برابر بودن یا نبودن دیه زن و مرد یکی از سؤالات پرچالش در حقوق کیفری ایران است. بسیاری تصور می‌کنند که دیه زن همیشه نصف مرد است؛ اما در واقع، قانون در مواردی صراحتاً به برابری دیه زن و مرد حکم داده است.
این موضوع به‌ویژه در تصادفات رانندگی، آسیب‌های اعضا و ارش، ابعاد پیچیده‌تری پیدا می‌کند و نیازمند دقت در تفسیر قوانین است. با آگاهی دقیق از موارد برابری دیه، می‌توان از تضییع حقوق زنان در دعاوی کیفری و بیمه‌ای جلوگیری کرد. در این مقاله، به‌صورت مرحله‌ای، تمام موارد برابری و استثنائات آن را بررسی خواهیم کرد.
دیه زن و مرد در چه مواردی برابر است؟
اگرچه قانون مجازات اسلامی در مواردی تفاوت‌هایی میان دیه زن و مرد قائل شده، اما در چند حالت مشخص، دیه زن دقیقاً با دیه مرد برابر است. این موارد با استناد به قوانین موضوعه ایران، خصوصاً قانون مجازات اسلامی ۱۳۹۲ و قانون بیمه شخص ثالث ۱۳۹۵، تعیین شده‌اند.
📌 برابری دیه زن و مرد تا سقف ثلث دیه کامل
بر اساس ماده ۵۶۰ قانون مجازات اسلامی:
«در جنایات مادون نفس که دیه آن‌ها به صورت مقدر شرعی است، اگر دیه جراحات وارده به زن تا کمتر از ثلث دیه کامل انسان باشد، دیه او با دیه مرد برابر است.»
یعنی:
- اگر مثلاً انگشت یک زن قطع شود (دیه آن کمتر از ثلث دیه کامل است)، دیه زن و مرد مساوی خواهد بود.
- اما اگر آسیب به حدی برسد که دیه از یک‌سوم دیه کامل بیشتر شود، از آن لحظه به بعد دیه زن نصف دیه مرد خواهد شد.
📌 برابری دیه زن و مرد در جنایات عمدی یا شبه عمدی در تصادفات رانندگی
طبق تبصره ماده ۵۵۱ قانون مجازات اسلامی و ماده ۱۰ قانون بیمه اجباری خسارات واردشده به شخص ثالث (مصوب ۱۳۹۵):
پرداخت خسارت بدنی، از جمله دیه، بدون توجه به جنسیت (زن یا مرد) و مذهب انجام می‌شود.
بنابراین در تصادفات رانندگی:
- چه زن باشید، چه مرد، اگر آسیب ببینید، بیمه شخص ثالث موظف است دیه کامل را پرداخت کند.
- اگر دیه زن از سوی مقصر فقط تا نصف پرداخت شود، صندوق تأمین خسارت‌های بدنی موظف است مابه‌التفاوت را بپردازد و در برخی موارد پرداخت دیه از بیت المال انجام خواهد شد.
نکته: این برابری صرفاً در حوزه تصادفات رانندگی (یا دیگر حوادث مشمول بیمه اجباری ثالث) معنا دارد و در سایر دعاوی کیفری باید به قواعد دیگر توجه کرد.
موارد برابری در «اعضا و منافع» تا کمتر از ثلث دیه کامل
قانون مجازات اسلامی در بخش دیات، برای بسیاری از اعضای بدن مانند انگشت، گوش، بینی، دندان و چشم، دیه مشخصی تعیین کرده است. در این موارد، اگر آسیب وارد شده کمتر از یک‌سوم دیه کامل انسان باشد، قانون هیچ تفاوتی میان زن و مرد قائل نمی‌شود.
📌 مصادیق شایع دیه‌های کمتر از ثلث
موارد زیر، نمونه‌هایی از آسیب‌هایی هستند که دیه آن‌ها به‌تنهایی کمتر از ثلث دیه کامل بوده و دیه زن و مرد در آن‌ها برابر است:
- دیه شکستن یا از بین رفتن دندان‌ها
- کندن یا شکافتن گوش
- بریده شدن بخشی از زبان یا بینی
- قطع یک یا دو انگشت دست یا پا
- از بین رفتن بخشی از مو، ناخن یا پوست
- کاهش بینایی یا شنوایی یکی از چشم‌ها یا گوش‌ها به‌تنهایی
📌 نکته:
دیه کامل در سال ۱۴۰۴ حدود ۱۶۰۰ میلیون تومان (۱ میلیارد و ۶۰۰ میلیون) است. بنابراین، هر آسیبی که دیه آن زیر حدود ۵۳۳ میلیون تومان (معادل یک‌سوم دیه کامل) باشد، دیه زن و مرد در آن برابر خواهد بود.
📌 مبنای قانونی ماده ۵۶۰ ق.م.ا
«در جنایات مادون نفس که دیه آن‌ها به صورت مقدر شرعی است، اگر دیه جراحات وارده به زن، تا کمتر از ثلث دیه کامل باشد، تفاوتی بین زن و مرد نیست…»
📌 مثال عددی:
- قطع یک انگشت = ۱۰٪ دیه کامل = ۱۶۰ میلیون تومان
- این مقدار کمتر از ثلث است؛ پس دیه زن و مرد یکسان است.
برابری ارش زن و مرد؛ تفاوت ارش و دیه مقدر چیست؟
در بسیاری از آسیب‌های بدنی، قانون دیه مشخصی تعیین نکرده و قاضی باید با توجه به نظر پزشکی قانونی و میزان آسیب، مبلغی را به عنوان ارش تعیین کند. خبر خوب این است که در چنین مواردی، قانون هیچ تفاوتی بین زن و مرد در پرداخت ارش قائل نشده است.
📌 ارش چیست و چه تفاوتی با دیه دارد؟
- دیه مقدر مبلغ مشخص قانونی برای آسیب‌های شایع مانند شکستگی استخوان، قطع عضو، کور شدن چشم و… که در قانون عدد ثابتی دارد.
- ارش مبلغی است که برای آسیب‌های بدون دیه مشخص که با تقدیر کارشناس پزشکی قانونی و تشخیص قاضی تعیین می‌شود.
طبق ماده ۵۶۲ قانون مجازات اسلامی:
«در ارش تفاوتی میان زن و مرد نیست؛ لیکن ارش متعلق به زن از دیه عضوی که به آن صدمه وارد شده بیشتر نخواهد بود.»
یعنی دیه ترک خوردگی ناحیه لگن که قانون برای آن مبلغ مشخصی ندارد، دادگاه با کمک پزشکی قانونی ارش برای زن تعیین می‌کند. و این ارش با مرد تفاوتی ندارد. برابری در ارش، عملاً باعث می‌شود در بسیاری از پرونده‌های آسیب‌های خاص (مثلاً صدمات داخلی یا آسیب‌های روانی)، زن و مرد دیه یکسانی دریافت کنند.
کجا دیه برابر نیست؟ (قتل نفس و صدمات بیش از ثلث)
اگرچه قانون در برخی موارد دیه زن و مرد را برابر دانسته، اما همچنان در چند حالت مشخص، دیه زن نصف دیه مرد است. این موارد اغلب در جنایات شدید یا خسارات بزرگ اتفاق می‌افتد.
📌 دیه در قتل نفس زن
بر اساس ماده ۵۵۰ قانون مجازات اسلامی:
«دیه قتل زن، نصف دیه مرد است.»
یعنی اگر زنی به‌صورت عمدی یا غیر عمدی به قتل برسد، دیه‌ای که به اولیای دم او تعلق می‌گیرد نصف مبلغی است که در صورت قتل یک مرد پرداخت می‌شود.
📌 صدمات جسمی که دیه آن ها از ثلث دیه کامل بیشتر شود
طبق ماده ۵۶۰ قانون مجازات اسلامی تا قبل از یک‌سوم، دیه زن و مرد برابر است. اما اگر آسیبی مانند:
- قطع چهار انگشت یا بیشتر
- فلج شدن اندام‌های اصلی
- نابینایی کامل
رخ دهد و مجموع دیه آن‌ها از ثلث بیشتر شود، زن فقط نصف دیه را می‌گیرد. در این موارد، قانون همچنان نابرابری را اعمال می‌کند، مگر آنکه موضوع تحت پوشش بیمه ثالث و در تصادفات باشد.
سوالات متداول
در این قسمت از مقاله سوالات متداول پیرامون موارد برابری دیه زن و مرد مطرح شده است:
❓اگر زنی در تصادف رانندگی دو انگشتش را از دست بدهد، آیا دیه‌اش نصف مرد است؟
✅ خیر.طبق قانون، در تصادف رانندگی دیه زن و مرد برابر پرداخت می‌شود. از طرفی، قطع دو انگشت کمتر از ثلث دیه کامل است، پس حتی خارج از تصادف هم دیه زن و مرد برابر است. در تصادفات، اگر بیمه شخص ثالث داشته باشید، شرکت بیمه موظف است دیه کامل دو انگشت را به زن بپردازد.
❓زنی در یک نزاع خیابانی به قتل رسید؛ آیا خانواده‌اش فقط نصف دیه می‌گیرند؟
✅ بله، اگر حادثه مشمول بیمه نباشد.طبق ماده ۵۵۰ قانون مجازات اسلامی، دیه زن در قتل نفس نصف دیه مرد است. بنابراین اگر این قتل در شرایطی اتفاق بیفتد که بیمه ثالث یا صندوق خسارت‌های بدنی دخالت نداشته باشند، خانواده مقتول زن فقط مستحق نصف دیه کامل هستند.
❓در یک دعوای خانوادگی، زن دچار آسیب نخاعی شده و فلج شد؛ آیا ارش یا دیه او با مرد تفاوت دارد؟
✅ بستگی دارد. اگر برای این آسیب، دیه مشخص در قانون نباشد، قاضی با نظر پزشکی قانونی، ارش تعیین می‌کند. در این صورت، زن و مرد ارش برابر می‌گیرند. اما اگر آسیب به‌گونه‌ای باشد که دیه آن از ثلث دیه کامل بیشتر شود، آنگاه دیه زن نصف مرد خواهد شد، مگر اینکه آسیب در بستر تصادف رانندگی یا حادثه مشمول بیمه رخ داده باشد که در آن صورت پرداخت برابر می‌شود.