سوگند یا قسم، یکی از مهم‌ترین ادله اثبات دعوا در نظام حقوقی ایران محسوب می‌شود که به‌ویژه در مواردی که دلایل مستند و مکتوب در دسترس نیست، می‌تواند نقش تعیین‌کننده‌ای در سرنوشت پرونده داشته باشد. قانون مدنی و آیین دادرسی مدنی با تعریف دقیق انواع سوگند قضایی، شرایط اتیان آن و آثار حقوقی آن بر دعاوی مختلف، این ابزار را به یکی از ستون‌های اصلی عدالت در دادگاه‌ها تبدیل کرده‌اند.
در دعاوی حقوقی، ممکن است یکی از طرفین دعوا نتواند با سند یا شهادت شاهد، ادعای خود را ثابت کند. در چنین مواردی، سوگند قضایی به‌عنوان آخرین ابزار اثبات، مطرح می‌شود. با این حال، کاربرد سوگند محدود به یک نوع نیست. قانون‌گذار با معرفی سوگند قاطع دعوا (بتی)، سوگند تکمیلی و سوگند استظهاری، سه نوع مختلف از این نهاد حقوقی را پیش‌بینی کرده است که هر یک دارای شرایط، کاربرد و آثار متفاوتی هستند.
در این مقاله، ضمن بررسی دقیق مفهوم سوگند و جایگاه آن در حقوق ایران، به معرفی انواع سوگند قضایی، تشریفات قانونی اتیان سوگند، شرایط پذیرش آن در دادگاه، و تفاوت‌های بین انواع مختلف این نهاد حقوقی پرداخته خواهد شد. مطالعه این مطلب برای وکلا، دانشجویان حقوق، و تمامی کسانی که درگیر دعاوی حقوقی هستند، ضروری و راهگشا خواهد بود.
سوگند در آیین دادرسی مدنی چیست؟
سوگند یا قسم یکی از ادله‌ی قانونی اثبات دعوا است که در دعاوی حقوقی، نقش مهمی در صدور حکم نهایی ایفا می‌کند. طبق ماده ۱۲۵۸ قانون مدنی، یکی از پنج دلیل اثبات دعوا، سوگند است. در واقع، سوگند در جایی کاربرد دارد که برای اثبات یا رد یک ادعا، سایر دلایل کافی نیستند و قانون به طرف دعوا اجازه می‌دهد با یاد کردن نام خداوند، گفته‌ی خود را اثبات یا دفاع کند.
مطابق ماده ۲۷۰ قانون آیین دادرسی مدنی، در صورتی که اثبات ادعا منوط به ادای سوگند باشد، دادگاه به درخواست یکی از طرفین قرار اتیان سوگند صادر می‌کند و مشخص می‌نماید که موضوع سوگند چیست و چه کسی باید آن را ادا کند. ادای این قسم با الفاظی چون والله، بالله، تالله یا دیگر نام‌های خداوند انجام می‌گیرد و باید با رعایت تشریفات خاصی که در قانون پیش‌بینی شده، صورت گیرد.
نکته مهم این است که سوگند همیشه باید در حضور دادگاه و با رعایت شرایط خاص ادا شود و در بسیاری از موارد، می‌تواند به‌تنهایی موجب صدور حکم به نفع یکی از طرفین شود. انواع مختلفی از سوگند وجود دارد که هر یک در شرایط خاصی کاربرد دارند و دارای آثار حقوقی متفاوتی هستند.
انواع سوگند قضایی در آیین دادرسی مدنی
در قانون آیین دادرسی مدنی، سوگند به‌عنوان یکی از ادله‌ی اثبات دعوی، در سه نوع مشخص طبقه‌بندی شده است که هر کدام کاربرد، شرایط و آثار حقوقی متفاوتی دارند:
✅ سوگند قاطع دعوا (سوگند بتی)
این نوع سوگند زمانی مطرح می‌شود که مدعی هیچ دلیل و مدرکی برای اثبات ادعای خود ندارد و طرف مقابل (مدعی‌علیه) نیز ادعا را منکر می‌شود. در این حالت:
- مدعی می‌تواند از دادگاه درخواست اتیان سوگند بتی کند.
- اگر مدعی‌علیه قسم بخورد، دعوای مدعی ساقط می‌شود.
- اگر مدعی‌علیه از سوگند امتناع کند و آن را به مدعی رد کند، مدعی می‌تواند قسم بخورد و ادعای او اثبات می‌شود.
- قاضی نمی‌تواند رأساً قرار اتیان این نوع سوگند را صادر کند، مگر به درخواست مدعی.
✅ سوگند تکمیلی
این سوگند در جایی کاربرد دارد که مدعی دلیل دارد اما آن دلیل ناقص است (مثلاً فقط یک شاهد مرد یا دو شاهد زن دارد که برای اثبات کامل کافی نیست). در این شرایط:
- مدعی می‌تواند برای تکمیل دلیل ناقص خود، تقاضای سوگند تکمیلی کند.
- سوگند تکمیلی فقط در دعاوی مالی پذیرفته است.
- صرفاً به درخواست مدعی صادر می‌شود و قاضی حق صدور مستقل این سوگند را ندارد.
- پس از صدور قرار، مدعی باید با رعایت تشریفات، سوگند یاد کند تا دعوا به نفع او خاتمه یابد.
✅ سوگند استظهاری
این نوع سوگند ویژه دعاوی علیه متوفی (میت) است. در این موارد:
- اگر مدعی با ارائه بینه (مثلاً شهادت شهود یا سند) حق خود را اثبات کند، باید علاوه بر آن سوگند یاد کند تا حکم به نفع او صادر شود.
- قاضی می‌تواند به تشخیص خود و بدون درخواست طرفین قرار سوگند استظهاری صادر کند.
- اگر مدعی از ادای این سوگند امتناع کند، دعوای او رد خواهد شد.
- این سوگند در دعاوی مالی و غیرمالی کاربرد دارد.
در مورد تفاوت سوگند استظهاری با سوگند بتی و تکمیلی در مطلبی دیگر به صورت جداگانه و مفصل پرداخته شده است که می توانید مطالعه فرمایید.
تشریفات و نحوه اتیان سوگند در دادگاه
ادای سوگند در دادگاه نیازمند رعایت تشریفات و شرایط خاصی است که قانون آیین دادرسی مدنی به‌صراحت به آن پرداخته است. این فرآیند در ماده ۲۸۱ قانون آیین دادرسی مدنی تشریح شده و رعایت دقیق آن برای اعتبار سوگند الزامی است.
✅ الف) نحوه بیان سوگند در دادگاه
سوگند باید به‌صورت شفاهی و با استفاده از الفاظ جلاله نظیر «والله»، «بالله»، «تالله» یا نام خداوند متعال در هر زبانی ادا شود. در موارد خاص، قاضی می‌تواند شرایط دقیق‌تری مانند زمان، مکان یا نحوه بیان سوگند را نیز تعیین کند (تغلیظ سوگند).
✅ ب) شرایط اتیان سوگند
- صدور قرار از سوی دادگاه: ابتدا باید دادگاه با احراز شرایط قانونی، قرار اتیان سوگند صادر کند.
- ذکر موضوع سوگند و فرد قسم‌خورنده در قرار: قرار باید مشخص کند که چه کسی و درباره چه موضوعی باید سوگند یاد کند.
- تنظیم صورتجلسه رسمی: تمام فرآیند اتیان سوگند در صورتجلسه رسمی دادگاه درج می‌شود و امضا می‌گردد.
✅ ج) حضور شخص در جلسه دادگاه
اگر شخصی که باید قسم یاد کند، در جلسه دادگاه حاضر باشد، سوگند همان زمان ادا می‌شود. در غیر این صورت، دادگاه وقت دیگری را تعیین کرده و ابلاغ می‌نماید.
✅ د) تفاوتی میان مسلمان و غیرمسلمان نیست
بر اساس ماده ۲۸۱، فرقی میان مسلمان و غیرمسلمان در اتیان سوگند نیست؛ تنها شرط آن است که سوگند به نام خداوند متعال ادا شود، ولو به زبان دیگر.
شرایط اتیان سوگند در دادگاه
برای اینکه سوگند به‌عنوان دلیل معتبر در دادگاه پذیرفته شود، باید مجموعه‌ای از شرایط قانونی و شکلی رعایت گردد. صرف تمایل یکی از طرفین به قسم خوردن، برای اثرگذاری حقوقی کافی نیست. در ادامه به مهم‌ترین شرایط اتیان سوگند در آیین دادرسی مدنی می‌پردازیم:
📌 نبود دلیل کافی از سوی مدعی
سوگند زمانی مطرح می‌شود که مدعی دلیلی برای اثبات ادعای خود نداشته یا دلیل او ناقص باشد. در این صورت، با درخواست وی، دادگاه می‌تواند قرار اتیان سوگند صادر کند.
📌منکر بودن طرف مقابل
در صورتی که خوانده یا مدعی‌علیه، ادعای مدعی را انکار کند، زمینه برای صدور قرار اتیان سوگند فراهم می‌شود. یعنی باید اختلاف و انکار در دعوا وجود داشته باشد.
📌 انتساب ادعا به شخصی معین
موضوعی که درباره‌ی آن سوگند داده می‌شود باید به شخصی مشخص منتسب باشد، و این شخص باید یکی از طرفین دعوا باشد.
📌 اهلیت قانونی فرد سوگند‌دهنده
فردی که قرار است سوگند یاد کند باید دارای اهلیت قانونی باشد. یعنی بالغ، عاقل، دارای قصد و اختیار باشد. در مواردی مانند صغیر یا مجنون، امکان اتیان سوگند وجود ندارد مگر به موارد خاص اعمال صادره از سوی ولی یا قیم.
📌 عدم امکان توکیل در سوگند
هرچند تقاضای صدور قرار سوگند توسط وکیل امکان‌پذیر است، اما خود عمل قسم خوردن، شخصی و غیر قابل توکیل است؛ یعنی فقط خود فرد باید آن را انجام دهد.
📌 مشروعیت دعوا
ادعا باید از جنس دعاوی قابل رسیدگی در محاکم حقوقی باشد؛ برای مثال، در حدود شرعی یا برخی جرایم خاص، سوگند به‌عنوان دلیل پذیرفته نیست و صرفاً در دعاوی حقوقی یا جنبه‌های مالی دعاوی کیفری می‌توان به آن استناد کرد.
تفاوت انواع سوگند قاطع دعوا (سوگند بتی)، تکمیلی، استظهاری
در ادامه، جدول مقایسه‌ای بین سه نوع سوگند قضایی (قاطع دعوا، تکمیلی، استظهاری) ارائه می‌دهم که تفاوت‌ها و ویژگی‌های اصلی هرکدام را به‌صورت واضح نمایش می‌دهد:
| ویژگی | سوگند قاطع دعوا (بتی) | سوگند تکمیلی | سوگند استظهاری |
|---|---|---|---|
| تعریف | قسمی که در صورت نبود هیچ دلیلی از سوی مدعی ادا می‌شود | قسمی که برای تکمیل دلیل ناقص (مثل یک شاهد) ادا می‌شود | قسمی که در دعاوی علیه متوفی پس از اقامه بینه لازم است |
| درخواست‌کننده | مدعی | مدعی | قاضی (به‌صورت مستقل، حتی بدون درخواست طرف دعوا) |
| بر عهده‌ی | مدعی‌علیه | مدعی | مدعی |
| قابل رد به طرف مقابل | بله؛ مدعی‌علیه می‌تواند سوگند را به مدعی واگذار کند | خیر | خیر |
| موضوع دعاوی قابل استفاده | دعاوی مالی و غیرمالی | فقط دعاوی مالی | دعاوی مالی و غیرمالی |
| نقش قاضی | صرفاً به درخواست مدعی اقدام به صدور قرار می‌کند | صرفاً به درخواست مدعی اقدام به صدور قرار می‌کند | می‌تواند رأساً قرار سوگند را صادر کند |
| اثر عدم ادای سوگند | ادعای مدعی رد می‌شود | دعوی اثبات نمی‌شود | دعوی خواهان رد می‌شود |
| امکان توکیل در ادا | ندارد؛ خود شخص باید قسم بخورد | ندارد | ندارد |
سوالات متداول
در ادامه این مطلب سوالات متداول پیرامون انواع سوگند را مشاهده می فرمایید که توسط پرسشگران از مجموعه ایران لگال در قالب مشاوره حقوقی آنلاین مطرح شده است که به اختصار مشاهده می فرمایید:
❓ طبق ماده ۲۷۸ قانون دادرسی مدنی، اگر خواهان مقیم خارج از کشور باشد و خوانده فوت کرده باشد، آیا وکیل می‌تواند به جای او سوگند یاد کند؟ اگر خیر، راه حل دیگری وجود دارد؟
✅ خیر، سوگند از جمله اعمال شخصی است و باید توسط خود شخص ادا شود. وکیل حق ادای سوگند به جای موکل را ندارد. اگر خواهان در خارج از کشور باشد، می‌تواند با تنظیم نیابت قضایی و اخذ اجازه از دادگاه، شرایط لازم برای ادای سوگند در محل اقامت خود را فراهم کند.
❓ آیا عدم حضور شاکی در جلسه دوم دادگاه کیفری برای ادای سوگند باعث بسته شدن و ختم پرونده شکایت می‌شود؟
✅ عدم حضور شاکی به‌تنهایی موجب ختم پرونده نمی‌شود، اما اگر ادای سوگند شرط اثبات دعوا باشد و شاکی بدون عذر موجه حاضر نشود، ممکن است دادگاه بر اساس سایر مدارک رأی صادر کرده یا دعوا را رد کند. تصمیم نهایی با قاضی است.
❓ من در یک دعوای مالی علیه برادرم شکایت کرده‌ام، اما فقط یک شاهد دارم و مدرک کتبی هم ندارم. آیا می‌توانم با سوگند، ادعایم را ثابت کنم؟
✅ بله، اگر شاهد شما شرایط قانونی را داشته باشد (مثلاً یک مرد یا دو زن) ولی تعداد شهود کافی نباشد، می‌توانید درخواست «سوگند تکمیلی» بدهید. در صورت ادای صحیح سوگند، ادعای شما قابل اثبات است، به شرط اینکه دعوا مالی باشد و سایر شرایط قانونی فراهم باشد.
❓ در یک پرونده حقوقی، طرف مقابل هیچ مدرکی ارائه نداده ولی ادعا دارد که من به او بدهکارم. آیا دادگاه می‌تواند او را به قسم دادن وادار کند؟
✅ در صورتی که او (مدعی) برای ادعای خود هیچ دلیلی نداشته باشد، می‌تواند درخواست «سوگند بَتی یا قاطع دعوا» از شما کند. اگر شما سوگند بخورید که بدهکار نیستید، دعوا به نفع شما خاتمه می‌یابد. اگر هم از قسم خوردن امتناع کنید، ممکن است به ضررتان تمام شود.
❓ من علیه پدر مرحومم ادعای طلب دارم و چند شاهد هم دارم. آیا فقط شهادت شهود برای دادگاه کافی است؟
✅ در دعاوی علیه متوفی، علاوه بر ارائه شاهد یا ادله دیگر، باید سوگند استظهاری هم یاد کنید. حتی اگر شهود کافی داشته باشید، بدون این سوگند دعوای شما به نتیجه نمی‌رسد. این سوگند را خود شما باید در دادگاه ادا کنید.
❓ در جلسه رسیدگی، دادگاه گفت برای اثبات ادعایم باید قسم بخورم، اما نمی‌دانم این سوگند چه شرایطی دارد. آیا می‌توانم فقط بگویم «قسم می‌خورم» یا باید جمله خاصی بگویم؟
✅ بر اساس ماده ۲۸۱ قانون آیین دادرسی مدنی، سوگند باید با الفاظ جلاله مانند «والله، بالله، تالله» یا معادل آن به زبان دیگر و در حضور دادگاه ادا شود. دادگاه ممکن است شرایط خاصی مانند زمان، مکان یا لحن را نیز برای «تغلیظ» سوگند تعیین کند. صرف گفتن «قسم می‌خورم» کافی نیست.