در سالهای اخیر، با اجرای قانون جدید صدور چک و الزامی شدن ثبت چکهای صیادی در سامانه صیاد، شکل و اعتبار چکها تغییرات اساسی کرده است. یکی از چالشهایی که بسیاری از افراد با آن روبهرو میشوند، چکهایی است که در این سامانه ثبت نشدهاند. ممکن است شما چکی را دریافت کرده باشید که تاریخ و مبلغ دارد، مهر و امضا دارد، اما چون ثبت نشده، بانک از پرداخت آن خودداری میکند و هیچ گواهی عدم پرداختی هم صادر نمیشود!
در چنین شرایطی، این سؤال مطرح میشود که آیا امکان شکایت از چک ثبتنشده وجود دارد؟ آیا میتوان از صادرکننده این چک به مراجع قضایی شکایت کرد؟ و اگر آری، این شکایت کیفری است یا فقط یک دعوای حقوقی ساده؟ در این مقاله، بهصورت مرحلهای و با زبان ساده حقوقی، تمام ابعاد موضوع «شکایت از چک ثبت نشده» را بررسی میکنیم.
آثار حقوقی چک ثبت نشده چیست؟
چک ثبتنشده، چکی است که مشخصات آن در سامانه صیاد بانک مرکزی ثبت نشده باشد. طبق قانون جدید صدور چک، تمام چکهای صیادی برای اینکه اعتبار قانونی داشته باشند، باید در سامانه صیاد توسط صادرکننده ثبت شوند و دارنده چک نیز باید آن را تأیید کند. چکی که این فرایند را طی نکند، از نظر قانونی وضعیت متفاوتی دارد و نمیتوان با آن مثل یک چک عادی یا تجاری رفتار کرد. در بیشتر موارد، دارنده چک پس از مراجعه به بانک متوجه میشود:
- چک در سامانه صیاد ثبت نشده است؛
- امکان برگشت زدن چک صادی ثبت نشده وجود ندارد.
- امکان اجرای فوری چک یا توقیف اموال صادرکننده وجود ندارد.
در این وضعیت، دارنده چک تصور میکند حقی از او ضایع شده و به دنبال راه قانونی برای وصول مبلغ چک ثبتنشده میگردد. این همان جایی است که موضوع شکایت از چک ثبتنشده مطرح میشود.
آیا میتوان از چک ثبت نشده شکایت کرد؟ (مبنای حقوقی و آثار آن)
بله، اما نه بهعنوان چک تجاری. چک ثبت نشده، با وجود آنکه از منظر قانونی اعتبار تجاری ندارد، همچنان میتواند مبنای طرح دعوای حقوقی مطالبه وجه قرار گیرد. این یعنی دارنده چک میتواند از صادرکننده به دادگاه حقوقی شکایت کرده و وجه مندرج در چک را مطالبه کند. با این حال، شکل شکایت، مسیر قانونی و نتایج آن با شکایت از چک ثبتشده تفاوتهای مهمی دارد.
📌 چک ثبتنشده، سند تجاری نیست
وقتی چک در سامانه صیاد ثبت نشده باشد:
- بانک از صدور گواهی عدم پرداخت خودداری میکند.
- امکان شکایت کیفری یا اجرای ثبت وجود ندارد.
- این چک از منظر حقوقی، یک سند عادی تلقی میشود که صرفاً بیانگر طلب مالی دارنده از صادرکننده است.
✅ مبنای حقوقی شکایت
طبق قانون مدنی، اگر کسی به دیگری بدهکار باشد و این بدهی را با امضا و سندی (مانند چک) تأیید کند، طرف طلبکار میتواند به دادگاه مراجعه کرده و مطالبه وجه نماید. در مورد چک ثبتنشده نیز همین اصل برقرار است؛ مشروط به اینکه:
- چک دارای تاریخ، مبلغ، مهر یا امضای معتبر باشد؛
- از نوع چکهای صیادی جدید باشد؛
- واقعاً در سامانه ثبت نشده باشد.
در چنین حالتی، دعوای مطرحشده تحت عنوان «مطالبه وجه سند عادی» طرح میشود و دادگاه با بررسی مدارک و صحت امضای صادرکننده، در صورت احراز طلب، حکم به پرداخت صادر میکند.
⚠️ محدودیتهای شکایت
❌ در این نوع دعوا نمیتوان از ضامن چک شکایت نمود، این شرایط برای ظهرنویسان نیز صادق است.
❌ نمیتوان از مزایای خاص چکهای تجاری مثل صدور قرار تأمین خواسته بدون سپردن خسارت احتمالی استفاده کرد.
❌ فرآیند شکایت زمانبرتر از چک ثبتشده خواهد بود و ممکن است جلسات دادرسی متعددی برگزار شود.
راهکاری برای شکایت از چک ثبت نشده با اثبات رابطه معاملاتی
یکی از مهمترین نکاتی که در دعوای حقوقی مربوط به چک ثبتنشده باید در نظر داشته باشید این است که دادگاه الزاماً چک را بهتنهایی دلیل کافی برای صدور حکم نمیداند. چون این چک، برخلاف چکهای ثبتشده، فاقد اعتبار تجاری است و فقط بهعنوان یک سند عادی ارزیابی میشود، بنابراین شما بهعنوان دارنده باید رابطه حقوقی یا تجاری پشت چک را ثابت کنید.
📌 چرا اثبات رابطه مالی اهمیت دارد؟
در دعاوی مربوط به سند عادی، اصل بر این است که وجود سند نشانگر تعهد است، اما دادگاه میتواند از شما بخواهد که نشان دهید این چک بابت چه معامله یا تعهدی صادر شده و آیا واقعاً وجهی بدهکار هست یا خیر. بهویژه اگر خوانده (صادرکننده چک) ادعا کند که چک را «امانی»، «جهت ضمانت» یا «بدون علت» صادر کرده، اهمیت ارائه مستندات بیشتر میشود.
📂 مدارکی که برای اثبات رابطه معاملاتی کمک میکنند:
✅ قرارداد مکتوب بین شما و صادرکننده
✅ فاکتور فروش یا رسید تحویل کالا
✅ پیامک، واتساپ، ایمیل یا چتهایی که معامله را تأیید میکنند
✅ رسید پرداخت، حواله یا واریز وجه
✅ اظهارنامه رسمی ارسالشده قبل از شکایت (مثلاً اخطار برای پرداخت وجه)
📝 راهکار پیشنهادی برای تقویت دعوا
پیشنهاد میشود قبل از ثبت دادخواست، یک اظهارنامه رسمی از طریق دفاتر خدمات الکترونیک قضایی برای صادرکننده ارسال کنید. در این اظهارنامه:
- مشخصات چک را ذکر کنید؛
- رابطه مالی (مثل خرید، اجاره، فروش، پیمانکاری و…) را بیان کنید؛
- مهلت کوتاهی برای پرداخت تعیین کنید.
این اظهارنامه بعدها در دادگاه میتواند مدرک اثبات مطالبه رسمی شما باشد و دعوای شما را تقویت کند.
شکایت کیفری از چک ثبت نشده امکان پذیر است؟
خیر. بر اساس قانون جدید صدور چک، تنها چکهایی که در سامانه صیاد ثبت و تأیید شدهاند، مشمول حمایتهای کیفری هستند. اگر چکی در سامانه صیاد ثبت نشده باشد، دیگر یک سند تجاری معتبر محسوب نمیشود و امکان شکایت کیفری بابت بلامحل بودن آن وجود ندارد. در این حالت، دارنده تنها میتواند از طریق دادخواست حقوقی برای مطالبه وجه اقدام کند و نه شکایت کیفری.
🔍 آیا راهی برای طرح شکایت کیفری وجود دارد؟
تنها در شرایطی که رفتار صادرکننده چک، مصداق جرمی دیگر مثل کلاهبرداری یا خیانت در امانت باشد، امکان پیگرد کیفری وجود دارد. اما در این حالت، شکایت دیگر بهدلیل «چک» نیست، بلکه به دلیل سوءنیت یا عملیات مجرمانهای است که همراه با صدور چک رخ داده (مثلاً فریب در معامله). بنابراین، در اغلب موارد:
- تنها راه مطالبه وجه چک ثبتنشده، طرح دعوای حقوقی است.
- استفاده از اصطلاح «شکایت» در این موارد نادرست نیست، اما باید بهمعنای شکایت حقوقی تلقی شود، نه کیفری.
مراحل و مدارک لازم برای شکایت از چک ثبت نشده
اگر چکی که در اختیار دارید در سامانه صیاد ثبت نشده باشد، بانک از پرداخت وجه آن و حتی صدور گواهی عدم پرداخت خودداری میکند. در این وضعیت، تنها راه قانونی، طرح دعوای حقوقی مطالبه وجه سند عادی است. اما این مسیر نیازمند طی کردن مراحلی مشخص و ارائه مدارک قانونی است.
📝 ۱. ثبتنام در سامانه ثنا
اولین قدم، ثبتنام در سامانه ثنا برای دریافت ابلاغیههای قضایی است. این کار یا بهصورت آنلاین (sana.adliran.ir) یا حضوری در دفاتر خدمات الکترونیک قضایی انجام میشود.
📌 مدرک موردنیاز: کارت ملی یا کد ملی (در صورت نداشتن رسید چاپی، سامانه با کد ملی وضعیت ثبتنام را تشخیص میدهد.)
📝 ۲. تهیه مدارک لازم برای دادخواست
برای ثبت شکایت باید اصل مدارک زیر را آماده کنید:
-
اصل چک ثبتنشده
-
مدارک شناسایی خواهان:
-
اشخاص حقیقی: کارت ملی
-
اشخاص حقوقی: شناسه ملی، روزنامه رسمی، معرفینامه نماینده
-
-
گواهی عدم ثبت چک در سامانه صیاد (در صورت وجود)
-
مدارک کمک کننده مانند قرارداد یا رسید معامله برای اثبات وجود رابطه تجاری
📝 ۳. تنظیم دادخواست حقوقی
در این دادخواست، باید مشخصات چک، طرفین دعوی، تاریخ، مبلغ و توضیح درباره عدم ثبت چک در سامانه صیاد را ذکر کنید. همچنین خواستهی خود (پرداخت مبلغ + خسارت تأخیر + هزینه دادرسی) را صراحتاً اعلام نمایید.
📝 ۴. مراجعه به دفاتر خدمات قضایی و ثبت دادخواست
با در دست داشتن مدارک و متن دادخواست، به یکی از دفاتر خدمات الکترونیک قضایی مراجعه کنید. دفتر پس از بررسی مدارک، دادخواست را به مرجع صالح قضایی ارسال میکند:
- اگر مبلغ چک تا ۲۰ میلیون تومان باشد → شورای حل اختلاف
- اگر بیش از ۲۰ میلیون تومان باشد → دادگاه عمومی حقوقی
⚖️ ۵. رسیدگی در دادگاه و صدور حکم
دادگاه یا شورا پس از تعیین وقت رسیدگی، مدارک را بررسی کرده و در صورت احراز بدهی، حکم به پرداخت مبلغ چک و خسارات قانونی صادر میکند.
🏁 ۶. اجرای حکم از طریق اجرای احکام
پس از قطعیت رأی، میتوانید برای اجرای آن اقدام کنید. در این مرحله، توقیف اموال، مسدودی حسابها یا حتی ممنوعالخروجی صادرکننده امکانپذیر است.
نمونه شکایت از چک ثبت نشده و نکات مهم در تنظیم دادخواست
در صورتی که چکی در سامانه صیاد ثبت نشده باشد و بانک نیز از پرداخت آن امتناع کند، شما باید برای دریافت وجه چک، یک دادخواست حقوقی بهعنوان سند عادی تنظیم کرده و آن را از طریق دفاتر خدمات الکترونیک قضایی ثبت نمایید.
ریاست محترم دادگاه عمومی حقوقی شعبه …
با سلام و احترام
اینجانب … فرزند … به شماره ملی …، در تاریخ … یک فقره چک صیادی به شماره … به مبلغ … ریال/تومان، عهده بانک …، از خوانده محترم آقای/خانم … دریافت نمودهام.
با وجود سررسید شدن چک، هنگام مراجعه به بانک مشخص شد که چک فوق در سامانه صیاد ثبت نشده و به همین دلیل، بانک از پرداخت وجه آن و همچنین صدور گواهی عدم پرداخت خودداری کرده است.
از آنجا که طبق ماده ۲۱ مکرر قانون صدور چک، چکهای ثبتنشده مشمول قانون چک نبوده و فاقد آثار تجاری هستند، چک مزبور در حکم سند عادی دال بر بدهی خوانده محسوب میشود.
با توجه به تعهد خوانده به پرداخت مبلغ مندرج در چک، و به استناد امضای وی بر روی آن، مستنداً به مواد ۱۹۸ و ۵۱۹ قانون آیین دادرسی مدنی و قواعد عام قانون مدنی، صدور حکم به موارد زیر را خواستارم:
پرداخت مبلغ … ریال بابت اصل وجه چک
پرداخت خسارت تأخیر تأدیه از تاریخ سررسید تا زمان پرداخت کامل
پرداخت کلیه هزینههای دادرسی و خدمات قضایی
با احترام
امضا – تاریخ
نظریات مشورتی و آراء قضایی درباره چک ثبتنشده
در سالهای اخیر و پس از اجرای قانون جدید صدور چک، موضوع عدم ثبت چک در سامانه صیاد و آثار آن، به یکی از بحثبرانگیزترین مسائل در پروندههای حقوقی تبدیل شده است. در این میان، اداره کل حقوقی قوه قضاییه چندین نظریه مشورتی مهم صادر کرده و دادگاهها نیز آراء قابل استنادی درباره این موضوع صادر کردهاند.
در این بخش به مهمترین نظریات و نمونه آراء قضایی مرتبط با چک ثبتنشده میپردازیم.
⚖️ نظریه شماره ۷/۱۴۰۱/۱۳۰۴ (مورخ ۱۴۰۲/۰۱/۱۵)
چک ثبتنشده در سامانه صیاد، مشمول قانون صدور چک نیست و رابطه حقوقی طرفین تابع عمومات قانون مدنی است. دارنده چک میتواند با دادخواست حقوقی مطالبه وجه، طلب خود را اثبات و وصول کند.
📌 نکته مهم: در این نظریه، صراحتاً تأکید شده که چک ثبتنشده، سند عادی محسوب میشود و مطالبه آن نیاز به بررسی رابطه معاملاتی دارد.
⚖️ نظریه شماره ۷/۱۴۰۲/۷۵۳ (مورخ ۱۴۰۲/۱۰/۱۶)
عدم ثبت چک در سامانه صیاد باعث میشود چک ماهیت تجاری خود را از دست بدهد و دارنده نتواند از مزایای اسناد تجاری از جمله مسئولیت تضامنی ظهرنویسان استفاده کند.
📌 یعنی اگر چک ثبت نشده باشد، حتی اگر ظهرنویس یا ضامن داشته باشد، امکان طرح دعوا علیه آنها وجود ندارد.
⚖️ نظریه مشورتی شماره ۷/۱۴۰۳/۹۰۴ (مورخ ۱۴۰۴/۰۶/۰۹)
اگر فردی با علم به اینکه چک در سامانه صیاد ثبت نمیشود، چکی را صادر کند که احتمال پرداخت آن صفر است، از شمول مجازات کیفری ماده ۱۰ قانون چک خارج است.
یعنی صرف صدور چک ثبتنشده حتی بلامحل جرم محسوب نمیشود.
🧾 نمونه رأی دادگاه درباره چک ثبتنشده
در یک پرونده در دادگاه حقوقی شهریار (رأی صادره در تاریخ ۱۴۰۳/۰۷/۲۸):
خواهان درخواست الزام خوانده را به ثبت شش فقره چک در سامانه صیاد مطرح کرده بود. دادگاه ضمن رد دعوا اعلام کرد:
«ثبت چک از حقوق صادرکننده است و الزام او به ثبت، بدون رضایت، ممکن نیست. صدور چک به معنی تعهد تجاری نیست مگر با ثبت در سامانه. خواسته خواهان مقرون به صحت نبوده و حکم به بطلان دعوا صادر میشود.»
این رأی تأکید دارد که نمیتوان صادرکننده را مجبور به ثبت چک کرد و ثبتنکردن بهتنهایی، باعث مسئولیت کیفری یا الزامآور نخواهد بود.
سوالات متداول
در این قسمت از مقاله سوالات متداول پیرامون شکایت از چک برگشتی ثبت نشده مطرح شده است:
❓ من از کسی چک گرفتم ولی بعداً فهمیدم اصلاً در سامانه صیاد ثبت نشده؛ آیا واقعاً نمیتونم شکایت کیفری کنم؟
✅ خیر، متأسفانه نمیتونید شکایت کیفری کنید. چون بر اساس قانون جدید، فقط چکهایی که در سامانه صیاد ثبت و تأیید شدهاند، مشمول پیگرد کیفری بابت بلامحل بودن هستند. چک ثبتنشده فقط در حد یک سند عادی است و تنها میتوانید از طریق دادگاه حقوقی و با ارائه دادخواست مطالبه وجه سند عادی اقدام کنید.
❓ من چک ثبتنشدهای دارم که بابت معامله ماشین دریافت کردم. فقط چک رو دارم؛ آیا باید ثابت کنم واقعاً ماشین رو فروختم؟
✅ بله، اگر چک در سامانه صیاد ثبت نشده باشد، دادگاه ممکن است از شما بخواهد رابطه مالی پشت چک را ثابت کنید. بهتر است مدارکی مثل قرارداد فروش، رسید انتقال سند، پرینت پیامها یا حتی اظهارنامهای که برای خریدار ارسال کردهاید را ضمیمه کنید. چون چک ثبتنشده بهتنهایی در برخی موارد کافی نیست و باید نشان دهید که این چک بابت بدهی واقعی صادر شده است.
❓ من یه چک ثبتنشده دارم به مبلغ ۱۵ میلیون؛ کجا باید شکایت کنم و هزینهش چقدره؟
✅ چون مبلغ چک شما زیر ۲۰ میلیون تومان است، مرجع صالح شورای حل اختلاف است. برای ثبت شکایت باید به دفاتر خدمات الکترونیک قضایی مراجعه کنید. هزینه ثبت دادخواست حدود ۴۰ هزار تومان است و هزینه دادرسی برابر با ۲.۵٪ مبلغ چک محاسبه میشود (در مورد شما حدود ۳۷۵ هزار تومان). این مبالغ در صورت پیروزی در دعوا، از طرف مقابل قابل مطالبه است.