه می‌دهد.

شرایط دستورالعمل بنیاد شهید برای برقراری حقوق نامادری شهید

اگرچه قانون برنامه ششم توسعه به صراحت نام نامادری را به عنوان یکی از مشمولان دریافت حداقل حقوق کارکنان دولت ذکر کرده است، اما بنیاد شهید در سال ۱۳۹۷ دستورالعمل اجرایی خاصی صادر کرد که در عمل، برقراری این حقوق را برای نامادری مشروط به چند شرط محدودکننده کرد. بررسی این دستورالعمل نشان می‌دهد که بنیاد در این مورد از چارچوب قانون‌گذار فراتر رفته است.

📌 مفاد دستورالعمل رئیس بنیاد شهید در سال ۱۳۹۷

مطابق دستورالعمل شماره ۴۰۰/۳/۱۲۳۵ مورخ ۲۴/۹/۱۳۹۷، برقراری حقوق برای نامادری شهید منوط به تحقق دو شرط اساسی شده بود:

1. تحت تکفل بودن شهید توسط نامادری در زمان حیات پدر

2. حداقل ده سال حضانت و نگهداری از شهید توسط نامادری

این دستورالعمل می‌کوشید میان نامادری‌هایی که صرفاً ازدواج کرده‌اند و نامادری‌هایی که واقعاً نقش مادری ایفا کرده‌اند، تمایز قائل شود. اما این تمایز، هرچند منطقی به نظر می‌رسد، مبنای قانونی نداشت.

⚖️ مغایرت دستورالعمل با قانون برنامه ششم توسعه

در حالی‌که بند (ب) ماده ۸۸ قانون برنامه ششم توسعه (مصوب ۱۳۹۵) به روشنی اعلام می‌کند که:

«دولت مکلف است حداقل حقوق کارکنان دولت را به بازماندگان شهید از جمله نامادری، در صورت فقدان شغل یا درآمد، پرداخت کند.»

این قانون هیچ قیدی نظیر ۱۰ سال حضانت یا وابستگی در زمان حیات پدر را ذکر نکرده است. بنابراین:

• دستورالعمل اجرایی صادر شده توسط بنیاد، قیودی خارج از چارچوب قانون وضع کرده است

• و این موضوع با اصول قانون‌گذاری و اصل ۱۳۸ قانون اساسی در تعارض قرار می‌گیرد

✅ در نتیجه، دستورالعمل صادر شده در سال ۱۳۹۷، با وجود نیت حمایتی، از حیث حقوقی دارای ایراد اساسی بود و زمینه‌ساز شکایت به دیوان عدالت اداری شد.

ایراد قانونی به شروط بنیاد: ابطال دستورالعمل توسط دیوان عدالت اداری

در پی اعتراض‌ها به شرایط محدود کننده بنیاد شهید برای پرداخت حقوق به نامادری شهید، موضوع به دیوان عدالت اداری ارجاع شد. نهایتاً، دیوان با بررسی مفاد قانون و دستورالعمل بنیاد، به این نتیجه رسید که شرط‌گذاری بنیاد فاقد وجاهت قانونی است و رأی به ابطال آن صادر کرد. این رأی، نقطه عطفی در احقاق حقوق نامادری‌های شهدا محسوب می‌شود.

📝 خلاصه رأی دیوان عدالت اداری

دیوان عدالت اداری در رأی شماره ۱۳۷۴ مورخ ۲۰/۱۰/۱۳۹۹ هیأت عمومی اعلام کرد:

• دستورالعمل بنیاد که پرداخت حقوق به نامادری را مشروط به ۱۰ سال حضانت کرده بود، محدودکننده حکم قانون‌گذار است

• این دستورالعمل، به‌صورت غیرقانونی شرطی را به قانون اضافه کرده و در نتیجه، باطل است

دیوان در استدلال خود به بند (ب) ماده ۸۸ قانون برنامه ششم توسعه استناد کرد و اعلام نمود:

«در این ماده، صراحتاً به نامادری شهید اشاره شده و قانون‌گذار هیچ قیدی مبنی بر مدت حضانت یا وابستگی در حیات پدر تعیین نکرده است.»

⚖️ مستندات قانونی رأی ابطال

رأی دیوان مستند به:

• بند ۱ ماده ۱۲ قانون تشکیلات و آیین دادرسی دیوان عدالت اداری (۱۳۹۲)

• ماده ۸۸ همان قانون (در خصوص رسیدگی به مقررات مغایر با قانون بالادستی)

بر اساس این مواد، هرگاه یک مقرره اجرایی، حکم قانون را توسعه یا تضییق دهد، قابلیت ابطال دارد.

✅ اثر رأی دیوان: احیای حقوق نامادری شهید

پس از صدور این رأی:

• شرط ۱۰ سال حضانت برای نامادری‌ها برداشته شد

• بنیاد شهید موظف شد در صورت فقدان شغل و درآمد، حداقل حقوق کارکنان دولت را به نامادری شهید پرداخت کند

• این رأی جنبه عمومی و لازم‌الاجرا دارد و همه دستگاه‌ها ملزم به رعایت آن هستند

سوالات متداول

در این قسمت از مقاله سوالات متداول پیرامون حقوق نامادری شهید را مشاهده می فرمایید که در قالب مشاوره حقوقی مطرح شده است:

❓ به عنوان نامادری شهید که ۱۰ سال با پدر شهید زندگی کرده‌اید و بعد از فوت او با مشکلاتی در خانواده شهید روبه‌رو شده‌اید، آیا می‌توانید حقوق شهید را دریافت کنید؟
✅ دریافت حقوق به عنوان نامادری شهید وابسته به شرایط خاصی است. مطابق قانون برنامه ششم توسعه و رأی دیوان عدالت اداری، اگر فاقد شغل یا درآمد باشید، می‌توانید درخواست دریافت حداقل حقوق کارکنان دولت را ثبت کنید. شرط ۱۰ سال حضانت، دیگر معتبر نیست. مراجعه به بنیاد شهید و ارائه مستندات، نخستین گام ضروری برای بررسی وضعیت است.

❓ آیا برادر کوچک‌تر از شما که مشکل اعصاب و روان دارد، می‌تواند حقوق برادری که شهید شده است را دریافت کند؟
✅ در صورتی که برادر شما تحت پوشش نهادهای حمایتی نباشد و فاقد درآمد یا شغل باشد، ممکن است طبق تشخیص کمیسیون ماده ۲۶ بنیاد شهید، مشمول دریافت کمک‌معیشت یا حمایت خاص شود. ارائه مستندات پزشکی و ارجاع به بنیاد، برای بررسی وضعیت او ضروری است.

❓ به عنوان خواهر بیوه شهید و با توجه به اینکه پدرتان نیز فوت کرده است، آیا می‌توانید حقوق برادرتان که شهید شده را دریافت کنید؟
✅ به‌طور کلی، حقوق شهید به والدین و همسر تعلق می‌گیرد. خواهر بیوه مشمول مستمری نیست، اما ممکن است بر اساس شرایط خاص یا به تشخیص بنیاد، از کمک‌معیشت بهره‌مند شود. مراجعه حضوری و بررسی وضعیت پرونده پیشنهاد می‌شود.

❓ به عنوان پسر نامادری شهید، آیا سهمیه‌ای برای استخدام دارید؟
✅ سهمیه‌های استخدامی ویژه فرزندان، همسر و والدین شهید است. فرزندان نامادری شهید در حالت معمول مشمول این سهمیه نیستند، مگر در شرایط خاص که باید به تأیید بنیاد شهید برسد.

❓ آیا مادر زن شما که خواهر ناتنی شهید است، می‌تواند حقوق مادر شهید را دریافت کند؟
✅ خیر. خواهر ناتنی شهید از نظر قانونی در زمره وابستگان درجه اول محسوب نمی‌شود و نمی‌تواند به‌جای مادر شهید حقوق یا مستمری دریافت کند. اما بررسی دقیق شرایط با مراجعه به بنیاد شهید توصیه می‌شود.

❓ آیا به عنوان پسر نامادری شهید که مادرتان واجد شرایط دریافت حقوق نامادری بوده، برای شما سهمیه‌ای برای استخدام وجود دارد؟
✅ به‌طور معمول، فرزندان نامادری در زمره افراد مشمول سهمیه استخدامی خانواده شهدا قرار نمی‌گیرند. اما چنانچه وضعیت خاصی وجود دارد، بررسی آن توسط بنیاد شهید می‌تواند راهگشا باشد.