با گسترش استفاده از ارزهای دیجیتال مانند بیت کوین، اتریوم و تتر در معاملات مالی و سرمایه‌گذاری‌های شخصی، اختلافات و دعاوی مربوط به این دارایی‌های نوظهور نیز در محاکم قضایی ایران افزایش یافته است. هرچند قانون‌گذاری صریح درباره رمزارزها در نظام حقوقی کشور هنوز کامل نیست، اما این به‌معنای غیرقابل‌مطالبه بودن آن‌ها در دادگاه نیست. بسیاری از افراد به‌دلیل کلاهبرداری، خلف وعده یا امتناع از بازپرداخت، ناچار به طرح دعوای حقوقی یا کیفری برای بازگرداندن رمز ارز خود می‌شوند.
در این مقاله، به‌صورت گام‌به‌گام بررسی می‌کنیم که آیا و چگونه می‌توان در دادگاه‌های ایران، ارز دیجیتال را مطالبه کرد؟ دادخواست مطالبه رمزارز باید شامل چه نکاتی باشد؟ نحوه صدور رأی چگونه است و آیا خسارت تأخیر تأدیه به این نوع دعاوی تعلق می‌گیرد یا خیر؟ همچنین نمونه دادخواست و شکایت کیفری و نکات کلیدی برای موفقیت در این دعاوی را ارائه خواهیم داد.
آیا می‌توان ارز دیجیتال را در دادگاه مطالبه کرد؟
با وجود نبود قانون گذاری صریح درباره ارز دیجیتال، اما دعاوی مربوط به آن‌ها در مراجع قضایی قابل طرح است. دادگاه‌ها نیز با تفسیر قواعد عمومی معاملات، نسبت به بررسی این دعاوی اقدام می‌کنند. اما برای موفقیت در دعوای مطالبه رمزارز، باید جایگاه حقوقی این دارایی‌ها را به‌درستی شناخت.
🔍 ارز دیجیتال در نظام حقوقی ایران: نه ممنوع، نه رسمی
طبق مصوبه هیأت وزیران مورخ ۱۳۹۸/۰۵/۱۳، استفاده از رمزارزها در پرداخت‌های داخلی ممنوع است و بانک مرکزی هیچ‌گونه مسئولیتی نسبت به نوسانات یا ریسک‌های آن‌ها نمی‌پذیرد. اما این مصوبه به معنی ممنوعیت مالکیت یا مبادله رمز ارز نیست؛ بلکه تنها بر عدم رسمیت آن به‌عنوان ابزار پرداخت داخلی تأکید دارد.
⚖️ نظریه حقوقی قوه قضاییه درباره بیت کوین
بر اساس نظریه مشورتی اداره کل حقوقی قوه قضاییه به شماره ۷/۹۸/۵۶۵ مورخ ۱۳۹۸/۱۰/۰۴، رمزارزهایی مانند بیت‌کوین، دعوای مطالبه ارز رایج خارجی محسوب نمی‌شوند، اما نگهداری، خرید و فروش یا انتقال آن‌ها در چارچوب‌های مدنی و خصوصی جرم‌انگاری نشده است. این نظریه مسیر را برای اقامه دعوای حقوقی یا کیفری در موارد تخلف یا کلاهبرداری باز می‌گذارد.
📌 رمزارز به‌عنوان «مال قابل مطالبه»
در رویه فعلی، دادگاه‌ها معمولاً رمزارز را نوعی «مال» یا «دارایی دیجیتال» تلقی می‌کنند. بنابراین اگر شخصی بیت کوین یا تتر را دریافت کرده و به تعهدات خود عمل نکرده باشد، می‌توان الزام او به بازگرداندن عین یا معادل ریالی آن را از دادگاه خواستار شد.
انواع دعاوی برای مطالبه رمز ارز (حقوقی و کیفری)
رمزارزها به‌دلیل ماهیت خاص دیجیتال، فقدان قانون‌گذاری روشن، و نوسانات شدید قیمتی، می‌توانند منشأ طرح دعاوی مختلف در محاکم باشند. این دعاوی معمولاً در دو دسته‌ی اصلی حقوقی و کیفری قابل بررسی هستند.
⚖️ دعاوی حقوقی: الزام به ایفای تعهد یا استرداد مال
در بیشتر موارد، دعاوی رمز ارز در قالب اختلافات مالی یا قراردادی مطرح می‌شوند. خواهان ممکن است به استناد قرارداد، رسید تراکنش، یا توافق پیامکی/الکترونیکی، یکی از خواسته‌های زیر را مطرح کند:
- مطالبه عین رمزارز (مثلاً 0.3 بیت‌کوین)
- مطالبه معادل ریالی رمزارز با نرخ روز یا نرخ زمان توافق
- مطالبه خسارت تأخیر تأدیه در صورت وجه ریالی
📝 نکته: در صورتی که خواسته به‌صورت وجه ریالی تنظیم شود و شرایط ماده ۵۲۲ ق.آ.د.م برقرار باشد، امکان مطالبه خسارت تأخیر وجود دارد.
📌 دعاوی کیفری: در صورت وقوع کلاهبرداری یا برداشت غیرمجاز
در برخی موارد، ماجرا فراتر از اختلاف مالی ساده است و رفتار طرف مقابل جنبه مجرمانه دارد؛ از جمله:
- کلاهبرداری با وعده‌های دروغین سرمایه‌گذاری در رمزارز
- فریب کاربران برای دریافت کلید خصوصی کیف‌پول
- برداشت غیرمجاز از دارایی دیجیتال
- سوء استفاده از قراردادهای هوشمند یا صرافی‌ها
در این شرایط، شکایت کیفری از جرم کلاهبرداری در دادسرای جرایم رایانه‌ای و ارجاع به پلیس فتا مسیر قانونی پیگیری خواهد بود.
✅ دعوای کیفری و حقوقی مانعه‌الجمع نیستند
اگرچه مسیر رسیدگی کیفری و حقوقی متفاوت است، اما مانعی ندارد که شاکی، هم‌زمان یا پس از شکایت کیفری، دعوای حقوقی استرداد رمز ارز یا معادل ریالی آن را نیز مطرح کند.
مدارک لازم برای اثبات مطالبه بیت کوین، تتر یا سایر ارزهای دیجیتال
بدون ارائه ادله و مدارک مستند، حتی اگر طرف مقابل واقعاً به شما بدهکار باشد، دعوای شما در دادگاه به نتیجه نخواهد رسید. در دعاوی مطالبه رمز ارز، اثبات ادعا با استفاده از دلایل فنی و الکترونیکی امکان‌پذیر است. اما در نظر داشته باشید که عموما پیگیری کلاهبرداری ارز دیجیتال در ایران چالش هایی دارد و علت آن عدم ارتباط با کنواسیون جهانی است.
📌 تراکنش‌های بلاک‌چینی به‌عنوان سند اثبات
یکی از مهم‌ترین دلایل در دعاوی رمز ارز، ارائه رسید تراکنش در شبکه بلاک‌چین است. این اطلاعات شامل موارد زیر است:
- شناسه تراکنش (TxID)
- آدرس کیف‌پول فرستنده و گیرنده
- زمان دقیق انجام تراکنش
- مقدار ارز منتقل‌شده
این اطلاعات را می‌توان از طریق مرورگرهای بلاک‌چینی استخراج و پرینت کرد.
✅ قرارداد یا توافق‌نامه بین طرفین
وجود یک قرارداد کتبی یا الکترونیکی که مشخص کند قرار بوده رمزارزی بین طرفین رد و بدل شود، نقش بسیار مهمی در اثبات دعوا دارد. اگر قرارداد کتبی نیست، می‌توان از مکاتبات پیامکی، ایمیلی یا چت‌های داخل پیام‌رسان‌ها استفاده کرد.
📝 نکته: طبق ماده ۱۲۹۴ قانون مدنی، اسناد عادی در صورتی که اصالت آن‌ها محرز باشد، قابل استناد در دادگاه هستند.
🔍 گزارش کارشناسی رسمی فناوری اطلاعات
در بسیاری از موارد، دادگاه برای اطمینان از صحت و اصالت تراکنش‌ها، ارجاع به کارشناس رسمی دادگستری در حوزه رایانه و فناوری اطلاعات انجام می دهد. این گزارش می‌تواند اثبات کند که تراکنش واقعاً انجام شده و بین چه کسانی بوده است.
⚖️ سایر دلایل قابل‌قبول در دادگاه
- استعلام کیف‌پول دیجیتال یا حساب کاربری در صرافی ارز دیجیتال
- مکاتبات الکترونیکی مبنی بر تأیید دریافت یا وعده بازپرداخت
- اظهارنامه رسمی یا گواهی ارسال پیام به طرف مقابل
نحوه صدور رأی و اجرای حکم در دعاوی مطالبه رمزارز
صدور رأی در دعاوی مربوط به بیت‌کوین، تتر یا سایر رمز ارزها به نوع خواسته، مستندات ارائه‌شده، و نگاه دادگاه به ماهیت رمزارز بستگی دارد. از طرفی، اجرای حکم نیز به دلیل نبود زیرساخت رسمی برای توقیف یا انتقال رمزارز در کشور، چالش‌هایی دارد که باید با دقت مدیریت شود.
✅ نوع خواسته تعیین‌کننده نحوه صدور رأی است
دادگاه بسته به اینکه خواسته‌ی خواهان عین رمزارز یا معادل ریالی آن باشد، به شکل متفاوتی رأی صادر می‌کند:
- در مطالبه عین رمزارز (مثلاً ۰٫۲ بیت‌کوین): حکم دادگاه الزام به پرداخت همان مقدار بیت‌کوین است. اگر انتقال انجام نشود، دادگاه در مرحله اجرا، محکوم‌علیه را به پرداخت معادل ریالی در زمان اجرای حکم محکوم می‌کند.
- در مطالبه وجه معادل (مثلاً معادل ریالی ۰٫۲ بیت‌کوین): دادگاه با استناد به نرخ اعلامی کارشناسی یا نرخ عرفی بازار، مبلغی به ریال تعیین کرده و حکم به پرداخت آن صادر می‌کند.
📌 نکته مهم: اگر نرخ مشخص در قرارداد ذکر نشده باشد، دادگاه معمولاً نرخ روز اجرای حکم یا نرخ روز تقدیم دادخواست را مبنا قرار می‌دهد.
📝 ملاک تبدیل رمز ارز به ریال در دادگاه چیست؟
سه مبنا برای تبدیل وجود دارد که دادگاه‌ها ممکن است یکی از آن‌ها را برگزینند:
- نرخ زمان وقوع معامله (اگر قرارداد به آن اشاره دارد)
- نرخ زمان تقدیم دادخواست (مطابق با بند ۱ ماده ۶۲ ق.آ.د.م در دعاوی مشابه ارز خارجی)
- نرخ زمان اجرای حکم (برای جبران کاهش ارزش ریال در مواردی که پرداخت عین ممکن نیست)
استعلام از صرافی‌ها، منابع رسمی یا گزارش کارشناسی، راه‌کار معمول برای تعیین این نرخ است.
⚖️ چالش‌های اجرایی در مطالبه عین رمزارز
اگر دادگاه حکم به پرداخت عین رمزارز صادر کند، در مرحله اجرای حکم باید خوانده، رمز ارز را به کیف‌پول خواهان منتقل کند. اما در صورت امتناع یا عدم همکاری:
- دادگاه به استناد ماده ۲۳ قانون اجرای احکام مدنی، پرداخت معادل ریالی آن در زمان اجرا را الزام می‌کند.
- توقیف کیف‌پول دیجیتال به‌صورت مستقیم در ایران ممکن نیست، مگر با شناسایی رمز عبور یا همکاری طرف ثالث (مثلاً صرافی خارجی) و یا وجود کیف پول در پلتفرم های ایرانی
آیا به رمزارز خسارت تأخیر تأدیه تعلق می‌گیرد؟
خیر، در صورتی که خواسته دعوا عین رمزارز (مثل بیت‌کوین یا تتر) باشد، خسارت تأخیر تأدیه به آن تعلق نمی‌گیرد؛ زیرا طبق ماده ۵۲۲ قانون آیین دادرسی مدنی، فقط به دیونی که موضوع آن «وجه رایج» (ریال) باشد، خسارت تعلق می‌گیرد. اما اگر خواهان، معادل ریالی رمزارز را مطالبه کند، در صورت احراز شرایط قانونی، می‌تواند خسارت تأخیر را از تاریخ دادخواست درخواست کند. این تفکیک در نشست قضایی مازندران و آرای متعدد قضایی مورد تأیید قرار گرفته است.
📌 دیدگاه اکثریت قضات: خسارت در مطالبه ریالی قابل پذیرش است
اکثریت قضات نشست قضایی نوشهر، به استناد بند ۱ ماده ۶۲ قانون آیین دادرسی مدنی و رویه موجود در دعاوی مطالبه ارز خارجی، معتقدند:
- در صورت مطالبه معادل ریالی رمزارز، خواهان می‌تواند علاوه بر اصل خواسته، خسارت تأخیر را نیز مطالبه کند.
- در این حالت، معیار تقویم خواسته نرخ رمزارز در زمان تقدیم دادخواست خواهد بود.
📝 نکته مهم: لازم نیست خواهان دادخواست جداگانه برای خسارت تأخیر بدهد؛ درج آن در ستون «خواسته» کفایت می‌کند.
❌ دیدگاه اقلیت: رمزارز، وجه رایج یا ارز خارجی نیست
برخی نظریه‌ها با استناد به نظریه مشورتی ۷/۹۸/۵۶۵ قوه قضاییه، معتقدند که رمزارز نه «وجه رایج» است و نه «ارز خارجی» مشمول قانون؛ بنابراین نمی‌توان از ماده ۵۲۲ برای مطالبه خسارت تأخیر استفاده کرد. به‌ویژه در مواردی که خواسته، عین رمزارز باشد (و نه وجه ریالی)، این دیدگاه غالب است و خسارت تأخیر قابل مطالبه نیست.
نمونه دادخواست مطالبه رمز ارز
برای مطالبه بیت کوین، تتر یا سایر رمزارزها از طریق قانونی، می‌توان هم از مسیر حقوقی (در صورت تخلف از تعهد) و هم کیفری (در صورت وقوع جرم مانند کلاهبرداری یا برداشت غیرمجاز) اقدام کرد. در ادامه، نمونه‌هایی از هر دو نوع دادخواست ارائه شده است.
📝نمونه دادخواست حقوقی مطالبه وجه بیت کوین
ریاست محترم دادگاه عمومی حقوقی شهرستان …
با سلام و احتراماینجانب …………………………… فرزند ……… به شماره ملی ………………………… و نشانی …………………………………………………………، به استناد مدارک پیوستی، دادخواستی علیه خوانده …………………………… فرزند ……… به شماره ملی ………………………… و نشانی ………………………………………………………… تقدیم می‌نمایم.
خواسته:
محکومیت خوانده به پرداخت معادل ریالی ……… (مقدار رمز ارز) از نوع …………… (نام رمزارز: بیت‌کوین، تتر و…) به نرخ روز تقدیم دادخواست یا اجرای حکم، به‌علاوه خسارت تأخیر تأدیه وفق ماده ۵۲۲ قانون آیین دادرسی مدنی و کلیه هزینه‌های دادرسی.شرح دادخواست:
احتراماً به استحضار می‌رساند اینجانب در تاریخ ……………… بنا به توافق صورت‌گرفته با خوانده، اقدام به انتقال تعداد ………… واحد رمز ارز از نوع …………… (مثلاً BTC یا USDT) به کیف‌پول متعلق به وی نمودم. مقرر بود که وی معادل ریالی این مبلغ را طی ………… روز به حساب اینجانب واریز نماید.با وجود گذشت زمان مقرر و پیگیری‌های مکرر، خوانده از انجام تعهد خودداری نموده و هیچ‌گونه وجهی به بنده پرداخت نکرده است. نظر به اینکه مستندات کافی برای اثبات این ادعا پیوست شده و خسارات مادی قابل توجهی به بنده وارد گردیده، مستنداً به مواد ۱۰، ۲۱۹ قانون مدنی و ماده ۵۲۲ قانون آیین دادرسی مدنی، صدور حکم به شرح خواسته را از آن مقام محترم تقاضا دارم.
با تجدید احترام
امضا – تاریخدلایل و مستندات:
- رسید تراکنش (TxID)
- پرینت کیف‌پول دیجیتال
- مکاتبات پیامکی/ایمیلی/چت
- گزارش کارشناسی فناوری اطلاعات (در صورت وجود)
- سایر مستندات قراردادی (در صورت وجود)
📝نمونه شکایت کیفری کلاهبرداری با رمز ارز
ریاست محترم دادسرای عمومی و انقلاب (ویژه جرایم رایانه‌ای)
با سلاماینجانب …………………………… فرزند ……… به شماره ملی ………………………… و نشانی …………………………………………………………، این شکایت را علیه مشتکی‌عنه …………………………… فرزند ……… به شماره ملی ………………………… و نشانی (در صورت معلوم بودن) ………………………………………………………… تقدیم می‌نمایم.
موضوع شکایت:
کلاهبرداری با استفاده از وعده‌های سرمایه‌گذاری در حوزه ارز دیجیتال (رمزارز)دلایل و مستندات:
- رسید انتقال ………… واحد رمز ارز به کیف‌پول دیجیتال مشتکی‌عنه
- اسکرین‌شات مکاتبات در واتساپ / تلگرام / ایمیل
- پرینت کیف‌پول (آدرس فرستنده و گیرنده)
- گزارش احتمالی پلیس فتا یا کارشناس فناوری اطلاعات
شرح شکایت:
اینجانب در تاریخ ……………… از طریق شبکه اجتماعی ……………… با مشتکی‌عنه آشنا شدم. وی با وعده‌های دروغین مبنی بر سود بالا در سرمایه‌گذاری روی ارز دیجیتال، اینجانب را ترغیب نمود تا مبلغ ………… (مقدار رمز ارز) از نوع …………… به کیف‌پول وی منتقل کنم.پس از انتقال وجه، مشتکی‌عنه هیچ‌گونه پاسخ‌گویی نداشته و نه‌تنها سرمایه‌گذاری‌ای انجام نداد، بلکه از بازگرداندن وجه نیز امتناع کرده است. از آن مقام محترم، تقاضای رسیدگی، شناسایی هویت واقعی مشتکی‌عنه، بازگرداندن وجه و صدور حکم مجازات کیفری وی را دارم.
با تجدید احترام
امضا – تاریخ
سوالات متداول
در این قسمت از مقاله سوالات متداول پیرامون دعوای مطالبه رمز ارز یا ارز دیجیتال مطرح شده است:
❓من با یکی از آشنایانم توافق کردیم که در ازای تتر، یک دستگاه لپ‌تاپ به من بدهد. پول را به کیف‌پولش فرستادم ولی کالا را تحویل نداد. آیا می‌توانم در دادگاه شکایت کنم و پولم را پس بگیرم؟
✅ بله، شما می‌توانید با استناد به توافق انجام‌شده و رسید تراکنش در بلاک‌چین، دادخواست مطالبه معادل ریالی تتر یا الزام به تحویل کالا را در دادگاه عمومی حقوقی محل اقامت خوانده مطرح کنید. اگر هیچ قراردادی ندارید، مکاتبات پیامکی یا چت‌های شما می‌تواند به‌عنوان دلیل اثبات تعهد طرف مقابل استفاده شود. همچنین اگر فریب در کار بوده باشد، امکان طرح شکایت کیفری بابت کلاهبرداری هم وجود دارد.
❓دوستم بیت‌کوینم را برای سرمایه‌گذاری گرفت و حالا پس نمی‌دهد. رسیدی هم ندادم فقط تراکنش و چت تلگرام دارم. دادگاه این‌ها را قبول می‌کند؟
✅ اگر بتوانید تراکنش بیت‌کوین را به‌همراه مکاتباتی که نشان‌دهنده توافق شماست (مثل چت تلگرام یا واتساپ) ارائه دهید، دادگاه می‌تواند آن‌ها را به‌عنوان دلیل بپذیرد، به‌ویژه اگر از کارشناس رسمی دادگستری برای تأیید تراکنش استفاده شود. داشتن قرارداد الزامی نیست، اما وجود هر نوع مدرک مکتوب، شانس موفقیت شما را افزایش می‌دهد.
❓من بیت‌کوین فروختم ولی خریدار پولم را نداد. می‌خواهم خسارت تأخیر هم بگیرم. باید چه خواسته‌ای مطرح کنم؟
✅ برای دریافت خسارت تأخیر، باید معادل ریالی بیت‌کوین فروخته‌شده را در دادخواست قید کنید (نه خود بیت‌کوین). سپس تقاضای اعمال ماده ۵۲۲ قانون آیین دادرسی مدنی را از دادگاه بخواهید. در این صورت، اگر ثابت شود خریدار تمکن مالی داشته و با وجود مطالبه، وجه را نپرداخته، دادگاه می‌تواند خسارت تأخیر تأدیه را از زمان تقدیم دادخواست برایتان تعیین کند.