سفته یکی از رایج‌ترین اسناد تجاری در قراردادهای مالی، استخدامی و معاملاتی است؛ اما بسیاری از افراد از شرایط حقوقی و محدودیت‌های آن بی‌اطلاع‌اند. همین ناآگاهی باعث می‌شود در صورت بروز اختلاف یا طرح دعوا، با چالش‌هایی مثل بی‌اعتبار شدن سفته، سوءاستفاده یا حتی از دست دادن حق قانونی مواجه شوند. اینکه بدانیم چگونه سفته بی‌اعتبار می‌شود؟ سفته تا چند سال اعتبار دارد؟ و آیا سفته بدون قرارداد الزام‌آور است؟ می‌تواند از بروز بسیاری از اختلافات و خسارات پیشگیری کند.
در این مقاله، به‌صورت کاملاً کاربردی و براساس قانون تجارت، به بررسی شرایط اعتبار، ابطال و نکات مهم در استفاده از سفته می‌پردازیم.
سفته چیست و چه جایگاهی در معاملات دارد؟
سفته یا فته‌طلب، یکی از اسناد تجاری رسمی است که به موجب آن، صادرکننده متعهد می‌شود مبلغ مشخصی را در تاریخ تعیین‌شده یا عندالمطالبه به دارنده آن بپردازد. این سند برخلاف چک که اغلب ابزار پرداخت فوری است، بیشتر به‌عنوان سند ضمانتی یا تعهد پرداخت آینده در معاملات اعتباری استفاده می‌شود.
سفته‌ها امروزه در بسیاری از قراردادهای کاری، خرید اقساطی، اجاره، معاملات ملکی، دریافت وام، قراردادهای شراکت و تعهدات مالی بین اشخاص حقیقی و حقوقی به کار می‌روند. در حقیقت، سفته در کنار چک یکی از ابزارهای مرسوم برای تضمین وفاداری به قرارداد یا بازپرداخت بدهی است.
نکته مهم اینجاست که علی‌رغم اعتبار قانونی سفته، بسیاری از افراد با نحوه تنظیم آن یا شرایط اعتبارش آشنا نیستند و همین موضوع می‌تواند مشکلاتی جدی برای هر دو طرف ایجاد کند؛ به‌ویژه زمانی که سفته به درستی تنظیم نشده باشد یا شرایط قانونی را نداشته باشد.
شرایط اعتبار سفته از نظر قانون تجارت
برای اینکه یک سفته دارای اعتبار قانونی و تجاری باشد، باید شرایط مشخصی را بر اساس قانون تجارت ایران داشته باشد. این شرایط باعث می‌شود که دارنده سفته بتواند در صورت عدم پرداخت، از ابزارهای قانونی برای مطالبه آن استفاده کند. اگر این شرایط رعایت نشود، سفته ممکن است صرفاً یک سند عادی تلقی شود یا اصلاً قابل استناد نباشد.
📌 اطلاعات ضروری در متن سفته
بر اساس مواد ۲۲۶ و ۲۳۳ قانون تجارت و رویه قضایی، سفته معتبر باید شامل موارد زیر باشد:
- مبلغ دقیق و مشخص: باید هم به عدد و هم به حروف درج شود. ابهام در مبلغ یا جا گذاشتن آن، سفته را بی‌اعتبار یا محل اختلاف می‌کند.
- تاریخ صدور و تاریخ سررسید: تاریخ پرداخت یا همان سررسید باید درج شود تا سفته قابلیت پیگیری قانونی داشته باشد.
- نام گیرنده وجه یا در وجه حامل: اگر نام دارنده نوشته نشود، سفته در وجه حامل محسوب می‌شود و هر کسی که آن را داشته باشد می‌تواند وجه را مطالبه کند.
- امضا یا مهر صادرکننده: بدون امضای صادرکننده، سفته هیچ ارزش قانونی ندارد.
📌 امتیازات خاص سفته تجاری
سفته‌ای که با رعایت شرایط قانونی صادر شده باشد، از مزایای خاص اسناد تجاری برخوردار است، از جمله:
- قابلیت واخواست (اعتراض رسمی به عدم پرداخت)
- مرور زمان ویژه ۵ ساله
- امکان پیگیری سریع‌تر در مراجع قضایی
- مسئولیت تضامنی ظهرنویسان در صورت انتقال سفته
در نتیجه، رعایت موارد فوق، نه‌تنها اعتبار سفته را حفظ می‌کند، بلکه اجرای آن در دادگاه را هم آسان‌تر و سریع‌تر می‌سازد.
چگونه سفته بی اعتبار می‌شود؟
سفته زمانی بی‌اعتبار می‌شود که اطلاعات ضروری آن مانند مبلغ، تاریخ، نام دارنده یا امضای صادرکننده درج نشده باشد. همچنین، مفقودی، مخدوش شدن، تغییر غیرمجاز در متن یا گذشت بیش از ۵ سال از تاریخ سررسید نیز می‌تواند موجب بی‌اعتباری قانونی سفته شود.
✅ بی‌اعتباری به‌دلیل نقص در مندرجات سفته
سفته‌ای که فاقد اطلاعات ضروری باشد، از حالت سند تجاری خارج شده و به یک سند عادی تبدیل می‌شود یا حتی ممکن است هیچ‌گونه اعتبار قانونی نداشته باشد.
- عدم درج مبلغ: اگر مبلغ در سفته نوشته نشده باشد یا به صورت مبهم درج شود، این سند قابل استناد نیست. گیرنده می‌تواند هر رقمی وارد کند و این زمینه‌ساز اختلاف خواهد بود.
- عدم تعیین تاریخ پرداخت: سفته باید دارای تاریخ سررسید باشد؛ در غیر این صورت، وصف تجاری خود را از دست می‌دهد.
- عدم امضا یا مهر صادرکننده: یکی از شرایط اصلی اعتبار سفته، امضای صادرکننده آن است. بدون امضا، هیچ تعهدی برای پرداخت به‌وجود نمی‌آید.
- عدم درج نام دارنده سفته: اگر نام شخص گیرنده در متن سفته نوشته نشود، سفته در وجه حامل محسوب می‌شود. این حالت قانوناً اعتبار دارد اما ریسک آن بسیار بالا است، زیرا هر فردی می‌تواند مدعی وجه آن شود.
✅بی‌اعتباری به‌دلیل خط‌خوردگی، جعل یا تغییر متن
- خط خوردگی و مخدوش بودن: اگر بخش‌هایی از سفته مانند مبلغ یا تاریخ به‌صورت خط‌خورده یا دستکاری شده باشد، ممکن است دادگاه اعتبار آن را زیر سوال ببرد، مگر اینکه طرفین بر صحت آن اتفاق نظر داشته باشند.
- تغییر غیرمجاز در مبلغ یا تاریخ: هرگونه تغییر در متن سفته بدون رضایت صادرکننده می‌تواند مصداق جعل باشد و موجب بی‌اعتباری سفته شود.
✅ بی‌اعتباری ناشی از مفقودی یا معدوم شدن سفته
- معدوم شدن سفته (سوختن یا از بین رفتن فیزیکی): اگر سفته به‌طور کامل از بین برود و در هیچ‌جای رسمی ثبت نشده باشد، امکان استناد به آن وجود ندارد.
- گم شدن سفته: در صورت مفقودی، دارنده باید به دادگاه مراجعه و مراحل قانونی مانند انتشار آگهی و اثبات مالکیت را طی کند. در صورتی‌که ظرف سه سال سفته ارائه نشود، دادگاه می‌تواند حکم بطلان آن را صادر کند (طبق ماده ۳۲۴ قانون تجارت).
این موارد نشان می‌دهد که یک اشتباه کوچک در تکمیل یا نگهداری سفته، می‌تواند آن را از چرخه اعتبار حقوقی خارج کرده و ضررهای سنگینی برای صادرکننده یا دارنده به‌دنبال داشته باشد.
سفته بعد از چند سال باطل می‌شود؟
بسیاری از افراد تصور می‌کنند که تا زمانی که سفته فیزیکی در اختیارشان باشد، می‌توانند آن را به اجرا بگذارند؛ اما بر اساس ماده ۳۱۸ قانون تجارت، اگر تا پنج سال پس از تاریخ سررسید سفته هیچ‌گونه اقدام قضایی یا واخواست انجام نشود، حق قانونی مطالبه وجه آن از بین می‌رود و سفته از نظر حقوقی و تجاری باطل می‌شود. البته اگر در این مدت، دارنده یا صادرکننده به‌صورت رسمی اقرار به دین یا بدهی کند، این مهلت از زمان اقرار دوباره شروع می‌شود.
📌 بطلان سفته مفقودی پس از آگهی و سکوت دارنده
طبق ماده ۳۲۴ قانون تجارت، اگر سفته‌ای گم شود و دارنده آن نتواند آن را ارائه دهد، می‌تواند از دادگاه درخواست ابطال سفته نماید. در این فرآیند:
- ابتدا باید مفقودی سفته در روزنامه رسمی یا کثیرالانتشار آگهی شود.
- اگر تا سه سال پس از انتشار آگهی، کسی سفته را ارائه نکند، دادگاه می‌تواند حکم بطلان آن را صادر کند.
این مورد نمونه‌ای از ابطال قانونی سفته به‌علت سکوت و گذشت زمان است، حتی اگر سند به‌صورت فیزیکی وجود نداشته باشد. در نتیجه، سفته برخلاف تصور برخی افراد، «ابدی» نیست و اگر دارنده در مهلت‌های قانونی اقدام نکند یا فرآیند مفقودی را پیگیری نکند، این سند مالی عملاً بی‌اثر خواهد شد.
آیا سفته بدون قرارداد اعتبار دارد؟
بله، سفته بدون قرارداد کتبی نیز اعتبار قانونی دارد؛ اگر به‌درستی تنظیم شده باشد و مواردی مانند مبلغ، تاریخ، نام دارنده و امضای صادرکننده را داشته باشد، از اعتبار قانونی برخوردار است و دارنده می‌تواند با استناد به آن از مراجع قضایی مطالبه وجه کند. اما در غیاب قرارداد، اثبات هدف از صدور سفته دشوارتر و احتمال سوءاستفاده بیشتر است.
⚠️ ریسک‌های سفته ضمانت کار بدون قرارداد و راه‌های کاهش آن
با وجود اعتبار قانونی سفته بدون قرارداد، در عمل، صدور این سند بدون پشتوانه‌ی کتبی می‌تواند زمینه‌ساز سوءاستفاده‌های حقوقی شود؛ به‌ویژه در روابط کاری و استخدامی. اگر کارفرما سفته ای را به صورت امانی و تحت عنوان ضمانت حسن انجام کار دریافت کرده باشد، اما قرارداد کتبی وجود نداشته باشد، کارمند یا کارگر برای اثبات ماهیت این سفته با مشکل مواجه می‌شود.
برای جلوگیری از این مشکل، توصیه می‌شود:
- روی سفته عبارت «بابت ضمانت حسن انجام کار در شرکت …» درج شود.
- شماره سفته و تاریخ آن در قرارداد استخدامی یا رسید رسمی قید گردد.
- از کارفرما رسید تحویل سفته دریافت شود.
- در صورت عدم وجود قرارداد، شاهد یا مدارکی مانند پیامک، ایمیل، فیش حقوقی یا بیمه می‌تواند در اثبات رابطه استخدامی مفید باشد.
در نهایت باید گفت که سفته بدون قرارداد اعتبار دارد، اما امنیت حقوقی طرفین را تضمین نمی‌کند. بهترین روش این است که قرارداد مکتوب و شفاف تنظیم شده، و سفته صرفاً به‌عنوان تضمین در چارچوب آن به کار گرفته شود.
روش‌های قانونی برای ابطال یا بی‌اعتبار کردن سفته
در برخی موارد، لازم است صادرکننده یا دارنده سفته اقدام به ابطال یا بی‌اثر کردن قانونی آن نماید. این موارد معمولاً در شرایطی پیش می‌آیند که سفته گم می‌شود، سوءاستفاده محتمل است، یا به توافق طرفین نیازی به اجرای آن وجود ندارد. در این بخش، روش‌های رسمی و قابل استناد قانونی برای بی‌اعتبار کردن سفته را بررسی می‌کنیم.
✅ استرداد سفته توسط دارنده
ساده‌ترین و مطمئن‌ترین راه برای باطل شدن سفته، استرداد فیزیکی آن از سوی دارنده به صادرکننده است. با بازگرداندن اصل سند، دیگر امکان مطالبه وجه وجود ندارد. پیشنهاد می‌شود پس از استرداد، سفته را باطل کرده یا روی آن قید شود: «باطل شد – استفاده نشد».
✅ دریافت رسید رسمی از دارنده
در مواردی که دارنده حاضر به بازگرداندن اصل سفته نیست، صادرکننده می‌تواند رسید رسمی و کتبی دریافت کند مبنی بر اینکه:
- وجه سفته پرداخت شده یا
- تعهد مربوط به آن انجام شده یا
- دارنده دیگر ادعایی نسبت به آن ندارد.
این رسید باید امضا شده و ترجیحاً در دفترخانه یا با دو شاهد تنظیم شود تا در صورت لزوم در دادگاه قابل استناد باشد.
✅ ارسال اظهارنامه رسمی برای بی‌اعتبار کردن سفته
اگر دارنده از همکاری خودداری کند، ارسال اظهارنامه رسمی از طریق دفاتر خدمات الکترونیک قضایی، یکی از اقدامات قانونی است. در این اظهارنامه، صادرکننده می‌تواند ادعای خود مبنی بر تسویه یا سوءاستفاده احتمالی را اعلام کند.
ارسال اظهارنامه اولین گام در شکل‌گیری دعوای رسمی نیز محسوب می‌شود و در صورت عدم پاسخ، می‌توان به دادگاه مراجعه کرد.
✅ درخواست ابطال در دادگاه
در شرایطی که سفته مفقود، دزدیده یا دچار سوءاستفاده شده باشد، صادرکننده باید به دادگاه مراجعه و درخواست ابطال رسمی آن را بدهد.
بر اساس مواد ۳۲۳ و ۳۲۴ قانون تجارت ابتدا باید با مراجعه به دادگاه، ادعای مفقودی یا از بین رفتن سفته را اثبات کرد. سپس، دادگاه دستور انتشار آگهی در روزنامه رسمی یا کثیرالانتشار صادر می‌کند. اگر تا سه سال پس از آگهی، کسی سفته را ارائه ندهد، دادگاه می‌تواند حکم بطلان قطعی سفته را صادر کند.
این روش‌ها، راهکارهایی قانونی برای محافظت از حقوق صادرکننده در برابر استفاده غیرمجاز از سفته هستند و می‌توانند مانع از مطالبه ناحق وجه آن شوند.
سوالات متداول
در این قسمت از مقاله سوالات متداول پیرامون اینکه سفته چگونه بی اعتبار می شود مطرح شده است:
❓ من سه سال پیش برای کار در یک شرکت، سفته ضمانت دادم ولی الان که استعفا دادم، مدیر شرکت سفته رو پس نمی‌ده. چطور می‌تونم پسش بگیرم؟
✅ در این شرایط، ابتدا باید از کارفرما به‌صورت کتبی و محترمانه درخواست استرداد سفته کنید. اگر پاسخ نداد، می‌توانید به اداره کار مراجعه کرده و با ارائه مدارکی مثل قرارداد، فیش حقوقی یا رسید تحویل سفته، شکایت ثبت کنید. در صورت اثبات اینکه سفته صرفاً برای ضمانت بوده و تعهدات شغلی شما به‌درستی انجام شده، کارفرما ملزم به استرداد سفته خواهد شد.
❓ من برای خرید اقساطی لوازم خانگی، سفته دادم ولی فروشنده تاریخ و مبلغ رو خودش پر کرد. الان مبلغ خیلی بیشتر شده! آیا می‌تونم سفته رو باطل کنم؟
✅ اگر فروشنده بدون اجازه شما مبلغ یا تاریخ سفته را تغییر داده باشد، می‌توانید از طریق دادگاه اقدام کرده و با استناد به جعل یا سوءاستفاده از سند تجاری، ابطال سفته را درخواست کنید. اگر بتوانید ثابت کنید که مبلغ به‌صورت سفید امضا تحویل داده شده و بعداً سوءاستفاده شده، احتمال صدور حکم به نفع شما زیاد است.
❓ من پنج سال پیش از کسی سفته گرفتم ولی هیچ‌وقت دنبالش نرفتم. الان می‌خوام اجراش بذارم. هنوز می‌تونم شکایت کنم؟
✅ طبق ماده ۳۱۸ قانون تجارت، اگر سفته برای امور تجاری صادر شده باشد و طی ۵ سال از تاریخ آخرین اقدام قانونی (مثل اعتراض یا مطالبه قضایی) پیگیری نشده باشد، دیگر امکان طرح دعوای رسمی وجود ندارد. سفته شما در این حالت از نظر قانونی «باطل» محسوب می‌شود و نمی‌توان از آن برای مطالبه وجه استفاده کرد.