تقسیم ارث یکی از مهم‌ترین مسائل حقوقی پس از فوت هر فرد است که به انتقال دارایی‌ها و اموال بین بازماندگان می‌انجامد. قانون مدنی ایران، مقررات دقیقی برای نحوه ارث بری ورثه تعیین کرده و افراد را بر اساس نزدیکی نسبی یا سببی به متوفی، در سه طبقه اصلی دسته‌بندی کرده است. از سوی دیگر، سهم‌الارث دختر، پسر، همسر، پدر، مادر و سایر خویشاوندان بر اساس فرمول‌های مشخصی محاسبه می‌شود که در صورت ناآگاهی، می‌تواند منشأ اختلافات خانوادگی شود.
به همین دلیل، آشنایی با طبقات ارث، فرمول تقسیم ارث بین وراث، و مراحل قانونی انتقال ترکه اهمیت زیادی دارد. در این مقاله، تلاش کرده‌ایم روش تقسیم ارث بین وارث را به زبان ساده، همراه با مثال‌های کاربردی و توضیح فرمول‌های حقوقی ارائه دهیم تا مسیر قانونی تقسیم ارث برای شما روشن‌تر شود.
ارث چیست و چه کسانی ارث می‌برند؟
ارث در اصطلاح حقوقی به دارایی‌ها، اموال، مطالبات و تعهداتی گفته می‌شود که بعد از فوت یک شخص، به طور قانونی به ورثه او منتقل می‌شود. تقسیم ارث بر اساس نسبت خویشاوندی یا رابطه زوجیت با متوفی انجام می‌گیرد و قانون مدنی ایران در این زمینه چارچوب‌های دقیقی را مشخص کرده است.
🔍 وراث نسبی چه کسانی هستند؟
وراث نسبی کسانی‌اند که با متوفی رابطه خونی دارند. این گروه طبق ماده ۸۶۲ قانون مدنی، در سه طبقه طبقه‌بندی می‌شوند:
- طبقه اول: شامل پدر، مادر، فرزندان، و نوه‌های متوفی است. این افراد در اولویت اول ارث‌بری قرار دارند.
- طبقه دوم: شامل پدربزرگ، مادربزرگ، خواهر، برادر و فرزندان آن‌هاست.
- طبقه سوم: شامل عمو، عمه، دایی، خاله و فرزندان آن‌ها می‌باشد.
نکته مهم اینجاست که تا زمانی که حتی یک نفر از طبقه اول در قید حیات باشد، طبقه دوم و سوم از ارث محروم‌اند.
🔍 وراث سببی چه کسانی هستند؟
وراث سببی، افرادی هستند که از طریق عقد نکاح دائم با متوفی ارتباط دارند، یعنی زن یا شوهر متوفی. این گروه نیز بر اساس قانون، سهم مشخصی از ترکه دارند و حتی اگر با متوفی فرزندی نداشته باشند، باز هم از ارث بی‌نصیب نمی‌مانند.
❌ در نکاح موقت (صیغه)، به‌صورت قانونی توارث وجود ندارد، مگر اینکه در عقدنامه به صراحت شرط ارث قید شده باشد.
طبقات ارث و ترتیب اولویت
در قانون مدنی ایران، وراثی که از متوفی ارث می‌برند، به سه طبقه اصلی تقسیم می‌شوند. ترتیب طبقات ارث اهمیت بسیاری دارد؛ زیرا در صورت وجود حتی یک نفر از وراث طبقه اول، سایر طبقات از ارث محروم خواهند شد. این ترتیب بر اساس میزان قرابت خونی با متوفی تعیین شده و اولویت بالاتر به نزدیک‌ترین خویشاوندان تعلق می‌گیرد.
در نظر داشته باشید که شما می توانید تمامی محاسبات تقسیم ارث را به صورت آنلاین و رایگان از طریق ابزار حقوقی ایران لگال انجام دهید.
🔍 طبقه اول: نزدیک‌ترین خویشاوندان
افراد این طبقه در صورت حیات، تمامی ترکه را میان خود تقسیم می‌کنند و سایر طبقات ارث نمی‌برند:
- پدر و مادر متوفی
- فرزندان (دختر یا پسر)
- نوه‌ها (در صورت فوت فرزند)
📌 مثال: اگر متوفی یک فرزند زنده داشته باشد، خواهر یا برادر او (که در طبقه دوم هستند) هیچ سهمی از ارث نمی‌برند.
🔍 طبقه دوم: اجداد و خواهر و برادر
در صورت نبود هیچ‌یک از وراث طبقه اول، نوبت به این گروه می‌رسد:
- پدربزرگ و مادربزرگ (اجداد مادری و پدری)
- برادر و خواهر (ابوینی، ابی، یا امی)
- فرزندان خواهر و برادر (در صورت فوت آنان)
❗ در این طبقه نیز اگر مثلاً فقط یک خواهر زنده باشد، تمام ترکه به او تعلق می‌گیرد.
🔍 طبقه سوم: خویشاوندان دورتر
در غیاب تمام افراد طبقات اول و دوم، وراث طبقه سوم ارث می‌برند:
- عمو، عمه، دایی و خاله
- فرزندان آن‌ها (در صورت فوت)
📌 مثال: اگر متوفی هیچ فرزندی، والدینی یا خواهر و برادری نداشته باشد، ارث او بین عموها، عمه‌ها و سایر خویشاوندان طبقه سوم تقسیم می‌شود.
فرمول تقسیم ارث بین دختر و پسر
یکی از اصلی‌ترین سوالاتی که پس از فوت فردی دارای فرزند، مطرح می‌شود این است که «چگونه ارث بین دختر و پسر تقسیم می‌شود؟». بر اساس ماده ۹۰۷ قانون مدنی ایران، سهم‌الارث پسر دو برابر سهم دختر است. این قاعده بدون توجه به سن، وضعیت تأهل یا درآمد دختر و پسر اعمال می‌شود و همچنان در سال ۱۴۰۴ نیز معتبر و اجرایی است.
🔍 اصل فرمول تقسیم ارث بین فرزندان
برای تقسیم ارث بین دختر و پسر، ابتدا مجموع سهام فرزندان محاسبه می‌شود؛ سپس ترکه به همان نسبت بین آن‌ها تقسیم می‌گردد:
-
هر پسر = ۲ سهم
-
هر دختر = ۱ سهم
سپس ترکه بر تعداد کل سهم‌ها تقسیم شده و سهم هر فرد محاسبه می‌شود.
🔍 قانون جدید برای تقسیم ارث دختر و پسر وجود دارد؟
اگرچه در سال‌های اخیر مباحثی درباره برابری سهم ارث دختر و پسر مطرح شده، اما تا سال ۱۴۰۴ هیچ اصلاح قانونی در این زمینه تصویب و اجرایی نشده است. بنابراین همچنان قانون فعلی ملاک تقسیم ارث است.
سهم‌الارث همسر، پدر و مادر متوفی
علاوه بر فرزندان، در بسیاری از موارد، همسر و والدین متوفی نیز در زمره‌ی وراث قرار می‌گیرند. قانون مدنی برای این افراد سهم‌الارث مشخص و ثابتی را در نظر گرفته که بر اساس نوع رابطه، وجود یا عدم وجود فرزند، و جنسیت متوفی متفاوت است.
📌 ارث زن از شوهر در عقد دائم
زوجه در صورتی که به عقد دائم همسرش درآمده باشد، طبق قانون مدنی از شوهر ارث می‌برد:
-
اگر شوهر فرزند داشته باشد → زن یک‌هشتم (۱/۸) از عین اموال منقول و قیمت اموال غیرمنقول را به ارث می‌برد.
-
اگر شوهر فرزندی نداشته باشد → زن یک‌چهارم (۱/۴) از همان دارایی‌ها را به ارث می‌برد.
اگر چند همسر دائمی وجود داشته باشد، همین سهم (۱/۴ یا ۱/۸) بین تمام زنان به‌طور مساوی تقسیم می‌شود.
❌ در نکاح موقت (صیغه)، زن ارث نمی‌برد مگر اینکه در عقدنامه شرط توارث قید شده باشد.
📌 ارث شوهر از زن
برخلاف زوجه، شوهر از تمام اموال زن متوفی (منقول و غیرمنقول) ارث می‌برد:
-
اگر زن فرزند داشته باشد → شوهر یک‌چهارم (۱/۴) از ترکه را ارث می‌برد.
-
اگر زن فرزندی نداشته باشد → شوهر نصف (۱/۲) ترکه را ارث می‌برد.
نکته مهم: مرد حتی در صورت نکاح دائم، اگر همسرش خانه یا آپارتمان داشته باشد، سهم او به صورت قیمت ملک محاسبه می‌شود نه خودِ عین ملک.
📌 سهم‌الارث پدر و مادر
والدین متوفی نیز از جمله وراث طبقه اول هستند و سهم آن‌ها به‌صورت زیر تعیین شده است:
اگر فرزند (یا نوه) وجود داشته باشد:
- مادر = ۱/۶ (یک‌ششم)
- پدر = ۱/۶ (یک‌ششم)
بقیه ترکه میان فرزندان تقسیم می‌شود و اگر متوفی بدون فرزند باشد:
- مادر = ۱/۳ (یک‌سوم)
- پدر = ۲/۳ (دو‌سوم)
در برخی موارد خاص (مثل وجود خواهر و برادر)، ممکن است سهم مادر کاهش یابد و بخشی از سهم به دیگر وراث برسد (مطابق مواد ۹۰۸ تا ۹۱۰ قانون مدنی).
شرایط و مراحل تقسیم قانونی ارث
تقسیم ارث به‌محض فوت فرد انجام نمی‌شود، بلکه قبل از آن باید مراحلی طبق قانون طی شود. قانون‌گذار با هدف حفظ حقوق طلبکاران، اجرای وصیت و پیشگیری از نزاع میان وراث، شرایط مشخصی برای تقسیم قانونی ترکه تعیین کرده است.
مرحله اول: پرداخت هزینه‌های ضروری پس از فوت
در گام نخست، باید از اموال متوفی هزینه‌های کفن و دفن، مراسم ترحیم و سایر مخارج ضروری برداشته شود. این هزینه‌ها اولویت بالاتری نسبت به بدهی‌ها و ارث بری وراث دارند.
مرحله دوم: پرداخت بدهی‌های متوفی
پیش از تقسیم اموال، بدهی‌های مالی متوفی باید پرداخت شود. بدهی‌ها شامل موارد زیر است:
- مطالبات اشخاص ثالث (مثل چک یا وام)
- مهریه زوجه
- دیون مالیاتی (مثل مالیات بر ارث)
❗ بدون پرداخت کامل بدهی‌ها، تقسیم ارث صحیح و قانونی نخواهد بود.
مرحله سوم: اجرای وصیت متوفی
در صورتی که متوفی وصیت‌نامه‌ای رسمی یا غیررسمی داشته باشد، قانون اجازه می‌دهد تا حداکثر یک‌سوم (۱/۳) از دارایی‌ها مطابق با وصیت اجرا شود. اگر وصیت بیش از یک‌سوم باشد، فقط با رضایت تمام وراث قابل اجراست؛ در غیر این صورت، نسبت به مازاد بر ثلث، وصیت باطل است.
مرحله چهارم: دریافت گواهی انحصار وراثت
پس از پرداخت هزینه‌ها و بدهی‌ها، وراث باید برای اخذ گواهی انحصار وراثت به شورای حل اختلاف مراجعه کنند. این گواهی:
- وراث قانونی متوفی را مشخص می‌کند
- سهم‌الارث هر وارث را تعیین می‌نماید
- بدون آن، انتقال اموال رسمی و قانونی نیست
مرحله پنجم: اقدامات تکمیلی پیش از تقسیم
در صورت لزوم، ممکن است لازم باشد:
- ترکه مهر و موم شود (برای جلوگیری از دخل و تصرف غیرمجاز)
- تحریر ترکه انجام شود (لیستی رسمی از اموال و بدهی‌ها تهیه گردد)
- دادخواست تقسیم ترکه توسط یکی از وراث به دادگاه ارائه شود
📌 اگر وراث توافق نداشته باشند یا اختلافی بینشان باشد، تقسیم ارث فقط با رأی دادگاه امکان‌پذیر است.
روش تقسیم ارث در هر طبقه با مثال
برای درک بهتر نحوه تقسیم ارث، کافی است طبقات سه‌گانه‌ی وراث را بشناسیم و بدانیم در هر حالت، چگونه سهم هر یک از آن‌ها محاسبه می‌شود. در این بخش، با استفاده از مثال‌های عددی و کاربردی، نحوه تقسیم ترکه در طبقات اول، دوم و سوم را توضیح می‌دهیم.
🔍 مثال و محاسبه در طبقه اول
📌 مثال ۱: متوفی مردی است که دارای یک پسر، یک دختر، پدر و مادر است.
-
سهم مادر: ۱/۶ (به دلیل وجود فرزند)
-
سهم پدر: ۱/۶
باقی‌مانده (۴/۶): بین پسر و دختر تقسیم می‌شود
-
-
پسر دو سهم
-
دختر یک سهم
-
نتیجه: پسر ۲/۳ از ۴/۶ و دختر ۱/۳ از ۴/۶ می‌برند.
📌 مثال ۲: متوفی زنی است با شوهر و دو دختر.
-
سهم شوهر: ۱/۴ (چون زن فرزند دارد)
-
باقی‌مانده (۳/۴): بین دو دختر تقسیم می‌شود. هر دختر ۳/۸ از ترکه می‌برد (برابر)
🔍 مثال و محاسبه در طبقه دوم
📌 مثال ۱: متوفی بدون فرزند، پدر یا مادر فوت کرده و فقط دو برادر ابوینی دارد.
-
چون طبقه اول وجود ندارد، تمام ارث بین دو برادر ابوینی به صورت مساوی تقسیم می‌شود.
📌 مثال ۲: متوفی دارای یک خواهر امی و دو برادر ابوینی است.
-
سهم خواهر امی: ۱/۶
-
باقی‌مانده: بین دو برادر ابوینی تقسیم می‌شود (برادر دو برابر خواهر ارث می‌برد اگر باهم بودند)
📌 مثال ۳:
اگر متوفی مادر بزرگ مادری و پدر بزرگ پدری داشته باشد:
-
پدربزرگ = دو سهم
-
مادربزرگ = یک سهم
در نهایت ترکه بر سه قسمت تقسیم شده و مطابق این نسبت پرداخت می‌شود.
🔍 مثال و محاسبه در طبقه سوم
📌 مثال ۱: متوفی دارای دو عمو و یک خاله امی است.
-
یک‌سوم ترکه به خاله (امی) تعلق می‌گیرد.
-
دو سوم باقی‌مانده بین عموها به صورت مساوی تقسیم می‌شود.
📌 مثال ۲: فردی فوت کرده و فقط یک دایی و دو عمه ابوینی دارد.
-
سهم دایی (امی): ۱/۳
-
سهم عمه‌ها: ۲/۳ → به نسبت مساوی بینشان تقسیم می‌شود.
📌 مثال ۳:
اگر متوفی هیچ‌یک از اقوام طبقه اول و دوم را نداشته باشد و تنها یک خاله داشته باشد، کل ترکه به همان یک نفر تعلق می‌گیرد.
نکات مهم در تقسیم ارث زوجین
یکی از پرسش‌های رایج در تقسیم ارث، مربوط به سهم‌الارث زن و شوهر از یکدیگر است. برخلاف تصور عموم، سهم زوجین تحت تأثیر عواملی مانند وجود یا عدم وجود فرزند، عقد دائم یا موقت، و تعداد همسران تغییر می‌کند. قانون مدنی در مواد متعددی این موضوع را به‌طور دقیق مشخص کرده است.
1. ارث در عقد دائم
در عقد دائم، زوجین از یکدیگر ارث می‌برند؛ جزئیات به شکل زیر است:
✅ سهم ارث زن از شوهر:
-
اگر شوهر فرزند نداشته باشد: زن یک‌چهارم (۱/۴) از اموال منقول و قیمت اموال غیرمنقول را ارث می‌برد.
-
اگر شوهر فرزند داشته باشد: زن فقط یک‌هشتم (۱/۸) از اموال مذکور را ارث می‌برد.
❗ نکته مهم: زن از عین اموال غیرمنقول ارث نمی‌برد، بلکه فقط قیمت آن‌ها را دریافت می‌کند.
✅ سهم ارث مرد از زن:
-
اگر زن فرزند نداشته باشد: مرد نصف (۱/۲) اموال زن را ارث می‌برد.
-
اگر زن فرزند داشته باشد: مرد یک‌چهارم (۱/۴) اموال را ارث می‌برد.
📌 مرد از عین و قیمت تمامی اموال زن (اعم از منقول و غیرمنقول) ارث می‌برد.
2.ارث در عقد موقت (صیغه)
در عقد موقت، به‌صورت پیش‌فرض هیچ‌گونه توارثی میان زوجین وجود ندارد. تنها در صورتی که در عقدنامه شرط ارث به‌صراحت ذکر شده باشد، هر یک از طرفین می‌توانند از دیگری ارث ببرند.
3.تقسیم ارث بین چند همسر دائمی
در صورتی که مردی بیش از یک همسر دائم داشته باشد، قانون مدنی مقرر می‌دارد:
-
سهم کل زوجه (طبق قانون، ۱/۴ یا ۱/۸) میان تمام همسران دائمی به صورت مساوی تقسیم می‌شود.
-
تعداد فرزندان یا مدت زوجیت تأثیری در تقسیم سهم میان زنان ندارد.
📌 مثال: مردی فوت کرده و دارای دو همسر دائم است و از او دو فرزند باقی مانده است.
-
سهم زوجه = ۱/۸
-
این ۱/۸ بین دو زن مساوی تقسیم می‌شود
سوالات متداول
در این قسمت از مقاله سوالات متداول پیرامون تقسیم ارث مطرح شده است:
❓ پدرم تازه فوت کرده، یکی از برادرام نمی‌ذاره ارث تقسیم بشه، می‌تونیم بدون رضایتش اقدام کنیم؟
✅ بله. قانون، تقسیم ارث را منوط به رضایت همه وراث نکرده است. اگر حتی یکی از وراث هم بخواهد ترکه تقسیم شود، می‌تواند ابتدا گواهی انحصار وراثت بگیرد و سپس از دادگاه، تقاضای تقسیم ترکه کند. در این صورت دادگاه با حضور همه وراث یا وکلای آن‌ها جلسه برگزار کرده و ترکه را تقسیم می‌کند، حتی اگر یک یا چند نفر از وراث مخالفت کرده باشند.
❓ مادر بزرگم خانه‌ای دارد که می‌گوید می‌خواهد فقط به یکی از نوه‌ها برسد. آیا بعد از فوتش می‌توان آن خانه را گرفت؟
✅ اگر مادربزرگ وصیت رسمی داشته باشد که تا یک‌سوم دارایی‌اش (مثلاً همان خانه) را به نوه‌اش بخشیده، بله، قابل اجراست. اما اگر خانه ارزش بیشتری از یک‌سوم داشته باشد، اجرای کامل آن بستگی به رضایت سایر وراث دارد. بدون رضایت دیگران، تنها همان یک‌سوم قابل انتقال است و باقی باید بین همه‌ی وراث طبق قانون تقسیم شود.
❓ شوهرم فوت کرده. ما فقط یک خانه داریم که به اسم خودشه. آیا من از این خانه چیزی به ارث می‌برم؟
✅ بله، شما به‌عنوان زوجه دائم، در صورتی که شوهرتان فرزند داشته باشد، یک‌هشتم از قیمت خانه (نه خودِ ملک) را به ارث می‌برید. اگر فرزندی نداشته باشید، سهم شما یک‌چهارم قیمت خانه است. طبق قانون اصلاحی، زن از قیمت اموال غیرمنقول ارث می‌برد نه از عین ملک، یعنی باید قیمت‌گذاری انجام شود و سهم شما نقدی محاسبه و پرداخت گردد.