در روند جدایی و طلاق، همواره تنها مهریه نیست که به‌عنوان حق مالی زن مطرح می‌شود؛ مفاهیم کمتر شناخته‌شده‌ای نیز وجود دارند که در موارد خاص می‌توانند نقش تعیین‌کننده‌ای داشته باشند. یکی از این مفاهیم، «نحله ایام زوجیت» است؛ اصطلاحی فقهی و حقوقی که به معنای نوعی بخشش یا هدیه مالی از سوی شوهر به زن، در زمان طلاق به درخواست زوج است. بسیاری از زنان، تفاوت میان نحله، مهریه و اجرت‌المثل را به‌درستی نمی‌شناسند و همین موضوع باعث سردرگمی در دریافت حقوق قانونی‌شان می‌شود.
در این مقاله قصد داریم به‌صورت کامل و کاربردی به مفهوم نحله، تفاوت آن با سایر حقوق مالی مانند اجرت‌المثل و مهریه، شرایط دریافت نحله، معیارهای تعیین مبلغ آن و نکات کلیدی حقوقی در این زمینه بپردازیم. اگر در آستانه طلاق قرار دارید یا قصد دارید با حقوق مالی دوران زناشویی آشنا شوید، این مقاله برای شماست.
نحله ایام زوجیت چیست و در چه شرایطی مطرح می‌شود؟
نحله یکی از مفاهیم فقهی و حقوقی کمتر شناخته شده در روابط زناشویی است که در موارد خاصی هنگام طلاق به زن تعلق می‌گیرد و از حقوق مالی زن در طلاق به شمار می آید. این مفهوم به‌ویژه زمانی اهمیت می‌یابد که امکان دریافت اجرت‌المثل فراهم نباشد. نحله بیشتر جنبه حمایتی دارد تا جبرانی و توسط دادگاه، بدون نیاز به ارزیابی کارشناس، تعیین می‌شود.
📌 تعریف حقوقی نحله
در لغت، واژه «نحله» به معنای بخشش، هدیه یا عطا آمده است. در فقه اسلامی نیز نحله به عنوان بخششی داوطلبانه از طرف شوهر به زن شناخته می‌شود. اما در حقوق خانواده ایران، این مفهوم شکل قانونی‌تری پیدا کرده است.
بر اساس رویه قضایی، نحله مبلغی است که در زمان طلاق به درخواست مرد و در شرایط خاصی، توسط دادگاه برای زن تعیین می‌شود؛ این مبلغ به‌عنوان پاداشی برای زحمات زن در طول زندگی مشترک پرداخت می‌گردد.
⚖️ شرایط کلی پرداخت نحله
دادگاه تنها در صورتی حکم به پرداخت نحله می‌دهد که:
- طلاق به درخواست مرد باشد؛
- زن استحقاق دریافت اجرت‌المثل زوجیت را نداشته باشد یا امکان تعیین آن فراهم نباشد؛
- زن در طول زندگی مشترک بدون سوء رفتار و با حسن نیت ایفای نقش کرده باشد.
در این حالت، دادگاه با بررسی شرایط مالی مرد، مدت‌زمان زندگی زناشویی و زحمات زن، مبلغی را تحت عنوان نحله تعیین می‌کند.
تفاوت نحله و اجرت‌المثل ایام زوجیت
اگرچه هر دو مفهوم «نحله» و «اجرت‌المثل ایام زوجیت» به حقوق مالی زن در زمان طلاق مربوط می‌شوند، اما از نظر ماهیت، شرایط تعلق، نحوه محاسبه و مبنای حقوقی تفاوت‌های مهمی دارند. اشتباه گرفتن این دو، ممکن است به از دست رفتن بخشی از حقوق زن منجر شود.
📌 اجرت‌المثل؛ دستمزدی برای کار بدون تبرع
اجرت‌المثل ایام زوجیت، به معنای پرداخت دستمزد عرفی بابت کارهایی است که زن در خانه شوهر انجام داده، مشروط بر اینکه:
- این کارها به دستور شوهر باشد،
- زن قصد تبرع (یعنی رایگان انجام دادن کار) نداشته باشد.
⚖️ این مفهوم مستند به ماده ۲۹ قانون حمایت خانواده است و مبنای آن، اصل جبران عادلانه زحمات زن در خانه شوهر است. برای تعیین میزان اجرت‌المثل، معمولاً کارشناس رسمی دادگستری دخالت کرده و ارزیابی مالی انجام می‌دهد.
📌 نحله؛ کمک مالی در نبود شرایط اجرت‌المثل
نحله زمانی مطرح می‌شود که:
- زن شرایط لازم برای دریافت اجرت‌المثل را ندارد (مثلاً نتواند اثبات کند کارها به درخواست شوهر بوده یا قصد تبرع نداشته)،
- یا امکان تعیین میزان اجرت‌المثل وجود ندارد (به‌دلیل نبود اسناد، زمان زیاد گذشته و…).
در چنین شرایطی، دادگاه رأساً و بدون نیاز به نظر کارشناس، مبلغی را با توجه به عرف، سال‌های زندگی مشترک و وضعیت مالی شوهر، به‌عنوان نحله تعیین می‌کند. همچنین توجه داشته باشید که در صورت فوت شوهر اجرت المثل قابل مطالبه است اما نحله فقط در زمان طلاق قابل مطالبه است.
✅ جدول مقایسه‌ای نحله و اجرت‌المثل
| ویژگی | اجرت‌المثل | نحله |
|---|---|---|
| مبنای پرداخت | جبران کار انجام‌شده بدون تبرع | حمایت مالی عرفی در نبود اجرت‌المثل |
| شرایط | اثبات عدم تبرع + درخواست شوهر | فقط طلاق به درخواست مرد + نبود اجرت‌المثل |
| نحوه تعیین مبلغ | نظر کارشناس رسمی | نظر مستقیم قاضی |
| زمان تعلق | در صورت طلاق و وجود شرایط لازم | فقط در زمان طلاق به درخواست زوج |
| ارتباط با سوء رفتار زن | در صورت سوء رفتار تعلق نمی‌گیرد | در صورت سوء رفتار تعلق نمی‌گیرد |
✅آیا نحله و اجرت‌المثل قابل جمع است؟
خیر، نحله و اجرت‌المثل ایام زوجیت قابل جمع نیستند. زن تنها در صورتی می‌تواند یکی از آن‌ها را دریافت کند. اگر زن شرایط لازم برای دریافت اجرت‌المثل را داشته باشد، دیگر نحله به او تعلق نمی‌گیرد. نحله فقط زمانی مطرح می‌شود که امکان محاسبه اجرت‌المثل وجود نداشته باشد یا زن نتواند اثبات کند که کارهای انجام‌شده به درخواست شوهر و بدون قصد تبرع بوده‌اند. بنابراین، این دو در طول هم قرار دارند نه در عرض هم.
اگر طلاق به دلیل سوء رفتار زن باشد (مثلاً ناشزه بودن یا تخلف از وظایف همسری)، نه اجرت‌المثل و نه نحله به او تعلق نمی‌گیرد.
تفاوت نحله و مهریه؛ دو حق مالی متفاوت برای زنان
در نگاه اول، نحله و مهریه هر دو به‌عنوان حقوق مالی زن در زندگی زناشویی شناخته می‌شوند، اما تفاوت‌های بنیادینی از نظر زمان تعلق، ماهیت، مبنای قانونی و نحوه مطالبه بین آن‌ها وجود دارد. شناخت این تفاوت‌ها برای زنان هنگام ازدواج یا طلاق بسیار ضروری است تا دچار اشتباه در پیگیری حقوق خود نشوند.
📌 مهریه؛ دین قطعی بر ذمه مرد از لحظه عقد
مهریه، مالی است که در زمان عقد نکاح تعیین می‌شود و به محض وقوع عقد، زن مالک آن می‌شود. ویژگی‌های اصلی مهریه عبارت‌اند از:
- حق مسلم زن است و هیچ ارتباطی با نوع رفتار او در زندگی مشترک ندارد.
- زن در هر زمان می‌تواند مهریه خود را مطالبه کند، یعنی امکان مطالبه مهریه بدون طلاق وجود دارد و چه به طلاق منجر شود.
- حتی اگر طلاقی در کار نباشد، مهریه قابل مطالبه است.
- مقدار آن مشخص و قطعی است و معمولاً در عقدنامه ثبت می‌شود.
📌 نکته مهم: مطالبه مهریه نیازی به اثبات انجام کار یا زحمت توسط زن ندارد. این یک تکلیف مالی مستقل است که صرفاً به‌خاطر وقوع عقد ایجاد می‌شود.
📌 نحله؛ حمایت مالی مشروط هنگام طلاق
در مقابل، نحله:
- فقط در زمان طلاق به درخواست مرد و در صورت نبود شرایط اجرت‌المثل مطرح می‌شود.
- ارتباط مستقیمی با زحمات زن در زندگی مشترک دارد، ولی اثبات آن مثل اجرت‌المثل سخت‌گیرانه نیست.
- مبلغ آن از پیش تعیین‌شده نیست و دادگاه بر اساس عرف، سال‌های زندگی مشترک، وضعیت مالی مرد و حسن رفتار زن، آن را مشخص می‌کند.
- نحله هدیه نیست، بلکه حمایت مالی عرفی و قضایی برای جبران زحمات زنی است که امکان دریافت اجرت‌المثل را ندارد.
شرایط دریافت نحله چیست؟
نحله تنها در شرایط خاصی و با رعایت برخی ضوابط به زن تعلق می‌گیرد. برخلاف مهریه که حق قطعی و بدون شرط زن است، نحله یک حمایت قضایی مشروط محسوب می‌شود که هدف آن جبران زحمات زن در زمان‌هایی است که امکان دریافت اجرت‌المثل وجود ندارد.
✅ ۱. طلاق باید به درخواست مرد باشد
یکی از اصلی‌ترین شروط دریافت نحله، این است که طلاق از سوی مرد (زوج) مطرح شده باشد. در طلاق توافقی یا طلاق به درخواست زن، اصولاً نحله پرداخت نمی‌شود؛ چراکه فلسفه پرداخت نحله، جبران تصمیم یک‌جانبه مرد برای پایان دادن به زندگی مشترک است.
✅ ۲. زن استحقاق اجرت‌المثل نداشته باشد
اگر زن نتواند شرایط لازم برای دریافت اجرت‌المثل را احراز کند، مثلاً:
- نتواند اثبات کند که کارها به درخواست شوهر بوده،
- یا قصد تبرع (رایگان کار کردن) نداشته،
در این صورت دادگاه ممکن است به جای اجرت‌المثل، نحله را به‌عنوان جبران زحمات زن در نظر بگیرد.
✅ ۳. زن سوء رفتار نداشته باشد
زن باید در طول زندگی مشترک:
- تمکین کرده باشد،
- از وظایف همسری تخلف نکرده باشد،
- رفتار سوء مانند ناسازگاری، ترک منزل یا توهین به شوهر نداشته باشد.
اگر زن ناشزه یا مقصر در فروپاشی زندگی زناشویی شناخته شود، دادگاه حکم به پرداخت نحله نخواهد داد.
✅ ۴. وضعیت مالی مرد در نظر گرفته می‌شود
دادگاه هنگام تعیین مبلغ نحله، توانایی مالی مرد را بررسی می‌کند. اگر مرد دارای درآمد مناسب و توان مالی خوب باشد، مبلغ نحله ممکن است بیشتر تعیین شود.
در مقابل، اگر مرد در وضعیت اقتصادی ضعیفی قرار داشته باشد، مبلغ نحله به همان نسبت کاهش می‌یابد.
مبلغ نحله چقدر است و چگونه تعیین می‌شود؟
برخلاف مهریه که هنگام عقد با توافق طرفین به‌صورت عدد مشخص تعیین می‌شود، مبلغ نحله مقدار ثابتی ندارد و به‌صورت موردی و با بررسی شرایط خاص هر پرونده توسط دادگاه مشخص می‌گردد. تعیین نحله، نه براساس جدول خاص و نه براساس فرمول ریاضی انجام می‌شود، بلکه به‌طور کاملاً عرفی و با لحاظ مجموعه‌ای از معیارهای کیفی و مالی صورت می‌گیرد.
📌 عوامل مؤثر در تعیین میزان نحله
قاضی هنگام صدور رأی درباره مبلغ نحله، به موارد زیر توجه می‌کند:
🔍 ۱. مدت زمان زندگی مشترک
هرچه زندگی مشترک طولانی‌تر باشد، میزان زحمات زن بیشتر فرض می‌شود و احتمال تعیین مبلغ بالاتر برای نحله وجود دارد. زندگی زناشویی کوتاه‌مدت ممکن است منجر به تعیین مبلغ کمتری شود.
🔍 ۲. میزان زحمات و فعالیت‌های زن
اگر زن در طول زندگی مشترک، فعالیت‌هایی مثل:
-
نگهداری فرزندان،
-
خانه‌داری،
-
کمک به کسب‌وکار شوهر
را انجام داده باشد، این موارد به‌عنوان نشانه‌ای از تلاش او در زندگی مشترک مدنظر قاضی قرار می‌گیرد.
📌 توجه: در نحله برخلاف اجرت‌المثل، نیاز به اثبات دقیق و رسمی این فعالیت‌ها وجود ندارد؛ قاضی می‌تواند با استناد به عرف و اظهارات طرفین، تصمیم بگیرد.
🔍 ۳. وضعیت مالی مرد (زوج)
توانایی مالی شوهر، یکی از معیارهای اصلی در تعیین نحله است. قاضی ممکن است با استعلام وضعیت حساب‌های بانکی یا درآمدی مرد، مبلغ نحله را با توان پرداخت او هماهنگ کند.
🔍 ۴. شرایط خاص زن
برخی عوامل شخصی زن مانند:
- بیماری‌های خاص،
- کهولت سن،
- نداشتن درآمد مستقل،
- یا وضعیت اجتماعی خاص
می‌توانند موجب افزایش مبلغ نحله شوند، به‌ویژه اگر این شرایط موجب وابستگی بیشتر زن به حمایت مالی باشند.
⚖️ نیازی به کارشناس نیست
برای تعیین نحله، نیازی به ارجاع به کارشناس رسمی دادگستری نیست. قاضی دادگاه خانواده رأساً و با توجه به موارد فوق و اصول عرفی و عدالت، مبلغی را به‌عنوان نحله تعیین می‌کند. این ویژگی باعث می‌شود فرآیند صدور رأی در خصوص نحله نسبت به اجرت‌المثل سریع‌تر و کم‌هزینه‌تر باشد.
آیا مبلغ نحله قابل اعتراض است؟
بله. اگر هر یک از طرفین (زن یا مرد) نسبت به مبلغ تعیین‌شده برای نحله اعتراض داشته باشند، می‌توانند در مهلت قانونی نسبت به رأی صادره اعتراض و درخواست تجدیدنظر کنند. در مرحله تجدیدنظر نیز مبلغ نحله ممکن است تأیید، کاهش یا افزایش یابد.
سوالات متداول
در این قسمت سوالات متداول پیرامون نحله، تفاوت ها و نحوه دریافت که توسط پرسشگران از مجموعه ایران لگال در قالب مشاوره حقوقی آنلاین مطرح شده است را مشاهده می فرمایید:
❓ آیا در دعوای فسخ نکاح می‌توان اجرت‌المثل ایام زوجیت یا نحله را نیز مطالبه کرد؟
✅ بله، در موارد فسخ نکاح نیز امکان مطالبه اجرت‌المثل ایام زوجیت یا نحله وجود دارد. این درخواست می‌تواند به عنوان بخشی از دعاوی مالی مرتبط با ازدواج مطرح شود.
❓ همسرم از دادگاه گواهی عدم سازش خواسته اما در دفترخانه حاضر نشده و دادگاه ۱۶ میلیون تومان نحله تعیین کرده تا به من بپردازد. آیا می‌توانم اجرت‌المثل ایام زوجیت را هم درخواست کنم؟
✅ بله، شما می‌توانید اجرت‌المثل ایام زوجیت را نیز درخواست کنید. این درخواست می‌تواند به صورت جداگانه از نحله ارائه شود و باید مستندات کافی برای ادعای خود داشته باشید.
❓ آیا با داشتن رأی الزام به تمکین به نفع زوجه، زوجه می‌تواند درخواست اجرت‌المثل ایام زوجیت را از زوج مطالبه کند؟
✅ بله، زوجه می‌تواند با داشتن رأی الزام به تمکین، همچنان درخواست اجرت‌المثل ایام زوجیت را از زوج داشته باشد و منعی برای این کار وجود ندارد.
❓ من چند سالی است که طلاق گرفته‌ام و هنوز حق‌وحقوقم را مطالبه نکرده‌ام. آیا می‌توانم دادخواست نفقه، اجرت‌المثل و نحله را به صورت همزمان ارائه دهم یا هر کدام باید جداگانه پیگیری شود؟
✅ هر کدام از این مطالبات نیازمند پیگیری جداگانه‌ای هستند و باید بر اساس شرایط و مستندات خاص خودشان ارائه شوند. بهتر است با یک وکیل مشورت کنید تا راهنمایی‌های لازم را دریافت کنید.
❓ ترک انفاق چیست؟ آیا به جای اجرت‌المثل می‌شود درخواست نحله کرد؟
✅ترک انفاق به معنای خودداری زوج از پرداخت نفقه واجب به زوجه است که جنبه کیفری دارد و می‌تواند موجب تعقیب کیفری شوهر شود. اما ترک انفاق ارتباط مستقیمی با اجرت‌المثل یا نحله ندارد. اجرت‌المثل و نحله حقوق مالی متفاوتی هستند که به‌دلیل فعالیت‌های زن در طول زندگی مشترک مطرح می‌شوند. بنابراین در صورت تحقق شرایط، امکان درخواست نحله وجود دارد، اما ترک انفاق جایگزین اجرت‌المثل یا نحله نمی‌شود.