در نظام حقوقی ایران، احکام صادره از سوی دادگاه‌ها لزوماً پایان مسیر دادرسی نیستند. در مواردی که یکی از طرفین دعوا به رأی صادره اعتراض داشته باشد، می‌تواند از راهی به نام «تجدیدنظرخواهی» وارد مرحله‌ی جدیدی از رسیدگی شود. در این مسیر، واژه‌هایی همچون تجدیدنظرخواه و تجدید نظر خوانده به‌طور مکرر شنیده می‌شوند، اما ممکن است بسیاری از افراد درک روشنی از نقش و جایگاه این افراد در فرایند حقوقی نداشته باشند. در این مقاله، با بررسی دقیق مفاهیم تجدیدنظرخواهی، تفاوت تجدیدنظرخواه با تجدیدنظرخوانده، نحوه ثبت دادخواست، آرای قابل تجدیدنظر و نقش حیاتی وکیل در این مرحله، به شما کمک می‌کنیم تا دیدی کامل و کاربردی نسبت به یکی از مهم‌ترین راه‌های اعتراض به رأی دادگاه به دست آورید.
اگر در روند یک دادرسی با واژه‌هایی نظیر «دادنامه تجدیدنظر خواسته را تأیید می‌نماید» یا «رأی تجدیدنظر خواسته نقض شد» مواجه شده‌اید، این مقاله می‌تواند راهنمایی جامع برای درک این مفاهیم و مراحل قانونی پشت آن‌ها باشد.
تجدید نظر خواه کیست و چه وظایفی دارد؟
در روند رسیدگی به پرونده‌های حقوقی و کیفری، ممکن است رأی صادرشده از دادگاه بدوی به زیان یکی از طرفین باشد. قانون برای جبران این‌گونه نارضایتی‌ها، راهکاری به‌نام تجدیدنظرخواهی در نظر گرفته است. در این فرایند، فردی که رأی را ناعادلانه می‌داند و نسبت به آن اعتراض دارد، با عنوان تجدیدنظرخواه شناخته می‌شود.
📌 تعریف تجدید نظر خواه و تفاوت آن با تجدیدنظرخوانده
تجدیدنظرخواه، شخص یا اشخاصی هستند که حکم دادگاه بدوی به ضرر آن‌ها صادر شده و قصد دارند از این رأی اعتراض کنند. در مقابل، تجدیدنظرخوانده، فردی است که رأی بدوی به نفع او بوده و اکنون باید در دادگاه تجدیدنظر، پاسخ‌گوی اعتراض تجدیدنظرخواه باشد. این تقسیم‌بندی نقش‌های طرفین دعوا را در مرحله‌ی جدید مشخص می‌کند و اساس بررسی پرونده در دادگاه تجدیدنظر بر همین مبنا بنا می‌گردد.
📌 چه کسانی حق تجدیدنظرخواهی دارند؟
قانون آیین دادرسی مدنی مشخص کرده که فقط برخی افراد حق دارند نسبت به آرای صادره تجدیدنظرخواهی کنند. این افراد عبارتند از:
-
شخصی که حکم صادره به ضرر او بوده است.
-
نماینده قانونی یا وکیل طرف دعوا، در صورتی که در وکالت‌نامه‌اش اجازه تجدیدنظر ذکر شده باشد.
-
دادستان در دعاوی کیفری، به‌ویژه اگر به رأی صادره معترض باشد یا رأی برخلاف قانون باشد.
-
شاکی خصوصی در پرونده‌های کیفری.
لازم به ذکر است، در صورت عدم قید اجازه تجدیدنظرخواهی در وکالت‌نامه، وکیل اجازه ورود به این مرحله را نخواهد داشت.
📌 چه شرایطی برای تجدیدنظرخواهی لازم است؟
برای اینکه تجدیدنظرخواهی معتبر باشد، باید مجموعه‌ای از شرایط قانونی رعایت شود:
-
صدور رأی قابل تجدیدنظر: نه همه آراء، بلکه فقط آراء مشخص‌شده در قانون، قابل تجدیدنظر هستند.
-
ارائه دادخواست در مهلت قانونی: برای افراد مقیم ایران ۲۰ روز، و برای مقیمان خارج کشور ۲ ماه از تاریخ ابلاغ رأی است.
-
ثبت از مسیر قانونی: در حال حاضر، دادخواست تجدیدنظر باید از طریق دفاتر خدمات الکترونیک قضایی ثبت و ارسال شود.
-
ذکر دلایل قانونی: تجدیدنظرخواه باید دلایلی مشخص مثل عدم توجه قاضی به مستندات، بی‌اعتباری دلایل طرف مقابل یا نقص در روند دادرسی را بیان کند.
در صورتی که این شرایط رعایت نشود، ممکن است درخواست تجدیدنظر رد شود و رأی بدوی قطعیت یابد.
فرق تجدید نظر خواه و تجدید نظر خوانده
در فرآیند تجدیدنظرخواهی، شناخت دقیق نقش و جایگاه طرفین دعوا امری ضروری است. دو عنوان مهم در این مرحله، تجدیدنظرخواه و تجدیدنظرخوانده هستند. اگرچه این دو اصطلاح در ظاهر شبیه به هم‌اند، اما از نظر حقوقی تفاوت‌های اساسی با یکدیگر دارند.
📌 تجدید نظر خواه چه کسی است؟
تجدیدنظرخواه، شخصی است که نسبت به رأی دادگاه بدوی معترض است و درخواست تجدیدنظر خود را در مهلت مقرر قانونی ثبت می‌کند. این اعتراض ممکن است نسبت به تمام رأی یا بخشی از آن باشد. به‌طور کلی، تجدیدنظرخواهی زمانی انجام می‌شود که فرد معتقد باشد رأی اولیه ناقض حقوق اوست یا براساس شواهد و مستندات به‌درستی صادر نشده است.
مثال: اگر شخصی در دادگاه بدوی به پرداخت مبلغی محکوم شده باشد و این رأی را ناعادلانه بداند، می‌تواند به عنوان تجدیدنظرخواه اعتراض خود را در دادگاه تجدیدنظر ثبت کند.
📌 تجدیدنظرخوانده در حقوق به چه معناست؟
در مقابل تجدیدنظرخواه، تجدیدنظرخوانده قرار دارد. این شخص معمولاً همان طرف مقابل پرونده در مرحله بدوی است که رأی دادگاه به نفع او صادر شده است. با ثبت دادخواست تجدیدنظر از سوی تجدیدنظرخواه، او در موقعیت پاسخ‌گویی به اعتراض قرار می‌گیرد و نقش دفاعی پیدا می‌کند.
به‌عبارت دیگر، تجدیدنظرخوانده کسی است که اعتراض به رأی صادر شده به طرفیت او انجام شده و حضور او برای دفاع از رأی بدوی در مرحله تجدیدنظر لازم است.
📌 تفاوت جایگاه این دو در رسیدگی تجدیدنظر
- تجدیدنظرخواه در جایگاه شاکی مرحله جدید است که باید دلایل و مستندات اعتراض خود را ارائه کند.
- تجدیدنظرخوانده نیازی به اقدام خاصی ندارد، مگر اینکه بخواهد دفاعیه‌ای کتبی ارائه دهد یا با دلایل جدید از رأی بدوی حمایت کند.
در برخی موارد، اگر رأی صادره در دادگاه بدوی به نفع هر دو طرف نبوده و هر دو به رأی اعتراض کنند، ممکن است هر کدام نسبت به بخش‌هایی از رأی، تجدید نظر خواه یا تجدید نظر خوانده محسوب شوند.
آرای قابل تجدیدنظر و شرایط آن‌ها
برخلاف تصور برخی افراد، همه آراء دادگاه‌ها قابل تجدیدنظر نیستند. قانون‌گذار با هدف کاهش اطاله دادرسی و افزایش قطعیت آراء، فقط برخی از احکام و قرارهای دادگاه‌ها را قابل تجدیدنظر اعلام کرده است. در این بخش، با جزئیات بررسی می‌کنیم که چه آرایی قابلیت تجدیدنظر دارند و در چه شرایطی این امکان وجود دارد.
📌 چه احکام و قرارهایی قابل تجدیدنظر هستند؟
طبق ماده ۳۳۱ قانون آیین دادرسی مدنی، موارد زیر قابلیت تجدیدنظرخواهی دارند:
احکام مالی:
-
دعاوی مالی که خواسته یا ارزش آن بیش از ۳ میلیون ریال (۳۰۰ هزار تومان) باشد، مانند مطالبه وجه یا قرض.
-
دعاوی مالی غیر نقدی مثل الزام به تنظیم سند رسمی یا خلع ید اگر ارزش آن‌ها از مبلغ مذکور بیشتر باشد.
احکام غیرمالی:
-
تمامی احکام صادره در دعاوی غیرمالی مانند اثبات نسب، الزام به تمکین، طلاق و… قابل تجدیدنظر هستند.
احکام راجع به متفرعات دعوا:
-
مثلاً حکم راجع به خسارت تأخیر تأدیه یا اعسار در صورتی قابل تجدیدنظر است که حکم اصلی چنین قابلیتی داشته باشد.
📌 آرای غیرقابل تجدیدنظر کدام‌اند؟
برخی آرا به‌طور مطلق قابل اعتراض نیستند، از جمله:
-
احکامی که مستند به اقرار در دادگاه باشند.
-
احکامی که مستند به نظر کتبی کارشناس باشند و طرفین صراحتاً رأی کارشناس را فصل‌الخطاب قرار داده باشند.
-
آرایی که طرفین دعوا به صورت کتبی از حق تجدیدنظر صرف‌نظر کرده باشند.
📌 قرارهای قابل تجدیدنظر
برخی از قرارهای صادرشده نیز، با رعایت شرایط خاص، قابلیت تجدیدنظر دارند؛ مانند:
-
قرار ابطال یا رد دادخواست
-
قرار عدم استماع دعوا یا رد دعوا
-
قرار سقوط دعوا
-
قرار عدم اهلیت یکی از طرفین دعوا
نکته مهم این است که قابلیت تجدیدنظر قرارها وابسته به قابلیت تجدیدنظر حکم اصلی است. یعنی اگر رأی اصلی قابل تجدیدنظر نباشد، قرارهای مربوط به آن نیز قابل اعتراض نیستند.
📌 جهات و دلایل قانونی برای تجدیدنظرخواهی
مطابق ماده ۳۴۸ قانون آیین دادرسی مدنی، تجدیدنظرخواهی باید مبتنی بر یکی از دلایل قانونی زیر باشد:
-
ادعای عدم اعتبار مستندات دادگاه
-
ادعای فقدان شرایط قانونی شهادت شهود
-
ادعای عدم توجه قاضی به دلایل ارائه‌شده
-
ادعای عدم صلاحیت دادگاه یا قاضی صادرکننده رأی
-
ادعای مغایرت رأی با شرع یا قانون
نکته جالب توجه این است که حتی اگر تجدیدنظرخواه فقط یکی از این جهات را ذکر کند، دادگاه تجدیدنظر موظف است سایر جهات موجود را نیز بررسی کند.
تجدیدنظرخواهی چگونه انجام می‌شود؟
فرآیند تجدیدنظرخواهی یکی از مهم‌ترین ابزارهای اعتراضی در نظام دادرسی ایران است که به طرف زیان‌دیده از رأی بدوی این امکان را می‌دهد تا نسبت به آن اعتراض نماید. این فرآیند باید با رعایت دقیق مراحل و مقررات قانونی انجام شود تا قابل پذیرش در دادگاه تجدیدنظر باشد.
📌 مراحل ثبت دادخواست تجدیدنظر
-
تکمیل دادخواست تجدیدنظر: شخص معترض یا وکیل قانونی او باید فرم دادخواست تجدیدنظر را با درج مشخصات طرفین، دادگاه صادرکننده رأی، شماره دادنامه و دلایل اعتراض، تکمیل نماید.
-
ثبت در دفاتر خدمات الکترونیک قضایی: برخلاف گذشته که مستقیماً به دادگاه مراجعه می‌شد، امروزه ثبت دادخواست تجدیدنظر باید صرفاً از طریق دفاتر خدمات الکترونیک قضایی انجام شود.
-
تحویل نسخه‌ای از دادخواست به طرف مقابل: پس از ثبت، نسخه‌ای از دادخواست و ضمائم به تجدیدنظرخوانده ابلاغ می‌شود تا در صورت تمایل، پاسخ خود را ارائه دهد.
-
ارسال پرونده به دادگاه تجدیدنظر: پس از بررسی اولیه و رفع نقایص احتمالی، پرونده توسط دادگاه بدوی به مرجع تجدیدنظر ارسال می‌شود.
📌 مهلت قانونی برای تجدیدنظرخواهی
-
برای اشخاص مقیم ایران: مهلت تجدیدنظرخواهی ۲۰ روز از تاریخ ابلاغ رأی دادگاه بدوی است.
-
برای اشخاص مقیم خارج از کشور: این مهلت ۲ ماه از تاریخ ابلاغ می‌باشد.
چنانچه فرد در مهلت قانونی دادخواست خود را ثبت نکند، رأی دادگاه بدوی قطعی تلقی می‌شود و دیگر قابلیت اعتراض نخواهد داشت، مگر در مواردی که عذر موجه قانونی وجود داشته باشد.
📌 معاذیر قانونی برای تأخیر در تجدیدنظرخواهی
طبق ماده ۳۰۶ قانون آیین دادرسی مدنی، موارد زیر می‌توانند عذر موجه محسوب شوند:
-
بیماری یا ناتوانی جسمی مانع از حرکت
-
فوت یکی از بستگان نزدیک (والدین، همسر، فرزندان)
-
حوادث قهری مثل سیل یا زلزله
-
بازداشت یا حبس شخص تجدیدنظرخواه
در صورت وجود چنین معاذیری، دادگاه ابتدا به بررسی صحت و موجه بودن عذر می‌پردازد و در صورت تأیید، تجدیدنظرخواهی را با تأخیر نیز می‌پذیرد.
📌 نقش دفاتر خدمات الکترونیک قضایی
دفاتر خدمات قضایی وظیفه ثبت دادخواست و ارسال آن به مراجع قضایی مربوطه را برعهده دارند. این دفاتر پس از دریافت دادخواست، آن را ثبت، رسید صادر کرده و پرونده را به مرجع ذی‌صلاح ارسال می‌کنند. بنابراین، مبدأ زمانی تجدیدنظر، تاریخ ثبت در این دفاتر محسوب می‌شود.
تأیید یا نقض رأی دادگاه بدوی چه مفهومی دارد؟
یکی از مهم‌ترین نتایج بررسی پرونده در دادگاه تجدیدنظر، صدور رأی نهایی درباره رأی دادگاه بدوی است. این رأی نهایی یا به‌صورت تأیید رأی بدوی صادر می‌شود یا نقض و اصلاح یا ابطال آن را در پی دارد. هر یک از این حالت‌ها، آثار حقوقی مهمی برای طرفین پرونده به همراه دارد.
📌 معنی «دادنامه تجدیدنظر خواسته را تأیید می‌نماید» چیست؟
عبارت «دادنامه تجدیدنظر خواسته را تأیید می‌نماید» به این معناست که دادگاه تجدیدنظر پس از بررسی کامل پرونده و اعتراضات ارائه‌شده، رأی دادگاه بدوی را صحیح و قانونی تشخیص داده و آن را بدون تغییر تأیید می‌کند.
در این حالت:
-
رأی بدوی قطعی و لازم‌الاجرا می‌شود.
-
امکان شکایت مجدد از همان موضوع، وجود ندارد.
-
هر دو طرف پرونده باید مفاد رأی را پذیرفته و اجرا کنند.
📌 نقض رأی تجدیدنظر خواسته یعنی چه؟
اگر دادگاه تجدیدنظر به این نتیجه برسد که:
-
رأی دادگاه بدوی ناقص یا اشتباه بوده،
-
در روند دادرسی اشکالات قانونی وجود داشته،
-
مدارک جدیدی ارائه شده که رأی اولیه را زیر سوال می‌برد،
در این صورت، رأی بدوی را نقض می‌کند. نقض رأی به سه شکل ممکن است:
-
نقض و صدور رأی جدید: دادگاه تجدیدنظر به‌جای رأی قبلی، حکم جدید صادر می‌کند.
-
نقض به دلیل عدم صلاحیت: پرونده به دادگاه صالح ارسال می‌شود.
-
نقض قرار: در این صورت، دادگاه بدوی موظف است مجدداً به ماهیت دعوا رسیدگی کند.
📌 آثار نقض یا تأیید رأی در روند دادرسی
-
در صورت تأیید رأی: پرونده بسته شده و فقط در موارد نادر (مثل فرجام‌خواهی در دیوان عالی) امکان پیگیری مجدد وجود دارد.
-
در صورت نقض رأی: مسیر جدیدی در دادرسی باز می‌شود که ممکن است شامل صدور رأی جدید یا ارجاع مجدد به دادگاه بدوی باشد.
بنابراین نتیجه رسیدگی در تجدیدنظر، ممکن است وضعیت پرونده را کاملاً تغییر داده یا آن را تأیید و تثبیت کند.
سوالات متداول
در این قسمت از مقاله سوالات متداول پیرامون تجدیدنظرخواهی را مشاهده می فرمایید که توسط پرسشگران از مجموعه ایران لگال در قالب مشاوره حقوقی مطرح شده است:
❓ می‌توانید توضیح دهید که کلمه “تجدید نظر خواسته” چه معنایی دارد و به چه کسی اطلاق می‌شود؟
✅ تجدید نظر خواسته به حکمی یا قراری اشاره دارد که یکی یا هر دو طرف دعوی به آن اعتراض کرده و درخواست بررسی مجدد آن را دارند. این اصطلاح معمولاً در دادخواست تجدیدنظر استفاده می‌شود تا مشخص شود که کدام رأی مورد اعتراض قرار گرفته است.
❓ تبادل لوایح در تجدیدنظر به چه معناست و خواهان چه وظیفه‌ای دارد؟
✅ تبادل لوایح در مرحله تجدیدنظر به معنای ارائه پاسخ یا نظرات مربوط به لایحه‌ای است که توسط طرف تجدیدنظرخواهی تنظیم شده است. خواهان باید پاسخ خود را در مهلت تعیین‌شده (معمولاً ده روز پس از ابلاغ) به دفتر دادگاه ارائه دهد.
❓ چه کسی شعبه تجدید نظر را تعیین می‌کند؟ آیا معاونت دادگستری کل این کار را انجام می‌دهد؟
✅ تعیین شعبه تجدیدنظر توسط معاونت ارجاع در دادگاه تجدیدنظر انجام می‌شود، نه دادگستری کل. این کار معمولاً بر اساس نوع دعوا و صلاحیت تخصصی هر شعبه صورت می‌گیرد.
❓ آیا خوانده می‌تواند نسبت به حکم دادگاه تجدید نظر، مجدداً درخواست تجدیدنظر دهد؟
✅ خیر، رأی دادگاه تجدیدنظر قطعی است و امکان تجدیدنظر مجدد نسبت به آن وجود ندارد، مگر در موارد خاصی که قانون اجازه فرجام‌خواهی در دیوان عالی کشور را داده باشد.
❓ دستور قضایی برای ارسال نسخ ثانی دادخواست تجدید نظر و ضمائم آن به تجدید نظرخوانده در تاریخ ۱۴۰۱/۰۹/۰۵ صادر شده است. این به چه معناست و بعد از اعتراض در مرحله تجدید نظر چه اتفاقی می‌افتد؟
✅ این دستور به معنای آن است که نسخه‌ای از دادخواست تجدیدنظر به تجدیدنظرخوانده ارسال شده تا وی ظرف ۱۰ روز پاسخ خود را برای دادگاه تجدیدنظر ارائه دهد. پس از این مرحله، دادگاه وارد فرآیند تصمیم‌گیری و صدور رأی نهایی می‌شود.
❓ زمانی که دعوی خواهان رد می‌شود و پرونده مختومه اعلام می‌گردد، این به چه معناست و آیا امکان تجدید نظر وجود دارد؟
✅ اگر دعوی خواهان رد شود، به معنای پایان رسیدگی در دادگاه بدوی است. اما طبق قانون آیین دادرسی، طرفین حق دارند ظرف ۲۰ روز پس از ابلاغ رأی، نسبت به آن درخواست تجدیدنظر دهند، مشروط به اینکه رأی قابلیت تجدیدنظر داشته باشد.