در سال‌های اخیر، استفاده از سلاح‌های قلابی، اسباب‌بازی و شبه‌سلاح در برخی جرائم مانند تهدید، سرقت و حتی تلاش برای ایجاد رعب عمومی، به یکی از چالش‌های پیچیده نظام قضایی کشور تبدیل شده است. در حالی که بسیاری تصور می‌کنند چون این ابزارها واقعی نیستند، مسئولیتی در پی ندارند، اما واقعیت حقوقی چیز دیگری‌ست. قانونگذار در برخی موارد تفاوتی میان سلاح واقعی و شبه‌سلاح قائل نشده و مجازات‌هایی مشابه را پیش‌بینی کرده است.
این مقاله به‌صورت کامل و تخصصی، به بررسی وضعیت حقوقی و کیفری استفاده از سلاح قلابی در جرایم مختلف می‌پردازد و با استناد به مواد قانونی، نظریات مشورتی، آرای قضایی و رویه دادگاه‌ها، ابعاد موضوع را واکاوی می‌کند.
تعریف اسلحه قلابی، شبه‌سلاح و تفاوت آن با اسلحه واقعی
پیش از ورود به بررسی جرایم مرتبط با استفاده از اسلحه قلابی، باید مفاهیم پایه‌ای مانند «سلاح واقعی»، «سلاح قلابی» و «شبه‌سلاح» را به‌طور دقیق روشن کنیم. در بسیاری از پرونده های مرتبط با حقوق کیفری، تمایز میان این سه دسته، مبنای صدور حکم و تعیین نوع اتهام است.
🔍 سلاح واقعی چیست؟
مطابق ماده ۲ قانون مجازات قاچاق اسلحه و مهمات مصوب ۱۳۹۰، سلاح واقعی شامل انواع سلاح‌های گرم و سرد جنگی، سلاح‌های شکاری، سلاح‌های گلوله‌زنی و غیرگلوله‌زنی و مهمات مربوط به آن‌هاست. به‌عبارت دیگر، هر وسیله‌ای که به‌طور ذاتی برای صدمه زدن، کشتن یا ایجاد خطر طراحی شده باشد، سلاح واقعی محسوب می‌شود.
✅ تعریف سلاح قلابی
سلاح قلابی، همان‌طور که از نامش پیداست، سلاحی است که صرفاً ظاهر سلاح واقعی را دارد اما از نظر ساختار و عملکرد، قابلیت شلیک یا کشتن ندارد. بسیاری از اسلحه‌های اسباب‌بازی، پلاستیکی یا ماکت‌گونه در این دسته قرار می‌گیرند. حمل این نوع ابزار به‌تنهایی جرم محسوب نمی‌شود، اما اگر در چارچوب رفتاری تهدیدآمیز یا مجرمانه قرار گیرد، می‌تواند موجب مسئولیت کیفری گردد.
⚖️ شبه‌سلاح؛ سلاح قلابی با تبعات واقعی
مطابق تبصره ماده ۲ همان قانون، «شبه‌سلاح‌هایی که به دلیل مشابهت و کاربرد، قابلیت جایگزینی سلاح را دارند»، در حکم سلاح گرم محسوب می‌شوند. این یعنی اگر اسلحه‌ای پلاستیکی یا گازی چنان شباهتی به سلاح واقعی داشته باشد که موجب رعب و وحشت شود یا به‌کارگیری آن در جرم، احساس خطر واقعی ایجاد کند، قانون آن را شبه‌سلاح می‌داند و برای آن مجازات‌هایی مشابه سلاح گرم در نظر می‌گیرد.
نکته مهم
تمایز میان سلاح قلابی و شبه‌سلاح از سوی اداره اسلحه و مهمات ناجا مشخص می‌شود و در دادگاه‌ها به نظر کارشناسی این مرجع استناد می‌شود. بنابراین هر اسلحه پلاستیکی یا اسباب‌بازی الزاماً شبه‌سلاح محسوب نمی‌شود؛ مگر آنکه ویژگی‌های پنج‌گانه مورد اشاره در آیین‌نامه اجرایی قانون قاچاق اسلحه و مهمات را داشته باشد.
آیا حمل اسلحه اسباب‌بازی جرم است؟ بررسی ماده ۶ قانون قاچاق سلاح
یکی از سؤالات پرتکرار در فضای حقوقی و قضایی این است که آیا به همراه داشتن اسلحه‌ای شبیه اسلحه واقعی، ولو اسباب‌بازی، می‌تواند جرم محسوب شود؟
حمل اسلحه اسباب‌بازی به‌تنهایی جرم نیست، اما اگر اسباب بازی شباهت زیادی به سلاح واقعی داشته باشد و در موقعیتی تهدیدآمیز یا برای ایجاد رعب استفاده شود، ممکن است تحت عناوینی مانند تهدید یا اخلال در نظم عمومی قابل تعقیب کیفری باشد. تشخیص جرم بودن آن بستگی به قصد مرتکب و شرایط استفاده دارد.
📌 قانون چه می‌گوید؟
بر اساس ماده ۶ قانون مجازات قاچاق اسلحه و مهمات و دارندگان سلاح و مهمات غیرمجاز، حمل و نگهداری غیرمجاز سلاح گرم یا سرد (اعم از جنگی یا شکاری) جرم محسوب شده و مجازات‌هایی از ۹۱ روز تا ۱۰ سال حبس برای آن در نظر گرفته شده است. با این حال، قانون در مورد اسلحه‌های قلابی یا اسباب‌بازی، صراحت ندارد.
اما تبصره ماده ۲ همان قانون اعلام می‌دارد:
«شبه‌سلاح‌هایی که به دلیل مشابهت و کاربرد، قابلیت جایگزینی سلاح را دارند، از حیث احکام مندرج در این قانون، حسب مورد تابع احکام سلاح گرم قرار می‌گیرند.»
یعنی در صورتی که یک اسلحه اسباب‌بازی شرایط «شبه‌سلاح» را داشته باشد، ممکن است مشمول همان مجازات حمل سلاح واقعی شود.
✅ وقتی حمل اسلحه اسباب‌بازی جرم می‌شود
اگرچه حمل صرف یک اسلحه اسباب‌بازی جرم تلقی نمی‌شود، اما در مواردی که:
- ظاهر آن با اسلحه واقعی تفاوتی نداشته باشد
- در یک موقعیت عمومی یا امنیتی حمل شود
- به‌قصد تهدید، ارعاب یا سوء استفاده به‌کار رود
ممکن است تحت عناوینی مانند «اقدام علیه امنیت عمومی»، «تهدید» یا حتی «ایجاد رعب» مورد تعقیب کیفری قرار گیرد.
❌ موارد اختلافی
در پاسخ به سؤالی در دادگاه درباره حمل کلت فلزی اسباب‌بازی، برخی حقوقدانان اعلام کرده‌اند که:
«اگرچه به‌تنهایی حمل اسلحه اسباب‌بازی جرم نیست، اما در صورت استفاده تهدیدآمیز یا مشابه‌سازی آن با سلاح واقعی، می‌تواند جرم تلقی شود.»
در نتیجه، تشخیص جرم بودن حمل چنین ابزاری کاملاً به اوضاع و احوال جرم و نیت مرتکب بستگی دارد.
تهدید با اسلحه قلابی چه مجازاتی دارد؟
برای پاسخ به این سوال باید گفت که تهدید با اسلحه قلابی، اگر موجب ترس واقعی در بزه‌دیده شود، می‌تواند مشمول مجازات ماده ۶۱۷ قانون مجازات اسلامی شود. در این صورت، مرتکب به حبس از شش ماه تا دو سال و تا ۷۴ ضربه شلاق محکوم خواهد شد، حتی اگر سلاح مورد استفاده واقعی نبوده باشد.
📌 تهدید با هر وسیله‌ای قابل پیگرد است
بر اساس ماده ۶۱۷ قانون مجازات اسلامی:
«هرکس به وسیله چاقو یا هر نوع اسلحه دیگر تظاهر به قدرت‌نمایی کند یا آن را وسیله مزاحمت اشخاص یا اخاذی یا تهدید قرار دهد، در صورتی که از مصادیق محارب نباشد، به حبس از شش ماه تا دو سال و تا ۷۴ ضربه شلاق محکوم خواهد شد.»
نکته مهم این است که قانونگذار از عبارت “هر نوع اسلحه دیگر” استفاده کرده و این مفهوم می‌تواند شامل سلاح قلابی یا شبه‌سلاح نیز باشد، مشروط به اینکه رفتار مرتکب باعث ترس واقعی یا تصور تهدیدآمیز در قربانی شود.
البته در نظر داشته باشید که جرم آن با تیراندازی با اسلحه جنگی یا شکاری به منظور تهدید کاملا متفاوت است و سبک تر می باشد.
✅ تهدید با اشاره به اسلحه؛ حتی بدون استفاده
در یکی از پرونده‌های مطرح، شخصی تنها با بستن یک اسلحه قلابی به کمر خود و اشاره به آن، فرد دیگری را تهدید کرده بود. وکیل این پرونده اعلام کرد که:
«در تهدید، نوع وسیله اهمیت کمتری دارد. مهم آن است که تهدید واقعی و قابل درک برای قربانی باشد. در این صورت، حتی بدون استفاده یا شلیک، مرتکب مشمول مجازات تهدید خواهد شد.»
❗ نکته مهم در تشخیص جرم
- اگر سلاح قلابی استفاده‌شده شباهت زیادی به سلاح واقعی داشته باشد
- اگر شاکی خصوصی وجود داشته باشد
- اگر تهدید موجب ایجاد رعب در بزه‌دیده شده باشد
در این صورت، تهدید با سلاح قلابی نیز جرم‌انگاری شده و مشمول مجازات ماده ۶۱۷ می‌شود.
استفاده از سلاح قلابی در جرم محاربه؛ آیا موجب محارب شدن می‌شود؟
محاربه یکی از شدیدترین جرایم علیه امنیت عمومی در نظام حقوقی ایران است و مجازات‌هایی چون اعدام، صلب، تبعید یا قطع عضو برای آن در نظر گرفته شده است. این جرم اغلب با مفاهیمی مانند افساد فی‌الارض و با جرم بغی اشتباه گرفته می‌شود، در حالی‌که هریک از این عناوین، تعریف، ارکان و مجازات خاص خود را دارند.
اما نکته‌ای که در بسیاری از پرونده‌ها مطرح می‌شود، این است که اگر فردی از سلاح قلابی یا اسباب‌بازی استفاده کند، آیا باز هم مشمول عنوان «محارب» خواهد بود؟
📌 تعریف محاربه در قانون
بر اساس ماده ۲۷۹ قانون مجازات اسلامی:
«هرکس برای ایجاد رعب و وحشت و سلب امنیت مردم یا راهزنی، به سلاح متوسل شود، محارب محسوب می‌گردد.»
کلیدواژه این ماده، «سلاح» است. اما آیا سلاح قلابی نیز در این تعریف می‌گنجد؟ پاسخ منفی است.
❌ استفاده از سلاح قلابی = عدم تحقق محاربه
قانونگذار به‌طور صریح در نظریه‌های تفسیری و رویه قضایی تأکید دارد که:
- اگر سلاح مورد استفاده واقعی نباشد
- اگر فاقد فشنگ یا قابلیت آسیب‌زنی باشد
- یا اگر صرفاً برای مزاح یا تهدید ظاهری استفاده شود
در این صورت، عنوان محارب بر مرتکب صدق نمی‌کند. به‌عبارت دیگر، استفاده از سلاح قلابی در جرم محاربه، عنصر مادی جرم را مخدوش می‌کند و موجب می‌شود مرتکب، به‌جای محاربه، تحت عناوین سبک‌تری چون تهدید یا اخلال در نظم عمومی تعقیب شود.
📝 استناد به دیدگاه قضات و نظریات حقوقی
در دادنامه‌ها و نشست‌های قضایی، بارها اعلام شده:
«وجود سلاح واقعی، شرط تحقق جرم محاربه است و استفاده از سلاح قلابی موجب سلب امنیت عمومی به‌معنای واقعی و شدید آن نیست.»
بنابراین، اگرچه رفتار مرتکب ممکن است خطرناک تلقی شود، اما مشمول مجازات حدی محاربه نخواهد شد.
⚖️مجازات شروع به محاربه با سلاح تقلبی
در قانون مجازات اسلامی، شروع به جرم فقط زمانی معنا پیدا می‌کند که ارکان قانونی جرم اصلی فراهم باشد. از آنجا که محاربه یک جرم حدی است و تحقق آن نیازمند استفاده از سلاح واقعی می‌باشد، استفاده از سلاح قلابی حتی در صورت شروع به اجرای جرم، نمی‌تواند عنوان «شروع به محاربه» را به خود بگیرد.
بر اساس ماده ۱۲۲ قانون مجازات اسلامی، تنها زمانی شروع به جرم قابل مجازات است که جرم اصلی قابل تحقق باشد. بنابراین، در فقدان سلاح واقعی، شروع به محاربه نیز از نظر حقوقی منتفی است.
البته چنین رفتاری ممکن است تحت عناوین دیگری مانند تهدید، تشویش اذهان عمومی یا ایجاد ترس و وحشت مورد تعقیب قرار گیرد، اما جرم محاربه یا شروع به آن محقق نمی‌شود.
سرقت مسلحانه با سلاح تقلبی یا شبه‌سلاح؛ بررسی نظریه نشست قضایی یزد
یکی از مسائل پرچالش در رویه قضایی، ارتباط بین استفاده از سلاح‌های غیرواقعی با عنوان «سرقت مسلحانه (تعزیری)» است. سؤالی که همواره در محاکم و نظریات حقوقی مطرح می‌شود این است که آیا سارقانی که از سلاح قلابی یا شبه‌سلاح برای ترساندن قربانی استفاده می‌کنند، مشمول مجازات سرقت مسلحانه می‌شوند؟
⚖️ مفاد ماده ۶۵۱ قانون مجازات اسلامی
مطابق ماده ۶۵۱ کتاب تعزیرات، اگر سرقت با اجتماع چند شرط از جمله:
- شب بودن
- تعدد سارقان
- وجود سلاح در حین ارتکاب جرم
- و تهدید یا آزار همراه باشد،
سرقت ارتکابی، «سرقت مسلحانه» تلقی شده و مجازات شدیدتری برای آن تعیین می‌شود.
اما کلیدواژه اصلی این ماده “سلاح” است و اینکه سلاح مورد استفاده واقعی بوده یا صرفاً ظاهری تهدیدآمیز داشته است.
📌 نظر اکثریت نشست قضایی استان یزد (۱۳۹۹/۹/۲۴)
در جلسه‌ای رسمی، موضوعی مطرح شد که سارق از سلاحی تقلبی (غیرواقعی) استفاده کرده ولی دیگر شرایط ماده ۶۵۱ را دارا بوده است. اکثریت قضات حاضر در نشست چنین نظر دادند:
«اسلحه تقلبی موجب ترس واقعی نمی‌گردد، بنابراین چون قانونگذار بر حمل سلاح واقعی تأکید دارد و اصل تفسیر مضیق قوانین کیفری نیز حاکم است، مرتکب مشمول ماده ۶۵۱ نخواهد بود.»
یعنی صرف شباهت ظاهری اسلحه، در صورت نداشتن عملکرد واقعی، کافی برای تحقق سرقت مسلحانه نیست.
✅ نظر اقلیت: تجری و قوت قلب سارق
با این حال، اقلیت حاضر در نشست بر این باور بودند که:
«اگر سلاح قلابی در ظاهر موجب رعب شود و در بزه‌دیده ترس واقعی ایجاد کند، با استناد به اطلاق بند ۳ ماده ۶۵۱، می‌توان آن را مشمول حکم سرقت مسلحانه دانست.»
همچنین به این نکته اشاره شد که استفاده از شبه‌سلاح ممکن است موجب «قوت قلب و تجری در سارق» شود و به همین دلیل، باید با شدت بیشتری برخورد شود.
🔍 راهکار عملی؛ استعلام از اداره اسلحه و مهمات
در پایان، برای حکم استفاده از اسلحه تقلبی در سرقت مسلحانه باید گفت که اگر سلاح مورد استفاده توسط اداره اسلحه و مهمات به‌عنوان شبه‌سلاح تأیید شود، در حکم سلاح واقعی خواهد بود و ماده ۶۵۱ قابل اعمال است. ولی اگر تنها یک سلاح تقلبی ساده یا اسباب‌بازی باشد، عنوان سرقت مسلحانه محقق نخواهد شد.
ملاک تشخیص شبه‌سلاح چیست و چه نهادی آن را تعیین می‌کند؟
در پرونده‌هایی که استفاده از سلاح ظاهراً غیرواقعی مطرح است، تشخیص اینکه آیا ابزار به‌کاررفته «شبه‌سلاح» محسوب می‌شود یا نه، نقش تعیین‌کننده‌ای در صدور رأی دارد. قانونگذار برای جلوگیری از تفسیرهای سلیقه‌ای، تشخیص ماهیت این سلاح‌ها را بر عهده مرجع خاصی قرار داده است.
📌 تعریف قانونی شبه‌سلاح
بر اساس تبصره ماده ۲ قانون مجازات قاچاق اسلحه و مهمات مصوب ۱۳۹۰:
«شبه‌سلاح‌هایی که به دلیل مشابهت و کاربرد، قابلیت جایگزینی سلاح را دارند، از حیث احکام، در حکم سلاح گرم هستند.»
این ماده تأکید دارد که تنها در صورتی شبه‌سلاح محسوب می‌شود که:
- شباهت تام به سلاح واقعی داشته باشد
- قابلیت پرتاب ساچمه، گاز، صدا یا آسیب محدود را داشته باشد
- و در شرایطی به‌کار رفته باشد که بزه‌دیده آن را سلاح واقعی تلقی کند
✅ مرجع رسمی تشخیص: اداره اسلحه و مهمات ناجا
در رویه عملی، اداره اسلحه و مهمات نیروی انتظامی مرجع تخصصی و قانونی برای اظهارنظر درباره ماهیت ابزارهایی‌ست که در جرائم مورد استفاده قرار گرفته‌اند.
چنانچه در یک پرونده کیفری، وکیل یا قاضی نسبت به واقعی یا تقلبی بودن سلاح تردید داشته باشد، موظف است موضوع را به این مرجع ارجاع دهد.
بر اساس نظریه‌های متعدد قضایی:
«اگر اداره اسلحه و مهمات، وسیله مورد استفاده را شبه‌سلاح تشخیص دهد، آن وسیله از نظر حقوقی در حکم سلاح گرم بوده و مجازات متناسب با سلاح واقعی برای مرتکب در نظر گرفته می‌شود.»
⚠️ تفاوت سلاح تقلبی و شبه‌سلاح
| ویژگی | سلاح تقلبی ساده | شبه‌سلاح (در حکم سلاح) |
|---|---|---|
| شباهت ظاهری | دارد | دارد |
| قابلیت ایجاد آسیب | ندارد | معمولاً دارد (مثلاً ساچمه یا صدا) |
| ایجاد رعب واقعی | معمولاً نه | بله، بسته به شرایط |
| قابلیت تشخیص با چشم | آسان | دشوار برای بزه‌دیده |
| مرجع تشخیص | دادگاه با مشاهده | نیاز به استعلام کارشناسی |
| مجازات | سبک‌تر | مشابه سلاح واقعی |
سوالات متداول
در این قسمت از مقاله سوالات متداول پیرامون جرم سلاح تقلبی را مشاهده می فرمایید:
❓اگر کسی با کلت اسباب‌بازی شبیه اسلحه واقعی وارد بانک شود ولی سرقت نکند، چه مجازاتی دارد؟
✅ اگرچه سرقتی انجام نشده، اما ورود با سلاح قلابی به قصد ایجاد ترس، می‌تواند تحت عنوان «تشویش اذهان عمومی» یا «تهدید» تعقیب شود. در صورت اثبات قصد ایجاد رعب، مجازات تعزیری (حبس یا شلاق) برای فرد در نظر گرفته می‌شود، حتی اگر سلاح واقعی نبوده باشد.
❓پسر نوجوانی برای شوخی با دوستانش در پارک، اسلحه پلاستیکی را از جیب بیرون آورده و تظاهر به شلیک کرده؛ آیا قابل پیگرد است؟
✅ بله، اگر این عمل موجب ترس یا اخلال در نظم عمومی شده باشد، امکان تشکیل پرونده برای او وجود دارد. البته سن، قصد شوخی، و شرایط وقوع حادثه در تخفیف یا ترک تعقیب مؤثر خواهد بود، اما در اصل ماجرا تغییری ایجاد نمی‌کند.
❓در یک سرقت، سارق از سلاحی استفاده کرده که صدای بلندی داشته ولی ساچمه‌ای بوده و پلاستیکی؛ آیا سرقت مسلحانه محسوب می‌شود؟
✅ اگر سلاح استفاده‌شده شباهت زیادی به سلاح واقعی داشته باشد و اداره اسلحه و مهمات آن را شبه‌سلاح تشخیص دهد، ممکن است سرقت مسلحانه تلقی شود. اما اگر صرفاً یک سلاح پلاستیکی ساده باشد، سرقت مشدد (مسلحانه) محسوب نمی‌شود و مجازات سبک‌تری دارد.
❓اگر فردی برای ترساندن همسایه‌اش از سلاح قلابی استفاده کند و همسایه شکایت کند، قاضی چه حکمی صادر می‌کند؟
✅ در این شرایط، حتی اگر سلاح واقعی نبوده باشد، چون تهدید و ارعاب به‌وسیله آن صورت گرفته، مرتکب ممکن است طبق ماده ۶۱۷ قانون مجازات اسلامی به حبس و شلاق محکوم شود. نوع سلاح ملاک نیست، بلکه نتیجه تهدید در ذهن بزه‌دیده اهمیت دارد.