در جامعه امروز، اشتغال زنان به عنوان یکی از نشانه‌های توسعه اجتماعی و اقتصادی، نقش مهمی در تأمین نیازهای خانواده و شکوفایی توانمندی‌های فردی ایفا می‌کند. با این حال، وقتی پای ازدواج و زندگی مشترک به میان می‌آید، این موضوع از منظر حقوقی با پرسش‌هایی همراه می‌شود. یکی از رایج‌ترین این پرسش‌ها آن است که آیا زن برای اشتغال نیاز به اجازه شوهر دارد یا خیر؟ و آیا مرد میتواند مانع کار کردن همسرش شود؟
قانون مدنی ایران، در کنار اصول قانون اساسی، پاسخ‌هایی برای این مسائل دارد و شرایط مشخصی را برای جواز یا منع اشتغال زن در نظر گرفته است. این شرایط، به گونه‌ای تدوین شده‌اند که هم حقوق فردی زن حفظ شود و هم مصالح خانواده و شأن زوجین مورد توجه قرار گیرد. همچنین نقش شروط ضمن عقد نکاح و تعیین حدود اختیارات شوهر، اهمیت ویژه‌ای در تعیین وضعیت اشتغال زن دارد.
در این مقاله، به بررسی ابعاد قانونی اشتغال زن شوهردار، محدوده اختیارات شوهر، معیارهای قانونی منع اشتغال، تأثیر شروط ضمن عقد و نقش دادگاه در حل اختلافات مرتبط با این موضوع خواهیم پرداخت و تلاش می‌کنیم روشن کنیم که در چه شرایطی زن میتواند بدون رضایت همسر خود مشغول به کار شود.
حق اشتغال زن در قانون مدنی
در نظام حقوقی ایران، اشتغال زنان نه‌تنها امری مجاز تلقی می‌شود، بلکه به‌عنوان یک حق بنیادی در قانون اساسی مورد تصریح و حمایت قرار گرفته است. مبنای حق اشتغال زنان در حقوق ایران بر اصول مختلفی از قانون اساسی و قوانین مدنی استوار است که در ادامه به مهم‌ترین آن‌ها خواهیم پرداخت.
⚖️اصل ۲۸ قانون اساسی
جمهوری اسلامی ایران تصریح می‌کند که هر فردی حق دارد شغلی را که به آن علاقه دارد، انتخاب کند؛ مشروط بر اینکه آن شغل مخالف اسلام، مصالح عمومی و حقوق دیگران نباشد. این اصل، حق اشتغال را برای تمامی شهروندان از جمله زنان، به رسمیت می‌شناسد و دولت را موظف به ایجاد شرایط برابر برای اشتغال می‌داند. از سوی دیگر، در قانون مدنی، وضعیت اشتغال زن پس از ازدواج به‌طور خاص مورد توجه قرار گرفته است.
⚖️ماده ۱۱۱۷ قانون مدنی
مقرر می‌دارد که شوهر میتواند همسر خود را از شغلی که منافی مصالح خانوادگی یا حیثیت زن یا خود مرد باشد، منع کند. در نتیجه، قانونگذار از یک‌سو اصل آزادی در انتخاب شغل را تأیید کرده و از سوی دیگر، در چارچوب روابط زناشویی، به مرد در شرایطی خاص، اختیار دخالت در اشتغال همسر را داده است.
⚖️ماده ۱۱۰۵ قانون مدنی
نیز نقش شوهر را به عنوان رئیس خانواده معرفی می‌کند؛ موضوعی که در تفسیر برخی قضات میتواند به نوعی زمینه‌ساز اعمال نظر شوهر در امور کلان زندگی از جمله اشتغال زن باشد. البته باید توجه داشت که این اختیارات مطلق نیست و تنها در مواردی خاص و با اثبات تعارض شغل زن با مصالح خانواده یا حیثیت طرفین، میتواند منجر به صدور حکم منع اشتغال شود.
بنابراین، هرچند قانون اساسی از اشتغال زنان حمایت می‌کند، اما در نظام حقوقی فعلی، اشتغال زن در چارچوب روابط زناشویی ممکن است به چالش‌هایی منجر شود که برای رفع آن، نقش دادگاه، شروط ضمن عقد، و تحلیل دقیق مفاهیم قانونی بسیار حیاتی است.
آیا اشتغال زن نیاز به اجازه شوهر دارد؟
خیر، اصل بر آزادی اشتغال زن است و نیازی به اجازه شوهر ندارد؛ مگر در شرایطی خاص که دادگاه تشخیص دهد شغل زن منافی مصالح خانوادگی یا حیثیت زوجین است.
⚖️ بررسی حقوقی اشتغال زن در چارچوب قانون مدنی و شروط ضمن عقد
قانون مدنی ایران به‌طور مستقیم نگفته که اشتغال زن نیاز به اجازه شوهر دارد یا نه، اما ماده ۱۱۱۷ به شوهر این اختیار را داده که در مواردی محدود و استثنایی، همسر خود را از اشتغال به شغلی که منافی با مصالح خانواده یا حیثیات طرفین باشد، منع کند.
از همین ماده چنین استنباط می‌شود که:
زن در اصل برای اشتغال نیازی به اجازه شوهر ندارد؛ اما اگر مرد ادعا کند که شغل همسرش لطمه‌ای جدی به خانواده یا آبروی طرفین وارد می‌کند، میتواند به دادگاه مراجعه کرده و تقاضای منع اشتغال بدهد.
در چنین حالتی، این دادگاه است که بررسی می‌کند آیا ادعای مرد موجه است یا خیر. اگر دادگاه تشخیص دهد تعارض واقعی وجود ندارد، زن حق ادامه اشتغال خود را خواهد داشت.
اگر در عقدنامه و شروط ضمن عقد به‌صورت رسمی شرط شده باشد که زن حق اشتغال دارد یا مرد به اشتغال همسر خود رضایت داده، این توافق الزام‌آور خواهد بود. در این صورت، حتی اگر مرد بعداً ناراضی شود، نمی‌تواند بدون دلیل قانونی و حکم دادگاه مانع ادامه اشتغال زن شود.
📌 استناد به قانون اساسی
اصل ۲۸ قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران نیز صراحت دارد:
«هر کس حق دارد شغلی را که بدان مایل است و مخالف اسلام و مصالح عمومی و حقوق دیگران نیست، برگزیند.»
بنابراین، اصل بر آزادی انتخاب شغل برای همه شهروندان از جمله زنان است، مگر آنکه موارد استثنائی در چارچوب قانون به‌طور مشخص ثابت شود.
اختیارات شوهر در منع اشتغال زن بر اساس قانون مدنی
در قانون مدنی ایران، به‌طور محدود به شوهر اختیار اعتراض در مورد اشتغال همسر داده شده است. براساس ماده ۱۱۱۷ قانون مدنی، چنانچه اشتغال زن با مصالح خانوادگی یا حیثیت زن یا شوهر در تضاد باشد، شوهر میتواند از دادگاه درخواست منع اشتغال بدهد. اما این اختیار مشروط است:
- صرف نارضایتی مرد کفایت نمی‌کند؛
- باید دادخواست رسمی در دادگاه خانواده ثبت شود؛
- شوهر باید دلایل موجه و مستنداتی مشخص ارائه دهد (مثلاً: اختلال در نظم خانه، لطمه به تربیت فرزندان، یا شغل با شأن اجتماعی نامتناسب).
قاضی رسیدگی‌کننده با در نظر گرفتن نوع شغل، عرف جامعه، و وضعیت خاص زوجین تصمیم‌گیری می‌کند. اگر تشخیص دهد که شغل زن واقعاً با مصالح خانوادگی در تضاد است، حکم منع اشتغال صادر می‌شود. در غیر این‌صورت، زن مجاز به ادامه فعالیت حرفه‌ای خود خواهد بود.
🔍 نکته مهم
اعتراض مرد فقط نسبت به نوع خاصی از شغل معتبر است، نه اصل اشتغال زن. به عبارت دیگر، مرد نمی‌تواند بگوید همسرم نباید شاغل باشد؛ بلکه باید اثبات کند که فلان شغل خاص لطمه‌زننده است.
همچنین باید توجه داشت که استناد به ماده ۱۱۰۵ قانون مدنی (ریاست شوهر بر خانواده)، به معنای سلطه مطلق نیست. این ریاست باید در چارچوب احترام به حقوق فردی و اجتماعی زن و با تفسیر محتاطانه از سوی دادگاه لحاظ شود.
نقش شروط ضمن عقد در تثبیت حق اشتغال زن
یکی از مهم‌ترین راهکارهای قانونی برای تضمین آزادی شغلی زن در زندگی مشترک، درج شرط «حق اشتغال» در عقدنامه ازدواج است. این شرط معمولاً با عبارتی مانند:
«زوجه اختیار دارد در هر شغلی که مایل باشد اشتغال داشته باشد»
در قسمت توضیحات سند ازدواج قید می‌شود و از ضمانت اجرای قوی در برابر اعتراض احتمالی شوهر برخوردار است.در صورتی که این شرط به امضای طرفین رسیده باشد، شوهر نمی‌تواند صرفاً به دلیل مخالفت شخصی یا تغییر نظر، مانع اشتغال همسر خود شود. تنها در صورتی که بتواند به‌طور مستند و قانونی در دادگاه اثبات کند که شغل زن با موارد زیر در تضاد آشکار است، امکان صدور حکم منع اشتغال از سوی دادگاه وجود خواهد داشت. موارد به شرح زیر است:
- احکام اسلامی
- مصالح خانوادگی
- حیثیت اجتماعی زن یا شوهر
⚖️ تأثیر این شرط بر دعوای عدم تمکین
در صورت درج شرط حق اشتغال در عقدنامه، اگر مرد بعدها به بهانه اشتغال زن دعوی عدم تمکین مطرح کند، معمولاً اثبات عدم تمکین زن از شوهر در این خصوص رد می‌شود؛ زیرا زن براساس توافق رسمی و مکتوب، حق انتخاب شغل را داشته و این موضوع ناقض تعهدات او در زندگی زناشویی تلقی نمی‌شود.
📌 نکته در مورد سوابق شغلی پیش از ازدواج
حتی اگر زن پیش از ازدواج شاغل بوده و این موضوع به‌صورت ضمنی مورد توافق طرفین قرار گرفته باشد، باز هم توصیه می‌شود که این توافق به‌صورت مکتوب در عقدنامه درج شود. در صورت بروز اختلاف، صرف سوابق شغلی یا رضایت قبلی مرد، ممکن است کافی نباشد و دادگاه صرفاً به شروط رسمی و مکتوب توجه کند.
مرجع صالح برای رسیدگی به دعوای منع اشتغال زوجه
در صورت بروز اختلاف میان زوجین در خصوص اشتغال زن، مرجع قانونی و صلاحیت‌دار برای رسیدگی به این موضوع، دادگاه خانواده است. شوهر در چنین شرایطی باید ابتدا دادخواست رسمی با عنوان «منع اشتغال زوجه» را از طریق دفاتر خدمات الکترونیک قضایی ثبت و به دادگاه خانواده ارجاع دهد.
پس از طرح دعوی، دادگاه با بررسی مستندات ارائه‌شده توسط شوهر، دفاعیات زن، شرایط خانوادگی، نوع شغل و آثار آن، بررسی می‌کند که آیا شغل انتخاب‌شده واقعاً مشمول ماده ۱۱۱۷ قانون مدنی هست یا خیر. این ماده تنها در صورتی اجازه صدور حکم منع اشتغال را می‌دهد که شغل زن:
- مخالف مصالح خانوادگی باشد
- یا به حیثیت اجتماعی زن یا شوهر لطمه بزند
✅ صدور حکم منع اشتغال و آثار آن
اگر قاضی پس از بررسی، به این نتیجه برسد که اشتغال زن واقعاً با معیارهای مندرج در قانون در تعارض است، رأی رسمی برای منع اشتغال صادر می‌کند. این رأی برای زن و حتی محل کار او الزام‌آور است. در چنین شرایطی، شوهر میتواند با استناد به حکم صادرشده، از کارفرمای زن تقاضای پایان همکاری داشته باشد.
🔍 نکته مهم
دادگاه‌ها معمولاً در صدور چنین احکامی با دقت بسیار بالا عمل می‌کنند و صرف ادعای مرد برای صدور حکم کافی نیست. قاضی مواردی نظیر:
- سابقه شغلی زن
- نوع شغل و میزان اختلال احتمالی در زندگی خانوادگی
- وضعیت فرزندان
- و حتی وضعیت اقتصادی زوجین
را بررسی کرده و تصمیم نهایی را بر اساس مصلحت خانواده و عرف اجتماعی اتخاذ می‌کند.
سوالات متداول
در این قسمت سوالات متداول پیرامون حق اشتغال زنان و اختیارات شوهر را می توانید مشاهده فرمایید که توسط پرسشگران از مجموعه ایران لگال در قالب مشاوره حقوقی مطرح شده است:
❓ همسرم بعد از ازدواج بدون اجازه من در کارگاه خیاطی مشغول به کار شده است. آیا می‌توانم از او شکایت کنم و مانع ادامه کارش شوم؟
✅ در قانون، اشتغال زن مستقل از نظر شوهر است، مگر آنکه شغل او برخلاف مصالح خانواده یا شأن شوهر باشد. در صورتی که شغل همسرتان با این موارد در تضاد باشد، می‌توانید از طریق دادگاه اقدام نمایید. دادگاه با بررسی شرایط تصمیم‌گیری خواهد کرد.
❓ همسرم بعد از ازدواج و برخلاف سند ازدواج که او را خانه‌دار نشان می‌دهد، شاغل شده است. آیا می‌توانم او را از کار کردن منع کنم؟
✅ طبق قانون، شما به عنوان شوهر نمی‌توانید همسرتان را از اشتغال در شغل مجاز منع کنید، مگر اینکه آن شغل مخالف مصالح خانواده یا شأن شما باشد. همچنین همسر شما وظایفی مانند تمکین و همکاری در تربیت فرزندان دارد، اما اشتغال او، در صورتی که به این وظایف خللی وارد نکند، حق قانونی اوست.
❓ آیا می‌توانم همسرم را از ادامه کار بیرون منع کنم به دلیل اینکه فرزندمان تنها می‌ماند؟
✅ زن حق دارد شغل مستقل داشته باشد و در صورتی که شغل او مخالف مصالح خانوادگی یا شئونات خود او نباشد، نمی‌توانید مانع از کار کردن او شوید. اما اگر اثبات شود که اشتغال زن باعث اختلال در نگهداری کودک یا آسیب به بنیان خانواده است، می‌توانید از دادگاه درخواست منع اشتغال دهید.
❓ همسرم در محیطی مردانه مشغول به کار است و این مسئله به زندگی خانوادگی ما لطمه وارد کرده است. آیا می‌توانم او را از ادامه کار منع کنم و دوباره خانه‌دار شود؟
✅ در صورتی که بتوانید در دادگاه ثابت کنید که شغل همسرتان با تمکین و روابط زناشویی منافات دارد و به زندگی خانوادگی لطمه وارد می‌کند، ممکن است دادگاه به شما اجازه منع اشتغال او را بدهد. ارائه مستندات دقیق در این زمینه ضروری است.
❓ همسرم منزل مشترک را ترک کرده و در مدرسه‌ای کار می‌کند که بیشتر عوامل آنجا مرد هستند. چگونه می‌توانم او را از اشتغال در آنجا منع کنم؟
✅ برای منع اشتغال همسرتان، باید در دادگاه اثبات کنید که شغل او مخالف مصالح خانوادگی یا حیثیت شما یا خودش است. در صورت پذیرش ادعا، دادگاه میتواند رأی به منع اشتغال صادر کند.
برای کسب اطلاعات بیشتر می توانید با وکلای ما در ایران لگال تماس حاصل فرمایید.