مهریه یکی از حقوق مالی مهم زن در نظام حقوقی ایران است که به محض جاری شدن عقد نکاح، بر ذمه شوهر قرار می‌گیرد. قانون مدنی، زن را از همان لحظه عقد مالک مهریه می‌داند و به او این اختیار را می‌دهد که هر زمان بخواهد آن را مطالبه کند.
با این حال، قانون‌گذار برای برخی شرایط خاص، استثنائاتی در نظر گرفته است که می‌تواند باعث کاهش یا حتی قطع کامل مهریه شود. آشنایی با این شرایط، نه تنها برای زنان اهمیت دارد، بلکه مردان نیز باید از آن آگاه باشند تا در روابط زناشویی و دعاوی خانوادگی، دچار چالش‌های حقوقی نشوند. در ادامه، به تفصیل مواردی را بررسی می‌کنیم که در آنها مهریه زن قطع می‌شود یا تنها بخشی از آن به وی تعلق می‌گیرد.
مفهوم مهریه در قانون مدنی ایران
مهریه یا «صداق» مالی است که به موجب عقد نکاح، شوهر متعهد به پرداخت آن به همسر خود می‌شود. بر اساس ماده ۱۰۸۲ قانون مدنی، زن به محض انعقاد عقد، مالک مهریه می‌گردد و می‌تواند هرگونه تصرفی در آن انجام دهد؛ چه مهریه به‌صورت نقدی و چه به شکل قسطی یا تعهدی تعیین شده باشد.
از نظر قانونی، مهریه به عنوان حقوق زن در ازدواج دو نوع اصلی دارد:
- مهریه عندالمطالبه: به محض عقد و مطالبه زن، مرد موظف به پرداخت کامل آن است و عدم پرداخت می‌تواند منجر به پیگیری حقوقی، توقیف اموال یا حتی بازداشت شود (تا سقف ۱۱۰ سکه یا معادل ریالی).
- مهریه عند الاستطاعة: پرداخت آن منوط به توانایی مالی مرد است و زن باید در دادگاه اثبات کند که شوهر توان پرداخت دارد.
نکته مهم این است که قانون، اصل را بر تعلق مهریه به زن گذاشته و تنها در موارد خاص که به صراحت در قانون ذکر شده، این حق محدود یا ساقط می‌شود. این موارد در ادامه مقاله به تفصیل بررسی می‌گردد.
شرایط کلی تعلق مهریه به زن
اصل بر این است که مهریه به محض وقوع عقد نکاح، به زن تعلق می‌گیرد و او مالک بی‌قید و شرط آن می‌شود. حتی اگر زن به هر دلیل از انجام وظایف زناشویی خودداری کند (عدم تمکین) یا ناشزه شناخته شود، قانون همچنان زن ناشزه را مالک مهریه می‌داند و شوهر موظف به پرداخت آن است.
چند اصل مهم در تعلق مهریه:
- مالکیت فوری: از لحظه عقد، زن می‌تواند مهریه را مطالبه کند، حتی اگر هنوز زندگی مشترک آغاز نشده باشد.
- حق تصرف کامل: زن می‌تواند مهریه خود را بفروشد، ببخشد یا هر گونه معامله‌ای روی آن انجام دهد.
- حمایت قانونی: بر اساس قوانین موجود، وصول مهریه از طریق دادگاه خانواده و اجرای ثبت امکان‌پذیر است.
- عدم وابستگی به طلاق: دریافت مهریه ارتباطی به طلاق ندارد؛ زن می‌تواند در دوران زندگی مشترک هم مهریه را مطالبه کند.
با این حال، قانون در برخی شرایط خاص، استثناهایی بر این اصل وارد کرده که باعث کاهش یا حذف مهریه می‌شود. در بخش بعد، به طور کامل به این موارد می‌پردازیم.
موارد قطع مهریه زن
با وجود آنکه قانون مدنی ایران اصل را بر تعلق مهریه به زن گذاشته است، در برخی شرایط استثنایی، این حق به‌طور کامل از بین می‌رود یا تنها بخشی از آن به زن تعلق می‌گیرد. مهم‌ترین این موارد عبارت‌اند از:
✅فسخ نکاح قبل از نزدیکی (ماده ۱۱۰۱ قانون مدنی)
اگر عقد نکاح به هر دلیلی فسخ شود و پیش از آن هیچ رابطه زناشویی بین زوجین برقرار نشده باشد، زن حق دریافت مهریه را ندارد. تنها استثناء این حالت، عنن یا ناتوانی جنسی مرد است که در این صورت زن می‌تواند نصف مهریه را دریافت کند که در ادامه توضیح خواهیم داد.
✅بطلان عقد نکاح پیش از رابطه جنسی (ماده ۱۰۹۸)
در صورتی که عقد نکاح از اساس باطل باشد (مثلاً به دلیل عدم رعایت شرایط شرعی یا قانونی) و نزدیکی نیز صورت نگرفته باشد، زن هیچ حقی نسبت به مهریه ندارد. اگر قبلاً مهریه را دریافت کرده باشد، شوهر می‌تواند آن را باز پس گیرد.
✅فوت زن قبل از تعیین مهریه و برقراری رابطه زناشویی (ماده ۱۰۸۸)
اگر در عقد نکاح، مهریه تعیین نشده باشد و قبل از آنکه توافقی در این زمینه انجام گیرد، زن فوت کند و رابطه زناشویی هم برقرار نشده باشد، مرد الزامی به پرداخت مهریه ندارد.
این شرایط، پایه اصلی مواردی هستند که باعث قطع کامل مهریه می‌شوند. اما در برخی موقعیت‌ها، قانون تنها نیمی از مهریه را به زن اختصاص می‌دهد که در ادامه به آن می‌پردازیم.
نصف شدن مهریه در طلاق قبل از نزدیکی
بر اساس ماده ۱۰۹۲ قانون مدنی، اگر شوهر پیش از برقراری رابطه زناشویی، همسر خود را طلاق دهد، زن فقط مستحق دریافت نصف مهریه است.
اگر مرد پیش از طلاق، کل مهریه را پرداخت کرده باشد، حق دارد مازاد بر نصف را به‌صورت عین، مثل یا قیمت از زن بازپس گیرد.این قاعده حتی در صورتی که مهریه نقدی نباشد (مثلاً ملک، طلا یا هر مال دیگر) نیز اعمال می‌شود. هدف از این حکم، ایجاد تعادل میان حقوق طرفین در شرایطی است که هنوز زندگی مشترک و روابط زوجیت به‌طور کامل شکل نگرفته است.
به عبارت ساده، در طلاق قبل از نزدیکی، قانون نصف مهریه را به‌عنوان حق زن می‌داند و نصف دیگر به مرد بازمی‌گردد.
استثناها در فسخ نکاح: عنن یا ناتوانی جنسی مرد
قانون مدنی در ماده ۱۱۰۱ یک استثناء مهم را برای فسخ نکاح در نظر گرفته است. اگر عقد نکاح فسخ شود و دلیل فسخ، عنن (ناتوانی مرد در برقراری رابطه جنسی) باشد، زن با وجود اینکه رابطه زناشویی انجام نشده، حق دریافت نصف مهریه را خواهد داشت.
عنن باید با نظر کارشناس یا پزشک قانونی و حکم دادگاه اثبات شود. این حکم، فارغ از نوع مهریه (نقدی یا غیرنقدی) قابل اجرا است. هدف قانون‌گذار، جبران بخشی از خسارت روحی و معنوی زن در شرایطی است که به دلیل ناتوانی مرد، زندگی مشترک عملاً ممکن نبوده است.
در صورت اثبات عنن، شوهر مکلف به پرداخت نصف مهریه پیش از اجرای صیغه طلاق یا فسخ نکاح خواهد بود. این مورد از معدود استثنائاتی است که در فسخ نکاح بدون نزدیکی، قانون همچنان حق بخشی از مهریه را برای زن محفوظ می‌داند.
فریب از سوی زن و قطع مهریه
حال شرایطی مطرح می شود که فریبکاری از سوی زن رخ داده باشد. تدلیس در ازدواج به معنای فریب یا پنهان‌کاری عمدی یکی از طرفین، به‌گونه‌ای است که طرف مقابل را به انعقاد عقد نکاح ترغیب کند. اگر این رفتار از سوی زن صورت گیرد و موضوع پنهان‌شده یا ادعای خلاف واقع، جزو نکات اساسی و مؤثر در تصمیم شوهر برای ازدواج باشد، قانون به شوهر حق فسخ نکاح را می‌دهد.
تأثیر تدلیس زن بر مهریه
حتی در صورت فریبکاری زن 2 حالت برای شرایط مهریه در فریب در ازدواج پیش رو است:
-
فسخ قبل از نزدیکی: اگر شوهر به دلیل تدلیس زن عقد را فسخ کند و هنوز رابطه زناشویی انجام نشده باشد، زن به‌طور کامل حق مهریه را از دست می‌دهد و اگر قبلاً مبلغی به‌عنوان مهریه دریافت کرده باشد، باید آن را به شوهر بازگرداند.
-
فسخ بعد از نزدیکی: در صورتی که تدلیس بعد از برقراری رابطه زناشویی اثبات شود، مرد ملزم به پرداخت تمام مهریه خواهد بود، زیرا طبق رویه قضایی، نزدیکی باعث استقرار حق صداق می‌شود حتی اگر فریب ثابت گردد.
نمونه‌های رایج تدلیس
- پنهان کردن بیماری‌های مهم جسمی یا روانی
- مخفی کردن سابقه ازدواج یا طلاق
- ادعای نادرست درباره شرایط خانوادگی یا تحصیلی
- استفاده از اسناد یا مدارک جعلی برای معرفی خود
📌 نکته مهم: اثبات تدلیس در ازدواج بر عهده کسی است که ادعای آن را مطرح می‌کند و معمولاً از طریق شواهد، شهادت شهود یا مدارک رسمی انجام می‌شود.
مواردی که باعث قطع شدن مهریه زن به اختیار خودش می‌شود
در برخی موارد، زن می‌تواند به‌صورت آگاهانه و با اراده خود، مهریه‌اش را کاهش دهد یا به‌طور کامل از آن صرف‌نظر کند. این اقدام که از نظر حقوقی «بذل مهریه» نام دارد، به معنای بخشیدن کل یا بخشی از مهریه به شوهر است و می‌تواند در قالب‌های مختلفی انجام شود:
-
ابراء مهریه
در این روش، زن با مراجعه به دفترخانه رسمی یا تنظیم یک سند معتبر، شوهر را از پرداخت مهریه معاف کرده و مهریه را ابراء می کند. پس از ابراء، هیچ‌گونه حق قانونی برای مطالبه مجدد مهریه باقی نمی‌ماند. -
بذل مهریه در طلاق خلع
در شرایطی که زن به ادامه زندگی تمایلی ندارد، می‌تواند برای جلب رضایت شوهر به طلاق، بخشی یا تمام مهریه را به او ببخشد. این بخشش معمولاً به‌عنوان «عوض» یا «فدیه» در متن طلاق خلع قید می‌شود. -
بذل مهریه در طلاق مبارات
زمانی که هر دو طرف نسبت به ادامه زندگی مشترک کراهت دارند، زن می‌تواند بخشی از مهریه را ببخشد تا طلاق صورت گیرد. در این حالت، مقدار بخشش نباید بیش از کل مهریه باشد.
📌 نکته مهم: اگر بذل مهریه در چارچوب طلاق خلع یا مبارات انجام شود، زن تنها تا پایان عده طلاق فرصت دارد از بخشش خود منصرف شده و به مهریه بازگردد. پس از اتمام عده، این بخشش قطعی و غیرقابل بازگشت خواهد بود.
تأثیر درخواست طلاق از سوی زن بر قطع شدن مهریه
یکی از پرسش‌های رایج این است که آیا اگر زن خودش درخواست طلاق بدهد، مهریه‌اش از بین می‌رود یا کاهش پیدا می‌کند؟ پاسخ قانون مدنی روشن است: اصل بر این است که درخواست طلاق، چه از سوی زن و چه از سوی مرد، تأثیری بر حق مهریه ندارد؛ مگر آنکه زن به اختیار خود تمام یا بخشی از مهریه را ببخشد یا در طلاق توافقی، بخشی از آن را در چارچوب توافق طرفین واگذار کند.
✅موارد مهم در این رابطه
- طلاق قبل از نزدیکی: اگر زن درخواست طلاق بدهد و رابطه زناشویی برقرار نشده باشد، بر اساس ماده ۱۰۹۲ قانون مدنی، او تنها مستحق نصف مهریه خواهد بود.
- طلاق خلع و مبارات: در این نوع طلاق‌ها، زن برای جلب رضایت شوهر به طلاق، بخشی یا تمام مهریه را می‌بخشد. در این حالت، کاهش مهریه به اراده خود زن انجام می‌شود.
- شروط ضمن عقد: اگر در عقدنامه حق طلاق برای زن پیش‌بینی شده باشد، استفاده از این حق نیز مانع دریافت مهریه نیست، مگر اینکه زن در جریان طلاق، بخشی از آن را واگذار کند.
📌 نکته کلیدی: مهریه یک حق مالی مستقل است و حتی در صورت تقاضای طلاق از سوی زن، اصل آن باقی می‌ماند؛ کاهش یا حذف آن تنها در صورتی اتفاق می‌افتد که زن با رضایت خود چنین اقدامی را انجام دهد یا مشمول شرایط قانونی کاهش مهریه (مثل طلاق قبل از نزدیکی) شود.
سوالات متداول
در این قسمت از مقاله سوالات متداول پیرامون قطع شدن مهریه را مشاهده می فرمایید:
❓ من دو ماه بعد از عقد دائم، بدون اینکه رابطه زناشویی داشته باشیم، درخواست طلاق دادم. آیا مهریه کامل به من تعلق می‌گیرد؟
✅ خیر. بر اساس ماده ۱۰۹۲ قانون مدنی، در صورتی که طلاق قبل از نزدیکی انجام شود، زن فقط مستحق نصف مهریه است. اگر قبلاً کل مهریه را دریافت کرده باشید، شوهر حق دارد نصف آن را پس بگیرد.
❓ در عقد موقت، مهریه تعیین نکردیم و فقط مدت را مشخص کردیم. الان عقد تمام شده، آیا می‌توانم مهریه مطالبه کنم؟
✅ خیر. در عقد موقت، تعیین مهریه شرط صحت عقد است. اگر مهریه مشخص نشده باشد، عقد از نظر قانونی باطل است و مهریه‌ای به شما تعلق نمی‌گیرد.
❓ من در طلاق خلع، همه مهریه‌ام را بخشیدم تا شوهرم راضی به طلاق شود. آیا بعداً می‌توانم دوباره آن را مطالبه کنم؟
✅ تنها در مدت عده طلاق می‌توانید از بخشش خود رجوع کنید. پس از پایان عده، بذل مهریه قطعی و غیرقابل بازگشت خواهد بود.
❓ شوهرم بعد از عقد متوجه شد که من یک بیماری جدی داشتم و این موضوع را نگفته بودم. او می‌خواهد عقد را فسخ کند. آیا مهریه‌ام قطع می‌شود؟
✅ اگر فسخ نکاح به دلیل پنهان کردن بیماری (تدلیس) باشد و هنوز رابطه زناشویی برقرار نشده باشد، مهریه به طور کامل ساقط می‌شود. اما اگر نزدیکی انجام شده باشد، مرد موظف به پرداخت کل مهریه است.