ضرب و شتم و ضرب و جرح، دو اصطلاح رایج در نظام حقوق کیفری ایران هستند که بسیاری از افراد آن‌ها را مترادف می‌دانند؛ در حالی که هرکدام از این عناوین، تعریف، عناصر و مجازات مخصوص به خود را دارند. تشخیص درست میان این دو جرم، هم در روند دادرسی و هم در تعیین مجازات تأثیرگذار است. در بسیاری از پرونده‌های کیفری، دادگاه باید بین جرم ساده‌ای مانند ضرب که تنها موجب کبودی می‌شود، و جرمی مانند جرح که با بریدگی، شکستگی یا نقص عضو همراه است، تمایز قائل شود.
از این‌رو شناخت دقیق مفاهیم «ضرب»، «شتم» و «جرح» و تفاوت‌های آن‌ها، نه تنها برای وکلا و قضات، بلکه برای عموم شهروندان نیز ضروری است. در این مقاله، به‌صورت ساختاریافته و کامل، به بررسی این مفاهیم، تفاوت‌ها، مجازات‌ها، نحوه اثبات و فرآیند قضایی مرتبط با این جرایم خواهیم پرداخت.
ضرب و شتم یعنی چه؟ تعریف دقیق و قانونی
ضرب و شتم به معنای وارد کردن عمدی آسیب فیزیکی به بدن فرد دیگر است که می‌تواند شامل اعمالی مانند مشت زدن، هل دادن یا پرتاب اشیاء باشد. این جرم معمولاً منجر به صدماتی مانند کبودی، تورم یا شکستگی بدون خونریزی می‌شود و طبق قانون مجازات اسلامی، با مجازات‌هایی مانند دیه، حبس یا حتی قصاص مواجه است.
📌 تعریف ضرب
«ضرب» در اصطلاح حقوقی به معنای زدن و وارد کردن ضربه فیزیکی به بدن فرد دیگر است، به‌گونه‌ای که موجب کبودی، تورم یا درد در بدن شود ولی با خونریزی و بریدگی همراه نباشد. این نوع آسیب، بدون ایجاد جراحت عمیق، در دسته صدمات بدنی سبک قرار می‌گیرد.
📌 شتم به چه معناست؟
«شتم» از نظر لغوی به معنای ناسزا گفتن، توهین و فحاشی است. در ترکیب «ضرب و شتم»، مقصود از شتم تنها فحاشی نیست، بلکه یک اصطلاح کلی برای درگیری فیزیکی محسوب می‌شود که شامل زدن، هل دادن، لگد زدن، پرتاب اشیاء و سایر اعمال خشونت‌آمیز است.
✅ عناصر تشکیل‌دهنده جرم ضرب و شتم
برای تحقق جرم ضرب و شتم، وجود سه عنصر ضروری است:
- فعل فیزیکی: یعنی انجام عملی مثل ضربه زدن به دیگری
- عمدی بودن عمل: باید قصد ضرب وجود داشته باشد، حتی اگر قصد آسیب شدید وجود نداشته باشد
- ایجاد صدمه قابل مشاهده یا حس شدن: مانند کبودی، قرمزی، یا تورم
ضرب و جرح چیست و چه تفاوتی با ضرب و شتم دارد؟
در میان جرایم علیه تمامیت جسمانی اشخاص، اصطلاح «ضرب و جرح» نیز به‌وفور استفاده می‌شود. گرچه در نگاه اول ممکن است مشابه ضرب و شتم به نظر برسد، اما از نظر حقوقی تفاوت‌هایی جدی بین این دو وجود دارد که باید با دقت بررسی شوند.
ضرب و جرح شامل صدمات فیزیکی عمیق‌تری است که معمولاً با بریدگی، پارگی، جراحت، یا حتی قطع عضو همراه است. در مقابل، ضرب و شتم معمولاً محدود به کبودی، تورم یا آسیب‌های سطحی است که خونریزی یا گسست بافت را در پی ندارد. توجه داشته باشید که ضرب و جرح ساختگی به منظور دریافت غرامت از بیمه یا اخاذی یکی از جرایم رایج در پرونده های این روزها می باشد.
⚖️ تعریف دقیق «جرح» در قانون
در فقه و حقوق کیفری ایران، «جرح» به معنای ایجاد جراحت، بریدگی یا پارگی در بافت بدن انسان است. این صدمه می‌تواند با ابزار یا بدون ابزار اتفاق بیفتد و حتی شامل شکستگی استخوان، بریدگی پوست یا تخریب اندام شود.
✅ تفاوت در شدت آسیب
- ضرب: به آسیب‌های ظاهری مانند کبودی و تورم بدون پارگی پوست گفته می‌شود.
- جرح: به صدمات عمیق‌تری اطلاق می‌شود که منجر به بریدگی، پارگی یا حتی نقص عضو می‌گردد.
✅ تفاوت در نتیجه حقوقی
-
ضرب معمولاً مجازات سبک‌تری دارد، به‌ویژه اگر بدون استفاده از سلاح باشد.
-
جرح، به دلیل شدت بیشتر آسیب، می‌تواند با قصاص، دیه یا حبس سنگین‌تری همراه باشد.
✅ نقش ابزار در تفاوت ضرب و جرح
در بسیاری از موارد، استفاده از سلاح سرد (مثل چاقو) یا سلاح گرم باعث تبدیل یک ضرب ساده به جرح می‌شود، چرا که شدت آسیب افزایش یافته و بدن دچار پارگی یا شکستگی می‌گردد.
پس برای نتیجه گیری کلی باید گفت تفاوت ضرب و جرح با ضرب و شتم در شدت آسیب، نحوه وقوع جرم و نوع مجازات است. ضرب و جرح معمولاً شامل بریدگی، پارگی یا نقص عضو است، در حالی که ضرب و شتم به آسیب‌های سطحی مانند کبودی یا ورم محدود می‌شود. همچنین ضرب و جرح می‌تواند غیرعمدی نیز باشد، اما ضرب و شتم غالباً به‌صورت عمدی اتفاق می‌افتد.
مجازات ضرب و شتم طبق قانون مجازات اسلامی
ضرب و شتم، به‌عنوان یکی از جرایم علیه تمامیت جسمانی، در قانون مجازات اسلامی جرم‌انگاری شده و بسته به شدت صدمات وارده، ابزار استفاده‌شده و قصد مرتکب، با مجازات‌های متفاوتی روبه‌رو است. این جرم هم جنبه خصوصی دارد و هم جنبه عمومی؛ یعنی حتی در صورت گذشت شاکی خصوصی، ممکن است تعقیب کیفری ادامه یابد.
✅ مجازات ضرب و شتم ساده (بدون سلاح و آسیب جدی)
اگر ضرب و شتم منجر به کبودی، تورم یا درد شود اما اثر ماندگاری بر جای نگذارد و با سلاح نیز انجام نشده باشد:
- حبس تعزیری از ۹۱ روز تا ۶ ماه
- شلاق از ۱۱ تا ۳۰ ضربه
- پرداخت دیه یا ارش (بسته به شدت آسیب)
✅ مجازات ضرب و شتم با سلاح سرد یا گرم
مطابق ماده ۶۱۴ قانون تعزیرات:
- اگر فردی با چاقو، چوب، سنگ یا اسلحه به دیگری آسیب برساند، حتی اگر آسیب جزئی باشد، به حبس از ۳ ماه تا ۱ سال محکوم می‌شود.
- در صورت استفاده از سلاح و ایجاد آسیب جدی یا نقص عضو، مجازات می‌تواند به حبس ۲ تا ۷ سال افزایش یابد.
✅ جنبه عمومی جرم
پس برای نتیجه باید گفت که ضرب و شتم با استفاده از سلاح منجر به زندان می شود. حتی اگر شاکی خصوصی از شکایت خود صرف‌نظر کند، دادستان می‌تواند با استناد به جنبه عمومی جرم، همچنان تعقیب قضایی را ادامه دهد؛ به‌ویژه در مواردی که ضرب و شتم باعث رعب و وحشت عمومی شده یا در اماکن عمومی اتفاق افتاده باشد.
بررسی مجازات ضرب و جرح عمدی و غیرعمدی
ضرب و جرح بسته به عمدی یا غیرعمدی بودن رفتار مرتکب، آثار حقوقی متفاوتی دارد. قانون مجازات اسلامی در مواد مختلف، مجازات‌های این دو حالت را به‌طور جداگانه تعیین کرده است. بنابراین در بررسی پرونده‌های ضرب و جرح، نیت مجرم و شدت آسیب وارد شده از عوامل اصلی در تعیین نوع مجازات هستند.
✅ ضرب و جرح عمدی؛ برخورد شدید قانون
در مواردی که فرد با قصد آسیب رساندن اقدام به ضرب و جرح دیگری می‌کند در صورت اثبات ضرب و جرح در دادگاه در شرایط زیر مجازات خواهند شد.
اگر جراحت منجر به خراش یا بریدگی سطحی شود:
-
-
حبس تعزیری درجه ۷ (۹۱ روز تا ۶ ماه)
-
شلاق از ۱۱ تا ۳۰ ضربه
-
اگر صدمه باعث نقص عضو، شکستگی یا ازکارافتادگی دائمی شود:
-
-
حبس تعزیری درجه ۵ یا ۶ (۶ ماه تا ۲ سال یا بیشتر)
-
شلاق از ۳۱ تا ۷۰ ضربه
-
پرداخت دیه کامل یا قصاص در صورت تقاضای شاکی
-
اگر آسیب منجر به مرگ فرد مضروب شود:
-
-
قصاص نفس یا پرداخت دیه کامل بسته به نظر دادگاه
-
✅ ضرب و جرح غیرعمدی؛ نقش تقصیر در مجازات
در مواردی که ضرب و جرح بدون قصد قبلی ولی بر اثر بی‌احتیاطی، غفلت یا رفتار غیرمتعارف رخ دهد، جرم غیرعمدی تلقی می‌شود:
-
حبس تعزیری درجه ۶ (۹۱ روز تا ۱ سال)
-
شلاق از ۳ تا ۹۰ ضربه
-
پرداخت دیه متناسب با میزان آسیب
در این نوع جرایم، اگرچه نیت آسیب‌رسانی وجود نداشته، اما از آن‌جایی که فعل مرتکب منجر به خسارت شده، مسئولیت کیفری برقرار است.
نحوه اثبات ضرب و شتم در دادگاه
در پرونده‌های کیفری مربوط به ضرب و شتم، اثبات وقوع جرم یکی از مهم‌ترین مراحل دادرسی است. برای این منظور، شاکی باید دلایل کافی و مستند ارائه دهد تا دادگاه را قانع کند که ضرب و شتم واقعاً رخ داده است. هرچه ادله کامل‌تر و مستند تر باشد، صدور رأی به نفع شاکی آسان‌تر خواهد بود.
✅ مهم‌ترین دلایل برای اثبات ضرب و شتم
-
شهادت شهود حاضر در صحنه
-
اگر دو مرد عادل یا یک مرد و دو زن در صحنه حضور داشته باشند و وقوع ضرب و شتم را تأیید کنند، این شهادت معتبر است.
-
-
گواهی پزشکی قانونی
-
یکی از اصلی‌ترین اسناد در اثبات آسیب‌دیدگی ناشی از ضرب و شتم، نظریه رسمی پزشکی قانونی است که نوع، محل و شدت صدمه را مشخص می‌کند.
-
-
اقرار متهم
-
اگر متهم به‌صورت کتبی یا شفاهی اعتراف کند که مرتکب ضرب و شتم شده، این اقرار می‌تواند یکی از مهم‌ترین ادله اثبات باشد.
-
-
فیلم یا عکس از صحنه حادثه
-
تصاویری که از طریق دوربین‌های مداربسته، تلفن همراه یا رسانه‌ها ثبت شده‌اند، می‌توانند علم قاضی را برانگیزند؛ گرچه به‌تنهایی کافی نیستند.
-
-
گزارش پلیس یا مأمور انتظامی
-
اگر مأمور پلیس در محل حضور داشته و گزارشی از حادثه تهیه کرده باشد، این گزارش از مهم‌ترین مستندات پرونده است.
-
-
استشهادیه
-
در صورت نبود شاهد رسمی، جمع‌آوری امضا و گواهی‌نامه از افرادی که به‌نحوی از موضوع اطلاع دارند می‌تواند در کنار سایر ادله مؤثر باشد.
-
اثبات ضرب و جرح بدون شاهد چگونه ممکن است؟
در بسیاری از پرونده‌های کیفری، به‌ویژه در مشاجرات خانوادگی یا درگیری‌های ناگهانی، ممکن است فرد شاکی به هیچ شاهدی دسترسی نداشته باشد. در این شرایط، اثبات ضرب و جرح در دادگاه دشوار خواهد شد اما غیرممکن نیست. قانون‌گذار راهکارهایی برای این وضعیت در نظر گرفته که شاکی می‌تواند از آن‌ها برای اثبات حق خود استفاده کند.
✅ ۱. نظریه پزشکی قانونی
اولین و مهم‌ترین مدرک، گواهی پزشکی قانونی است. این گزارش با بررسی آثار ضرب و جرح روی بدن قربانی صادر می‌شود و مشخص می‌کند که آسیب‌ها واقعی، تازه و ناشی از ضربه هستند. این سند می‌تواند به‌تنهایی قاضی را به صدور رأی قانع کند، حتی در غیاب شاهد.
✅ ۲. علم قاضی بر اساس قرائن
در موارد خاص، اگر قرائن و شواهد موجود (مثل عکس، ویدئو، گزارش مأمور پلیس، حالت بدن، لباس پاره‌شده و …) به حدی باشند که علم قاضی را ایجاد کنند، دادگاه می‌تواند صرفاً بر اساس این علم، حکم صادر کند.
✅ ۳. اقرار متهم یا دفاع ضعیف
اگر متهم در جلسه رسیدگی به‌طور مستقیم یا غیرمستقیم به درگیری یا ضرب و جرح اعتراف کند یا دفاعیات ضعیف و ضد و نقیض ارائه دهد، قاضی می‌تواند این موارد را به‌عنوان قرینه در نظر بگیرد.
✅ ۴. قسامه (سوگند)
اگر هیچ شاهدی وجود نداشته باشد و اثبات جرم ممکن نباشد، شاکی می‌تواند با ادای سوگند (قسامه) ادعای خود را اثبات کند. طبق قانون، در این روش باید شاکی یا بستگان ذکور وی، در صورت فقدان دلیل دیگر، پنجاه‌بار قسم یاد کنند که ضرب و جرح توسط متهم رخ داده است. البته استفاده از قسامه محدود به شرایط خاص است.
روند رسیدگی قضایی به پرونده‌های ضرب و شتم و ضرب و جرح
در دعاوی مربوط به ضرب و شتم یا ضرب و جرح، مراحل رسیدگی از ثبت شکایت تا صدور رأی نهایی، طبق قواعد آیین دادرسی کیفری انجام می‌شود. آشنایی با این فرآیند به شاکیان کمک می‌کند تا حقوق خود را بهتر پیگیری کنند و از سردرگمی در مسیر دادرسی جلوگیری شود.
✅ ۱. ثبت شکایت در دفاتر خدمات قضایی یا کلانتری
فرآیند رسیدگی با ثبت شکایت رسمی توسط شاکی آغاز می‌شود. این شکایت می‌تواند از طریق دفاتر خدمات الکترونیک قضایی یا مراجعه مستقیم به کلانتری محل وقوع جرم انجام شود.
✅ ۲. ارسال به دادسرا و دستور به پزشکی قانونی
پرونده به دادسرای عمومی و انقلاب ارسال می‌شود. قاضی کشیک یا دادیار، در اولین اقدام دستور ارجاع شاکی به پزشکی قانونی را صادر می‌کند تا صدمات وارده ثبت و بررسی شود.
✅ ۳. تحقیق از طرفین و شهود
پس از بازگشت نظریه پزشکی، بازجویی از شاکی، متهم و شهود در کلانتری یا دادسرا انجام می‌شود. در این مرحله، هرگونه مستندات (فیلم، عکس، گزارش مأمور، استشهادیه و…) نیز بررسی می‌شود.
✅ ۴. تصمیم دادسرا: صدور قرار منع یا تعقیب
اگر دلایل کافی برای وقوع جرم وجود داشته باشد، دادسرا قرار جلب به دادرسی صادر کرده و پرونده را به دادگاه کیفری ارجاع می‌دهد. در غیر این صورت، ممکن است قرار منع تعقیب صادر شود که قابل اعتراض است.
✅ ۵. رسیدگی در دادگاه کیفری دو یا یک
با توجه به شدت جرم و مجازات پیش‌بینی‌شده، پرونده در دادگاه کیفری دو یا یک رسیدگی می‌شود. قاضی در این مرحله با توجه به کلیه مدارک، شهود، دفاعیات و نظریه پزشکی قانونی، اقدام به صدور حکم نهایی می‌نماید.
✅ ۶. ابلاغ رأی و اجرای حکم
پس از صدور رأی، از طریق سامانه ثنا به طرفین ابلاغ می‌شود. چنانچه رأی قطعی باشد یا اعتراضی ثبت نشود، پرونده وارد مرحله اجرای احکام کیفری می‌شود و مجازات (حبس، دیه، شلاق و…) اعمال خواهد شد.
سوالات متداول
در این قسمت از مقاله سوالات متداول پیرامون ضرب و شتم و جرح را مشاهده می فرمایید:
❓ اگر در دعوای خیابانی با لگد به شکمم زدند و کبودی ایجاد شد، این ضرب و شتم محسوب می‌شود یا ضرب و جرح؟
✅ بله، اگر ضربه باعث کبودی و درد شده اما پوستتان پاره نشده یا خونریزی نداشته، جرم از نوع ضرب و شتم است. اگر کبودی توسط پزشکی قانونی تأیید شود، می‌توانید شکایت کرده و مطالبه دیه و حتی حبس تعزیری داشته باشید.
❓ در یک دعوای خانوادگی، شوهرم با چاقو دستم را برید ولی شاهدی ندارم، آیا می‌توانم شکایت کنم؟
✅ بله، اگر بریدگی وجود داشته باشد، جرم ضرب و جرح عمدی است. نیازی به شاهد نیست. کافی است به پزشکی قانونی مراجعه کرده و گواهی جراحت بگیرید. دادسرا با همین مدرک و گزارش کلانتری، پرونده را پیگیری می‌کند. حتی ممکن است شوهر به حبس و پرداخت دیه محکوم شود.
❓ در مدرسه پسرم را کتک زدند ولی کبودی ندارد، می‌توانیم شکایت کنیم؟
✅ اگر هیچ اثری از ضربه نباشد، اثبات ضرب و شتم سخت‌تر می‌شود. با این حال اگر شاهدی وجود دارد یا فرزندتان از لحاظ روحی آسیب دیده، می‌توانید از طریق استشهادیه و مشاوره پزشکی قانونی شکایت خود را ثبت کنید. در برخی موارد، معلم یا فرد خاطی به دلیل رفتار خشن قابل تعقیب کیفری است، حتی بدون کبودی.
❓ اگر کسی به من فحاشی کند و همزمان با دست به سینه‌ام بزند، کدام جرم اتفاق افتاده است؟
✅ در این حالت، دو جرم رخ داده: شتم (توهین و فحاشی) و ضرب (زدن به سینه). اگر اثر جسمی (مثل قرمزی یا کبودی) وجود داشته باشد، ضرب و شتم هم محسوب می‌شود. شما می‌توانید برای هر دو جرم جداگانه شکایت کنید و خواهان مجازات و دیه شوید.