در نظام حقوقی و بانکی ایران، چک یکی از رایجترین ابزارهای پرداخت در معاملات است؛ اما در کنار این کاربرد گسترده، یکی از مشکلات پرتکرار مردم، برگشت خوردن چک و مواجهه با چک بلامحل است. در چنین شرایطی، اولین و مهمترین اقدامی که دارنده چک باید انجام دهد، دریافت گواهی عدم پرداخت از بانک است. این گواهی سندی رسمی است که نشان میدهد چک ارائهشده به بانک بنا به دلایلی مانند نبود وجه کافی، مخدوش بودن امضا یا سایر مشکلات، قابل پرداخت نبوده است.
در این مقاله، به شکلی جامع و تحلیلی به بررسی ماهیت گواهی عدم پرداخت، شرایط صدور، نحوه دریافت، مهلتهای قانونی، آثار حقوقی و کیفری، پیامکهای بانکی مرتبط، امکان ابطال یا اصلاح گواهی، و نکات مهم پس از دریافت آن میپردازیم. هدف ما این است که افراد با حقوق خود در مواجهه با چک برگشتی آشنا شده و با آگاهی کامل نسبت به پیگیری مطالبات خود اقدام کنند.
گواهی عدم پرداخت چک چیست و در چه مواردی صادر می شود؟
گواهی عدم پرداخت سندی رسمی است که بانک در صورت برگشت خوردن چک صادر میکند. این گواهی نشان میدهد که چک به دلایلی مانند نبود موجودی، نقص امضا یا ممنوعیت قانونی پرداخت نشده و دارای کد رهگیری منحصربهفرد است. دریافت این گواهی، نخستین گام قانونی برای پیگیری حقوقی یا کیفری چک برگشتی محسوب میشود.
📌موارد رایج صدور گواهی عدم پرداخت چک
در اغلب موارد، علت صدور گواهی، نبود یا کسری موجودی در حساب صادرکننده چک است. اما این تنها دلیل نیست. بانک موظف است در موارد زیر نیز گواهی عدم پرداخت را صادر کند:
- عدم مطابقت امضا: اگر امضای روی چک با نمونه امضای ثبتشده در بانک مطابقت نداشته باشد.
- ممنوعیت قانونی پرداخت: در صورت صدور دستور قضایی یا دستور صادرکننده برای توقف پرداخت، طبق ماده ۱۴ قانون صدور چک.
- بسته بودن حساب بانکی: حساب مسدود یا بسته شده باشد.
- عدم تطابق مشخصات: مانند تفاوت در مبلغ، تاریخ، نام گیرنده یا موارد دیگر.
- مخدوش بودن چک یا فقدان اطلاعات لازم: مثل نداشتن تاریخ یا امضای معتبر.
در همه این موارد، دارنده چک حق دارد از بانک بخواهد گواهی عدم پرداخت صادر کند و بانک نیز موظف است در همان روز مراجعه، این گواهی را صادر کند.
⚖️تفاوت گواهی عدم پرداخت با مهر ساده برگشت خورد
بسیاری از افراد گمان میکنند اگر بانک روی چک، مهر «برگشت خورد» بزند، کافی است. اما در واقع این مهر فاقد ارزش حقوقی مستقل است و نمیتواند جایگزین گواهی عدم پرداخت شود.
- مهر برگشت: فقط نشان میدهد چک پرداخت نشده، اما دلایل و مشخصات را ندارد.
- گواهی عدم پرداخت: سند رسمی و مفصل، دارای کد رهگیری و قابل استناد در دادگاه.
برای ثبت شکایت یا صدور اجراییه، فقط گواهی عدم پرداخت معتبر است نه مهر.
مهلت گواهی عدم پرداخت چک؛ از چه زمانی تا چه زمانی فرصت دارید؟
پس از برگشت خوردن چک، بسیاری از دارندگان تصور میکنند که زمان زیادی برای اقدام قانونی دارند؛ در حالی که قانون صدور چک مهلتهای مشخصی را برای دریافت گواهی عدم پرداخت و سپس شکایت کیفری یا اقدام حقوقی تعیین کرده است. توجه داشته باشید که اولین شرط صدور اجراییه چک داشتن این گواهی است. در واقع، این مهلتها تعیینکننده موفقیت یا شکست شما در مطالبه وجه چک هستند.
⚖️مهلت قانونی برای شکایت کیفری پس از دریافت گواهی عدم پرداخت
اگر بخواهید علیه صادرکننده چک شکایت کیفری تنظیم کنید، باید سه شرط مهم را رعایت کنید:
- مراجعه به بانک در مهلت مقرر: باید حداکثر ظرف ۶ ماه از تاریخ سررسید چک، به بانک مراجعه کرده و گواهی عدم پرداخت دریافت کنید.
- طرح شکایت کیفری: پس از دریافت گواهی، حداکثر ۶ ماه فرصت دارید که از تاریخ گواهی، شکایت کیفری خود را در مرجع قضایی ثبت کنید.
- صدور چک باید بدون تضمین یا سفیدامضا باشد: چکهایی که بابت ضمانت یا سفیدامضا صادر شدهاند، مشمول تعقیب کیفری نیستند.
اگر حتی یکی از این مراحل با تأخیر انجام شود، حق شکایت کیفری شما از بین میرود. در حال حاضر یکی از مشکلات برای شکایت از چک های برگشتی قدیمی این است که گواهی عدم پرداخت در موقع مقرر دریافت نشده است.
⚖️مهلت استفاده از گواهی عدم پرداخت برای اقدام حقوقی یا اجرای ثبت
در صورتی که مهلت شکایت کیفری را از دست داده باشید، همچنان میتوانید از راههای حقوقی برای مطالبه وجه چک استفاده کنید:
- برای اقدام حقوقی: هیچ محدودیت زمانی خاصی وجود ندارد؛ اما با گذشت زمان ممکن است در روند دادرسی یا اثبات حق دچار مشکل شوید.
- برای صدور اجراییه ثبت: اگر چک در سامانه صیاد ثبت شده باشد و گواهی عدم پرداخت بههمراه کد رهگیری را داشته باشید، میتوانید از طریق اجرای ثبت اقدام کنید.
نکته مهم این است که تاریخ صدور گواهی، مبدأ محاسبه بسیاری از مهلتهای قانونی است؛ نه تاریخ صدور چک.
گواهی عدم پرداخت و راههای پیگیری چک برگشتی بعد از آن
دریافت گواهی عدم پرداخت، پایان ماجرا نیست؛ بلکه نقطه شروع پیگیریهای حقوقی و کیفری برای وصول وجه چک است. بر اساس قانون جدید چک، دارنده میتواند با استناد به این گواهی، از سه مسیر موازی برای مطالبه حقوق خود استفاده کند.
⚖️شکایت کیفری علیه صادرکننده چک بلامحل
اگر مهلتهای قانونی را از دست نداده باشید، میتوانید از گواهی عدم پرداخت برای طرح شکایت کیفری استفاده کنید. برای این کار باید به دفتر خدمات الکترونیک قضایی مراجعه کرده و مدارک زیر را ارائه دهید:
- اصل چک و تصویر آن
- گواهی عدم پرداخت صادرشده توسط بانک (دارای کد رهگیری)
- کارت ملی شاکی و نشانی دقیق طرفین
در صورت تأیید دادسرا، ممکن است قرار جلب، ممنوعالخروجی یا صدور حکم کیفری علیه صادرکننده صادر شود. فقط چکهایی که بهصورت غیرتضمینی و نقدی صادر شدهاند مشمول پیگیری کیفری هستند.
⚖️اقدام حقوقی برای مطالبه وجه چک در دادگاه حقوقی
در صورتی که مهلت شکایت کیفری گذشته باشد یا تمایلی به شکایت کیفری نداشته باشید، میتوانید دادخواست حقوقی ثبت کنید. برای این کار نیز گواهی عدم پرداخت، مدرک اصلی اثبات طلب است.
- با طرح دادخواست حقوقی، میتوانید خسارت تأخیر تأدیه چک برگشتی از تاریخ سررسید و هزینه دادرسی را هم مطالبه کنید.
- دادگاه پس از بررسی مستندات، معمولاً به نفع دارنده رأی صادر میکند و در صورت قطعیت، اجراییه صادر خواهد شد.
این روش اگرچه زمانبرتر است، اما برای پیگیری مبالغ بالا یا زمانی که صادرکننده چک سابقه کیفری ندارد، توصیه میشود.
⚖️وصول چک از طریق اجرای ثبت و ماده ۲۳ قانون صدور چک
در قانون جدید چک، امکانی ایجاد شده تا دارنده چک صیادی بتواند بدون مراجعه به دادگاه، از طریق اداره ثبت اسناد و املاک، علیه صادرکننده اقدام کند. برای این کار باید:
- چک در سامانه صیاد ثبت شده باشد (برگشت زدن چک صیادی ثبت نشده امکان پذیر نیست)
- گواهی عدم پرداخت با کد رهگیری در دست داشته باشید
- از طریق سامانه ثبت من یا حضوری در اداره ثبت، درخواست صدور اجراییه بدهید
مزیت این روش، سرعت بالا و عدم نیاز به پرداخت هزینه دادرسی و وکیل است. با این حال، امکان توقیف اموال یا حسابهای صادرکننده، بسته به همکاری ثبت محل، زمانبر خواهد بود.
پیامک گواهی عدم پرداخت چک و نقش سامانه صیاد
با اجرای قانون جدید صدور چک و راهاندازی سامانه صیاد، فرآیند صدور و پیگیری چکهای برگشتی وارد مرحلهای نوین شده است. یکی از امکانات جدیدی که در این سامانه برای شفافسازی و هشدار طراحی شده، ارسال پیامکهای اطلاعرسانی در مورد وضعیت چکها است؛ از جمله پیامک گواهی عدم پرداخت.
پیامک هشدار صدور گواهی عدم پرداخت؛ چه زمانی ارسال میشود؟
در صورت برگشت خوردن چک و صدور گواهی عدم پرداخت از سوی بانک، یک پیامک حاوی اطلاعات چک، علت عدم پرداخت و کد رهگیری به شماره تلفن همراه ثبتشده صادرکننده در سامانه بانک مرکزی ارسال میشود.
این پیامک معمولاً شامل موارد زیر است:
- تاریخ برگشت چک
- مبلغ چک برگشتی
- نام بانک و شماره حساب
- علت برگشت (کسری موجودی، ایراد در امضا و…)
- کد رهگیری گواهی عدم پرداخت
❗ هدف از این پیامک، آگاهسازی سریع صادرکننده برای رفع مشکل یا تسویه با دارنده چک است.
استعلام پیامکی سوابق چک از سامانه صیاد
یکی از قابلیتهای مهم سامانه صیاد، امکان استعلام پیامکی وضعیت چک است. هر فردی میتواند با ارسال کد ۱۶ رقمی چک به شماره ۷۰۱۷۰۱ از طریق پیامک، اطلاعات زیر را دریافت کند:
- تعداد چکهای برگشتی صادرکننده
- تعداد چکهای رفع سوءاثر نشده
- وضعیت اعتباری فرد در نظام بانکی
- هشدارهای مهم برای دارنده
📌 این قابلیت پیش از دریافت چک، برای کسب اطمینان از خوشحسابی صادرکننده بسیار کاربردی است.
آیا پیامک گواهی عدم پرداخت جایگزین نسخه رسمی میشود؟
خیر. اگرچه پیامک گواهی عدم پرداخت یک هشدار معتبر از سوی بانک مرکزی است، اما از نظر قانونی جایگزین نسخه چاپی و رسمی گواهی بانکی نمیشود. برای طرح دعوا در دادگاه یا ثبت اجراییه، دارنده چک باید نسخه فیزیکی گواهی عدم پرداخت با کد رهگیری رسمی را از بانک دریافت کرده و در پرونده خود ارائه دهد. پیامک صرفاً نقش اطلاعرسانی دارد و در هیچ مرجع رسمی به عنوان مدرک قانونی پذیرفته نمیشود.
ابطال گواهی عدم پرداخت چک؛ در چه شرایطی و با چه مراحلی؟
در برخی موارد، گواهی عدم پرداختی که توسط بانک صادر شده ممکن است به اشتباه یا بر خلاف واقعیت صادر شده باشد. در چنین شرایطی، صادرکننده چک یا حتی دارنده آن ممکن است بخواهد نسبت به ابطال یا اصلاح گواهی اقدام کند. اگرچه گواهی عدم پرداخت یک سند رسمی است، اما تحت شرایط خاص، امکان ابطال یا اصلاح آن وجود دارد.
📌در چه مواردی گواهی عدم پرداخت قابل ابطال است؟
مهمترین دلایلی که ممکن است گواهی صادرشده را بیاعتبار کند عبارتاند از:
- اشتباه بانک در صدور گواهی: مانند اشتباه در مشخصات چک یا حساب، درج نادرست علت برگشت و…
- پرداخت وجه چک قبل از صدور گواهی: اگر وجه چک پیش از صدور رسمی گواهی و در همان روز تسویه شده باشد ولی بانک به اشتباه گواهی صادر کرده باشد.
- رفع سوءتفاهم یا سوءتفاهم بانکی: مانند تطابق نداشتن امضا که بعداً اثبات شود درست بوده.
- رفع ممنوعیت پرداخت: در مواردی که ممنوعیت برداشت با حکم قضایی برداشته شود ولی بانک گواهی را زودتر صادر کرده باشد.
در همه این موارد، اثبات اشتباه بانک و وجود مدارک کافی، برای طرح درخواست ابطال ضروری است.
📌مراحل ابطال یا اصلاح گواهی عدم پرداخت
فرآیند ابطال بسته به شرایط و محل مراجعه متفاوت است. مراحل معمول عبارتاند از:
- مراجعه به بانک صادرکننده: در مرحله اول باید با ارائه اسناد و توضیحات کتبی به شعبه بانک مراجعه و درخواست اصلاح یا ابطال گواهی را ثبت کرد.
- مراجعه به اداره حقوقی بانک یا شعبه مرکزی: اگر شعبه بانک همکاری نکرد، میتوان موضوع را به اداره حقوقی بانک ارجاع داد.
- درخواست ابطال از طریق بانک مرکزی: در موارد خاص، شکایت رسمی از طریق سامانه بانک مرکزی نیز امکانپذیر است.
- طرح دعوا در دادگاه: اگر بانک از اصلاح یا ابطال گواهی امتناع کند و این اقدام خسارتزا باشد، امکان شکایت حقوقی یا کیفری وجود دارد و همچنین دادگاه می تواند حکم ابطال اجراییه چک را نیز صادر کند.
باید توجه داشت که صرف اعتراض به گواهی، باعث توقف آثار آن نمیشود مگر آنکه ابطال رسمی توسط بانک یا دادگاه صادر شده باشد.
📌تفاوت ابطال گواهی عدم پرداخت با رفع سوءاثر از چک برگشتی
برخی افراد به اشتباه تصور میکنند رفع سوءاثر چک همان ابطال گواهی است؛ در حالی که این دو کاملاً متفاوت هستند:
- ابطال گواهی: به معنای لغو رسمی گواهی صادرشده بهدلیل اشتباه یا بیمبنا بودن آن.
- رفع سوءاثر: به معنای پاک شدن سابقه چک برگشتی از سوابق بانکی، پس از پرداخت وجه یا گذشت زمان.
یعنی حتی اگر گواهی ابطال نشود، میتوان با پرداخت وجه و طی فرآیند قانونی، سوءاثر آن را رفع کرد. اما ابطال فقط در شرایط خاص و معمولاً از سوی صادرکننده قابل پیگیری است.
نکات تکمیلی و توصیههای عملی درباره گواهی عدم پرداخت
اگرچه گواهی عدم پرداخت چک یک سند بانکی است، اما نقش آن در فرآیند حقوقی و قضایی بهقدری مهم است که بیتوجهی به جزئیات آن میتواند منجر به از بین رفتن حقوق دارنده یا حتی بیاعتباری شکایت شود. بنابراین، شناخت دقیق نکات عملی و موارد ریز پیرامون این گواهی، برای هر شخصی که درگیر چک برگشتی است ضروری است.
📌همیشه نسخه رسمی گواهی را از بانک دریافت کنید
نسخه رسمی گواهی عدم پرداخت که بانک صادر میکند باید:
-
بر روی سربرگ رسمی بانک چاپ شده باشد
-
دارای کد رهگیری و شماره یکتای ثبت باشد
-
علت برگشت و تاریخ دقیق صدور را مشخص کرده باشد
-
مهر و امضای شعبه بانک را داشته باشد
نسخه پیامکی یا فکسشده فاقد ارزش قانونی برای طرح شکایت یا ارائه در مراجع رسمی است.
✅در مهلت قانونی مراجعه کنید، حتی اگر قصد شکایت ندارید
بسیاری از افراد چک برگشتی را نگه میدارند و تصور میکنند بعداً میتوانند اقدام کنند. اما اگر در ۶ ماه اول از تاریخ سررسید چک به بانک مراجعه نکنید و گواهی نگیرید، حق شکایت کیفری شما از بین میرود؛ حتی اگر بعدها وجهی دریافت نکنید.
بنابراین، حتی اگر به دنبال مصالحه یا مذاکره هستید، گرفتن گواهی را فراموش نکنید.
📌اطلاعات درجشده روی گواهی را به دقت بررسی کنید
گاهی بانکها به اشتباه مشخصات چک، شماره حساب یا علت برگشت را نادرست درج میکنند. اگر این اشتباهات اصلاح نشود، ممکن است:
-
دادگاه شکایت شما را رد کند
-
امکان طرح دعوا علیه ضامن یا ظهرنویس از بین برود
-
اجرای ثبت چک با مانع مواجه شود
بلافاصله پس از دریافت گواهی، اطلاعات آن را با اصل چک تطبیق دهید و در صورت خطا، درخواست اصلاح دهید.
📌مراقب باشید گواهی شما ابطال یا بلااثر نشود
اگر صادرکننده چک بتواند ثابت کند گواهی به اشتباه صادر شده یا با پرداخت نقدی وجه چک، گواهی را بیاثر کند، ممکن است روند شکایت شما متوقف شود.
برای جلوگیری از این اتفاق:
- بهتر است در سریعترین زمان ممکن پس از دریافت گواهی، نسبت به ثبت شکایت اقدام کنید
- اگر بهصورت حقوقی اقدام میکنید، اسناد پرداخت نشدن را ضمیمه دادخواست کنید
سوالات متداول
در این قسمت از مقاله سوالات متداول پیرامون گواهی عدم پرداخت چک مطرح شده است:
❓ من چکم برگشت خورده و پیامکش برام اومده ولی هنوز به بانک مراجعه نکردم. آیا پیامک بهتنهایی برای شکایت کافیه؟
✅ خیر، پیامک صرفاً جنبه اطلاعرسانی دارد و جایگزین گواهی رسمی نیست. برای اقدام قانونی باید به بانک مراجعه کنید و نسخه چاپی گواهی عدم پرداخت دارای کد رهگیری را دریافت کرده و از آن در شکایت خود استفاده کنید.
❓ من اشتباهی دو تا چک با امضای متفاوت داده بودم و بانک گفت امضاها نمیخونه و گواهی عدم پرداخت داد. الان میتونم این گواهی رو باطل کنم؟
✅ اگر بتوانید اثبات کنید که امضا متعلق به شما بوده و بانک اشتباه کرده، میتوانید با ارائه مدارک لازم به بانک یا اداره حقوقی آن، درخواست ابطال گواهی بدهید. در صورت عدم همکاری بانک، امکان شکایت حقوقی نیز وجود دارد.
❓ چکم برگشت خورده ولی هنوز با طرف حساب در حال صحبت و توافقم. اگه الان گواهی عدم پرداخت بگیرم، بعداً تأثیر منفی داره؟
✅ دریافت گواهی عدم پرداخت بهخودیخود مشکلی ایجاد نمیکند و فقط یک سند رسمی بانکی برای اثبات عدم پرداخت چک است. حتی اگر بعداً توافق کنید و چک تسویه شود، میتوانید سوءاثر چک را رفع کنید. بهتر است گواهی را بگیرید تا اگر توافق حاصل نشد، مهلت شکایت کیفری را از دست ندهید.