در نگاه عمومی، بسیاری از مردان تصور میکنند که اگر زن مرتکب خیانت شود، تمکین نکند یا حتی رابطه زناشویی بین آنها شکل نگرفته باشد، میتوانند بدون پرداخت مهریه او را طلاق دهند. اما آیا این تصور با واقعیتهای قانونی همخوانی دارد؟ قوانین ایران در زمینه مهریه بهگونهای تنظیم شدهاند که اصل را بر تعلق آن به زن قرار دادهاند و تنها در شرایطی خاص و استثنایی، امکان طلاق بدون پرداخت مهریه فراهم میشود.
در این مقاله بهصورت مرحلهبهمرحله بررسی میکنیم که در چه شرایطی مهریه به زن تعلق نمیگیرد، چه راههایی برای کاهش یا تعویق پرداخت مهریه وجود دارد، و آیا راهی مطمئن برای طلاق بدون پرداخت مهریه هست یا نه.
مبنای قانونی مهریه و امکان طلاق بدون پرداخت آن
وقتی عقد نکاح میان زن و مرد جاری میشود، زن از همان لحظه مالک مهریه تعیینشده در سند ازدواج است. این مالکیت هیچ شرطی ندارد؛ نه تمکین، نه وفاداری، نه حتی شکلگیری رابطه زناشویی. بنابراین، از نگاه قانون، مهریه یک حق مالی مستقل برای زن است که مرد موظف به پرداخت آن است.
🔍آیا طلاق بدون پرداخت مهریه ممکن است؟
از آنجا که مهریه دین قانونی است، طلاق هیچ تأثیری بر ساقط شدن آن ندارد، مگر اینکه یکی از موارد استثنایی زیر وجود داشته باشد:
- زن قبل از طلاق، مهریه را ببخشد (ابراء یا صلح)
- عقد نکاح اساساً باطل بوده باشد
- عقد نکاح بهدلایل قانونی فسخ شود و نزدیکی هم صورت نگرفته باشد
- مهریه عندالاستطاعه باشد و مرد توانایی مالی نداشته باشد
- زن در طلاق خلع یا توافقی، مهریه را در ازای طلاق ببخشد
در غیر این صورت، حتی اگر زن خیانت کرده باشد، ناشزه باشد، یا هیچ علاقهای به زندگی نداشته باشد، مهریهاش به قوت خود باقی است.
📌 نکته:
دادگاه در زمان صدور حکم طلاق، طبق ماده ۲۹ قانون حمایت خانواده، موظف است در مورد مهریه تصمیمگیری کند؛ و اگر دلایل قانونی برای معافیت از پرداخت مهریه وجود نداشته باشد، مرد محکوم به پرداخت آن میشود.
بطلان عقد نکاح؛ زمانی که هیچ مهریهای به زن تعلق نمیگیرد
در قانون مدنی، نکاح یکی از عقود مهم و مقدس محسوب میشود که مانند هر قرارداد دیگری باید دارای شرایط صحت باشد. اگر هر یک از این شرایط اساسی نقض شود، عقد نکاح از ابتدا باطل تلقی شده و به تبع آن، هیچگونه آثار حقوقی از جمله مهریه، نفقه، ارث و… برای طرفین بهوجود نمیآید؛ مگر در یک حالت خاص.
❌شرایطی که باعث بطلان عقد نکاح میشود
- ازدواج با شخص فاقد اهلیت (مثلاً کودک زیر سن قانونی یا بدون رشد لازم)
- ازدواج در حالت اکراه یا بدون رضایت واقعی طرفین
- ازدواج با شخصی که قبلاً شوهر یا زن دیگری داشته و ازدواج دوم غیرقانونی بوده
- ازدواج با محارم نسبی یا سببی (مثل عمه، خاله، برادرزاده و…)
📝 اگر در نکاح باطل نزدیکی انجام شده باشد چه میشود؟
در این حالت، زن مستحق دریافت مهرالمثل است. مهرالمثل یعنی مهری که بر اساس عرف، شأن خانوادگی، تحصیلات، موقعیت اجتماعی و شرایط مشابه برای زن تعیین میشود؛ نه لزوماً همان مبلغی که در عقدنامه نوشته شده، چون آن عقد از اساس باطل بوده و سند مهریه نیز اعتباری ندارد.
بنابراین در این شرایط:
- اگر نزدیکی نبوده → مهریه صفر
- اگر نزدیکی بوده → زن مستحق مهرالمثل است
طلاق، بکارت و نصف شدن مهریه؛ طلاق بدون «مهریه کامل»
یکی از شناختهشدهترین استثناهایی که باعث کاهش مهریه میشود، طلاق زن پیش از برقراری رابطه زناشویی است. در این حالت، اگرچه مهریه بهطور کامل ساقط نمیشود، اما زن تنها مستحق نصف مهریه تعیینشده در عقدنامه خواهد بود. این قاعده در ماده ۱۰۹۲ قانون مدنی بهصراحت ذکر شده است.
📌 چه زمانی زن فقط نصف مهریه میگیرد؟
اگر در عقد دائم، طلاق به هر دلیلی اتفاق بیفتد (چه از طرف مرد و چه با توافق طرفین) و رابطه جنسی بین زن و شوهر برقرار نشده باشد در این صورت، زن مستحق دریافت نصف مهریه خواهد بود.
ملاک اصلی در اینجا برقراری نزدیکی (زناشویی) است، نه صرفاً باکره بودن. بنابراین حتی اگر زن بکارت خود را از دست داده باشد، ولی رابطهای با همسرش نداشته باشد، همچنان مشمول این قانون است.
مثال کاربردی: فرض کنید مهریه زن ۵۰۰ سکه تمام بهار آزادی تعیین شده است. اگر طلاق قبل از رابطه جنسی واقع شود، مرد تنها موظف به پرداخت ۲۵۰ سکه است. اگر قبلاً کل مهریه را پرداخت کرده باشد، زن باید نصف آن را بازگرداند.
❓ اگر زن خودش درخواست طلاق بدهد چه؟
درخواست طلاق از طرف زن، تأثیری در اصل ماجرا ندارد. ملاک طلاق پیش از نزدیکی است، نه اینکه چه کسی دادخواست را داده است. بنابراین حتی اگر زن، در دوران عقد و پیش از رابطه زناشویی، خودش درخواست طلاق بدهد، باز هم فقط نصف مهریه به او تعلق میگیرد.
بخشش و ابراء مهریه؛ مهمترین راه طلاق دادن زن بدون مهریه
در اغلب موارد، تنها راهی که بهصورت قانونی و قطعی باعث سقوط مهریه میشود، اقدام خود زن برای بخشش آن است. اگر زوجه با اختیار کامل، بخواهد مهریه اش را ببخشد، میتواند این کار را از طریق ابراء، مهریه، صلح یا توافق ضمن طلاق انجام دهد. ابراء یعنی زن، مرد را از بدهی مهریهاش بریءالذمه میکند. این کار را میتوان با نوشتن یک سند عادی دستنویس، یا تنظیم یک سند رسمی در دفترخانه انجام داد.
پس از ابراء مرد دیگر هیچ تعهدی به پرداخت مهریه ندارد حتی اگر بعداً پشیمانی یا اختلافی پیش بیاید، زن نمیتواند آن مهریه را مجدد مطالبه کند
📝 طلاق توافقی با بذل مهریه
در بسیاری از طلاقهای توافقی، زن برای سرعت گرفتن روند طلاق یا برای گرفتن حضانت فرزند، کل یا بخشی از مهریهاش را میبخشد. این موضوع در متن گواهی عدم امکان سازش قید میشود و به لحاظ قانونی کاملاً معتبر است.
🔍 مثال:زن در توافق با شوهر میپذیرد که مهریه ۳۱۴ سکهای خود را ببخشد و در ازای آن، مرد هم بلافاصله با طلاق موافقت کند. در این صورت، مرد میتواند زن را بدون پرداخت هیچگونه مهریهای طلاق دهد.
⚖️ صلح یا هبه مهریه
زن میتواند مهریه را صلح یا هبه (هدیه) کند. هر دوی اینها نیز مانند ابراء، در صورتی که با رضایت کامل انجام شوند و به ثبت برسند، باعث از بین رفتن حق مهریه میشوند. زن فقط در طلاق خُلع حق دارد در مدت عده از بخشش مهریهاش رجوع کند؛ ولی در طلاق توافقی یا ابراء رسمی، امکان رجوع وجود ندارد.
مهریه عندالاستطاعه و اعسار؛ کاهش فشار مهریه بدون سقوط آن
یکی از روشهایی که مردان برای فرار از فشار پرداخت مهریه به آن استناد میکنند، استفاده از شرط عندالاستطاعه یا درخواست اعسار است. هرچند این دو روش باعث سقوط مهریه نمیشوند، اما میتوانند پرداخت آن را به تعویق بیندازند یا از حالت نقدی خارج کنند. اگر در زمان عقد، مهریه زن بهصورت «عندالاستطاعه» تعیین شده باشد، یعنی پرداخت آن منوط به توان مالی مرد است. در این حالت:
- زن نمیتواند صرفاً با داشتن سند ازدواج، اجرائیه بگیرد
- باید در دادگاه ثابت کند که شوهر توانایی مالی دارد
- در غیر این صورت، مهریه فعلاً قابل مطالبه نیست
نکته: در مهریه عندالاستطاعه، زن مالک مهریه هست ولی طلبکار بالفعل نیست، مگر اینکه استطاعت مرد را اثبات کند.
❌ تفاوت با مهریه عندالمطالبه
در مهریه عندالمطالبه، زن میتواند هر زمان مهریه را مطالبه کند و اگر مرد نپردازد، میتوان اقدام به توقیف اموال یا جلب کرد. اما در عندالاستطاعه، ابتدا باید استطاعت ثابت شود.
💠 اعسار؛ راهکار قانونی برای تقسیط مهریه
حتی اگر مهریه عندالمطالبه باشد و زن آن را مطالبه کند، مرد میتواند با ارائه دادخواست اعسار به دادگاه خانواده اعلام کند که توانایی پرداخت یکجای مهریه را ندارد.
📌 اگر دادگاه اعسار را بپذیرد:
- مرد از حبس بابت مهریه نجات پیدا میکند
- مهریه به صورت قسطبندی در حد توان مالی مرد پرداخت میشود
- زن همچنان حق مهریه دارد، اما ضمانت اجرای فوری از بین میرود
مثال: اگر مهریه ۵۰۰ سکه باشد و دادگاه اعسار را بپذیرد، ممکن است فقط ۵ سکه به عنوان پیشقسط تعیین شود و بقیه در اقساط بلندمدت (مثلاً ماهانه یک سکه) پرداخت شود.
روش های پرریسک طلاق بدون پرداخت مهریه
با توجه به آنچه در بخشهای قبلی گفتیم، مهریه در حقوق ایران یک دین قطعی محسوب میشود که با وقوع عقد نکاح بر ذمه مرد قرار میگیرد. اما بسیاری از مردان، بهویژه هنگام تصمیم به طلاق، در پی راههایی هستند که بتوانند از پرداخت مهریه فرار کنند یا حداقل آن را کاهش دهند. در این بخش، روشهایی که غیرقانونی و پرریسک هستند را معرفی میکنیم:
1. انتقال صوری اموال به دیگران
برخی برای خالی نشان دادن دارایی خود، اموال را به نام پدر، برادر یا دوستان منتقل میکنند؛ اما اگر زن بتواند ثابت کند که این انتقال صوری و با قصد فرار از دین بوده، دادگاه آن را باطل میکند (طبق ماده ۲۱۸ قانون مدنی) و حتی ممکن است تعقیب کیفری هم صورت بگیرد.
2. عدم معرفی اموال در دادگاه
پنهان کردن اموال یا اعلام دروغین فقر، اگر با سوءنیت انجام شود، میتواند موجب مجازات کیفری شود؛ بهویژه اگر زن بتواند خلاف آن را با سند و مدرک نشان دهد.
3. تنظیم وکالتنامه طلاق با شروط غیرقانونی
برخی سعی میکنند با تنظیم وکالتنامه طلاق، زن را مجبور به بخشیدن مهریه کنند؛ در حالی که اگر این موضوع شفاف نباشد یا سوءاستفاده از وضعیت زن تلقی شود، دادگاه میتواند وکالتنامه را مورد بررسی و حتی بیاثر اعلام کند.
بنابراین اگر مردی واقعاً توان پرداخت مهریه ندارد یا نمیخواهد آن را بپردازد، باید به سراغ راهکارهای قانونی و شفاف مثل:
- توافق با زوجه و دریافت بخشش مهریه
- اعسار و تقسیط
- استفاده از عندالاستطاعه بودن مهریه
برود و از اقدامات صوری و خلاف قانون اجتناب کند، چون در بلندمدت به ضرر خود او تمام خواهد شد.
سوالات متداول
در این قسمت از مقاله سوالات متداول پیرامون طلاق بدون پرداخت مهریه مطرح شده است:
❓ آیا اگر زن خیانت کرده باشد، میتوان بدون پرداخت مهریه او را طلاق داد؟
✅ خیلی از مردان تصور میکنند خیانت زن باعث از بین رفتن مهریه میشود، اما اینطور نیست. حتی اگر مرد بتواند رابطه نامشروع همسرش را در دادگاه ثابت کند، باز هم مهریه از بین نمیرود، چون مالکیت زن بر مهریه از لحظه عقد ایجاد شده و به جرائم بعدی او ارتباطی ندارد. تنها راه قانونی، بخشش مهریه توسط خود زن یا تحقق شرایط خاصی مثل فسخ نکاح پیش از نزدیکی است.
❓ همسرم قبل از رابطه زناشویی درخواست طلاق داده؛ آیا باید کل مهریه را بدهم؟
✅ اگر هنوز رابطه زناشویی برقرار نشده باشد و طلاق در همین دوران عقد انجام شود، زن فقط مستحق نصف مهریه است. حتی اگر زن خودش درخواست طلاق داده باشد، این موضوع تغییری در میزان مهریه ایجاد نمیکند. اگر کل مهریه را دادهاید، میتوانید نیمی از آن را از زن پس بگیرید.
❓ من توانایی مالی ندارم؛ آیا میتوانم زنم را بدون پرداخت مهریه طلاق بدهم؟
✅ اگر مهریه “عندالاستطاعه” باشد، زن باید توانایی مالی شما را ثابت کند و اگر نتواند، امکان وصول مهریه را نخواهد داشت. در مورد مهریههای معمولی (عندالمطالبه) هم میتوانید با ارائه دادخواست اعسار، از پرداخت یکجای آن معاف شوید. در صورت اثبات اعسار، دادگاه مهریه را برایتان قسطبندی میکند و از خطر بازداشت هم جلوگیری میشود.