زنا یکی از مهم‌ترین و شدیدترین جرایم منافی عفت در نظام حقوقی و کیفری ایران است که ریشه در مبانی فقهی و شرعی داشته و قانون مجازات اسلامی آن را به‌صراحت تعریف و برای آن مجازات‌های حدی سنگینی در نظر گرفته است. منظور از زنا، رابطه جنسی بین زن و مردی است که میان آن‌ها هیچ‌گونه رابطه زوجیت یا شبهه‌ای از آن وجود نداشته باشد و این رابطه با شرایط خاصی همچون دخول تا حد ختنه‌گاه، آگاهی طرفین، و بلوغ محقق شود.
در قانون مجازات اسلامی، زنا تنها یک مفهوم واحد نیست بلکه به چند نوع متمایز تقسیم می‌شود که هر کدام دارای شرایط تحقق، احکام و مجازات خاص خود هستند. زنا با محارم نسبی، زنای محصنه یا محصن، زنای غیر محصنه و زنای به عنف از جمله مهم‌ترین انواع زنا محسوب می‌شوند که در این مقاله به‌صورت جامع به آن‌ها پرداخته شده است. آشنایی با این انواع، نه تنها برای وکلا و کارشناسان حقوقی بلکه برای عموم مردم نیز اهمیت دارد؛ زیرا فهم صحیح موضوع می‌تواند از برداشت‌های نادرست، افترا، یا اتهام‌های ناروا جلوگیری کند.
انواع زنا در قانون مجازات اسلامی
در قانون مجازات اسلامی، جرم زنا به عنوان یکی از جرایم حدی، تعریفی دقیق و شرایطی مشخص دارد. ماده ۲۲۱ این قانون مقرر می‌دارد: «زنا عبارت است از جماع مرد و زنی که علقه زوجیت بین آن‌ها نباشد و از موارد وطی به شبهه نیز نباشد.» بر اساس همین تعریف، اگر زن و مردی بدون اینکه میان آن‌ها عقد نکاح دائم یا موقت وجود داشته باشد و بدون اینکه یکی از آن‌ها گمان کند که رابطه‌شان مشروع است، رابطه جنسی برقرار کنند، جرم زنا محقق می‌شود.
زنا در قانون مجازات اسلامی بر حسب شرایط و وضعیت شرعی، خانوادگی یا اجتماعی طرفین، به انواع مختلفی تقسیم شده است. این تقسیم‌بندی نه تنها در تحلیل حقوقی موضوع نقش دارد بلکه در تعیین نوع و شدت مجازات نیز تأثیر مستقیم دارد. چهار نوع اصلی زنا که در قانون ذکر شده‌اند، عبارت‌اند از:
- زنا با محارم نسبی: زنا با افرادی که رابطه خونی و نسبی با فرد دارند و ازدواج با آن‌ها شرعاً حرام است (مانند خواهر، مادر، عمه، دایی و…).
- زنای محصنه یا محصن: زنا توسط فرد متاهلی که امکان رابطه جنسی مشروع با همسر خود را دارد.
- زنای غیر محصنه: زنا توسط فردی که شرایط احصان را ندارد، مانند افراد مجرد یا افراد متاهلی که امکان رابطه مشروع با همسر خود را ندارند.
- زنا به عنف یا اکراه: زنا از طریق زور، تهدید، یا اغفال و در مواردی بدون رضایت یکی از طرفین.
در ادامه، هر یک از این انواع زنا را به‌تفصیل بررسی می‌کنیم و ضمن تشریح شرایط تحقق آن‌ها، به مجازات‌های قانونی مربوطه نیز خواهیم پرداخت.
زنا با محارم نسبی
یکی از شدیدترین انواع زنا که در قانون مجازات اسلامی جرم‌انگاری شده، زنا با محارم نسبی است. این نوع زنا نه‌تنها از منظر شرعی و عرفی قبیح‌ترین شکل رابطه جنسی نامشروع است، بلکه بالاترین میزان مجازات حدی یعنی اعدام را نیز در پی دارد.
📌محارم نسبی چه کسانی هستند؟
محارم نسبی، افرادی هستند که به واسطه رابطه خونی و خویشاوندی با فرد، ازدواج با آن‌ها شرعاً و قانوناً برای همیشه حرام است. مطابق فقه اسلامی و ماده ۱۰۴۵ قانون مدنی، ازدواج با این افراد ممنوع است:
- مادر
- خواهر
- دختر
- عمه
- خاله
- دختر خواهر
- دختر برادر
بر همین اساس، اگر فردی با یکی از این افراد، رابطه جنسی برقرار کند و شرایط تحقق زنا فراهم باشد (یعنی دخول تا ختنه‌گاه انجام گیرد، آگاهی از حرمت رابطه وجود داشته باشد و وطی به شبهه نباشد)، زنا با محارم نسبی محقق شده است.
⚖️مجازات زنا با محارم نسبی
مطابق بند “الف” ماده ۲۲۴ قانون مجازات اسلامی:
«حد زنا در موارد زیر اعدام است:
الف) زنای با محارم نسبی.»
بنابراین، قانون‌گذار به دلیل شدت قبح این عمل و آثار اجتماعی آن، هیچ تخفیفی در مجازات در نظر نگرفته و تنها مجازات ممکن را اعدام تعیین کرده است.
🔍چند نکته مهم:
- سن مسئولیت کیفری: اگر یکی از طرفین نابالغ باشد، مطابق تبصره ۲ ماده ۲۲۱، زنا محقق می‌شود، اما نابالغ مجازات نمی‌شود و حسب مورد، به اقدامات تأمینی و تربیتی محکوم خواهد شد.
- عدم امکان تصور ازدواج: چون ازدواج با محارم نسبی از اساس باطل است، هر نوع رابطه جنسی میان آن‌ها، مشمول عنوان زنا خواهد بود و راهی برای مشروع دانستن آن از نظر قانونی وجود ندارد.
- تفاوت با محارم سببی: در زنا با محارم سببی (مثلاً زن پدر یا مادر زن)، ازدواج ممکن است در برخی شرایط مشروع باشد. ولی در زنا با محارم نسبی، حکم مطلق است.
📝مثال کاربردی:
اگر مردی با خواهر خود رابطه جنسی داشته باشد و شرایط قانونی زنا فراهم باشد (هر دو بالغ، عاقل و آگاه باشند)، این عمل نه تنها زناست بلکه زنا با محارم نسبی محسوب می‌شود و مرتکب (یا مرتکبین) به مجازات اعدام محکوم خواهند شد.
زنای محصنه یا محصن
یکی دیگر از انواع زنا در قانون مجازات اسلامی، زنای محصنه (در مورد زن) و زنای محصن (در مورد مرد) است. این نوع زنا زمانی رخ می‌دهد که یکی از طرفین، همسر دائمی داشته باشد و با این حال مرتکب رابطه جنسی نامشروع با فردی غیر از همسر خود شود.
📌تعریف زنای محصنه و محصن
مطابق مفاد ماده ۲۲۵ قانون مجازات اسلامی و فقه اسلامی:
- محصن به مردی گفته می‌شود که همسر دائمی دارد، با او نزدیکی کرده و در حال عده یا ازدواج باقی است و امکان نزدیکی با او وجود دارد.
- محصنه به زنی گفته می‌شود که شوهر دائمی دارد، با او نزدیکی کرده و در حال عده یا عقد دائم با اوست و مانعی برای رابطه جنسی وجود ندارد.
بنابراین اگر چنین زن یا مردی با وجود امکان مشروع برای رابطه زناشویی، با فرد دیگری زنا کند، مرتکب زنای محصنه یا محصن شده است.
✅شرایط تحقق زنای محصنه یا محصن
برای تحقق این جرم، باید شرایط زیر فراهم باشد:
- فرد همسر دائمی داشته باشد.
- بین زوجین، نزدیکی شرعی (رابطه جنسی مشروع) قبلاً برقرار شده باشد.
- در زمان ارتکاب زنا، امکان نزدیکی با همسر وجود داشته باشد (مثلاً همسر غایب نباشد، بیمار نباشد و در دسترس باشد).
- رابطه زنا طبق تعریف ماده ۲۲۱ یعنی دخول تا حد ختنه‌گاه انجام شده باشد.
- شرایط کلی زنا از جمله بلوغ، عقل، اختیار، آگاهی از حرمت عمل وجود داشته باشد.
⚖️مجازات زنای محصنه یا محصن
مطابق ماده ۲۲۵ قانون مجازات اسلامی:
«حد زنا برای زانی محصن و زانیه محصنه، رجم (سنگسار) است.
در صورت عدم امکان اجرای رجم، با پیشنهاد دادگاه صادرکننده حکم قطعی و موافقت رئیس قوه قضاییه،
چنانچه جرم با بینه (شهادت ۴ مرد عادل) ثابت شده باشد، مجازات، اعدام است.
در غیر این صورت، حد آن صد ضربه شلاق برای هر یک می‌باشد.»
🔍نکات مهم
- اولویت اجرای رجم است، اما اگر امکان آن نباشد و جرم با بینه ثابت شده باشد، اعدام اجرا می‌شود.
- اگر جرم با اقرار یا علم قاضی ثابت شده باشد، شلاق اجرا می‌شود.
- این مجازات‌ها تنها در صورتی اجرا می‌شوند که شرایط اثبات زنا (چهار شاهد مرد عادل یا چهار بار اقرار متهم) فراهم باشد.
📝مثال کاربردی
اگر زنی که همسر دائمی دارد و امکان نزدیکی با شوهرش نیز وجود دارد، با مرد دیگری رابطه جنسی برقرار کند و این رابطه اثبات شود، این زنای محصنه است و طبق قانون، در صورت اثبات با بینه، مجازات آن رجم یا اعدام خواهد بود.
زنای غیر محصنه
زنای غیر محصنه نوعی از زنا است که در آن هیچ‌یک از طرفین دارای شرایط احصان نیستند یا با وجود متأهل بودن، به دلایلی نظیر غیبت طولانی یا بیماری همسر، امکان نزدیکی مشروع با همسر خود را ندارند.
📌تعریف زنای غیر محصنه
مطابق با تعاریف فقهی و ماده ۲۳۰ قانون مجازات اسلامی، زنای غیر محصنه زمانی محقق می‌شود که:
- زن یا مرد همسر دائمی نداشته باشد یا با وجود داشتن همسر، نتواند با او نزدیکی جنسی برقرار کند (مانند بیماری، حبس طولانی، سفر یا غیبت طولانی همسر)
زنای غیر محصنه می‌تواند در دو شکل رخ دهد:
- زنای غیر محصنه فرد مجرد: زمانی است که فردی مجرد و فاقد همسر دائمی، به‌صورت داوطلبانه اقدام به زنا می‌کند.
- زنای غیر محصنه فرد متأهل ولی غیر محصن: مانند مرد متأهلی که به دلیل بیماری یا حبس همسر، امکان نزدیکی با او را ندارد.
📌شرایط تحقق زنای غیر محصنه
- وجود رابطه جنسی کامل مطابق تعریف ماده ۲۲۱ (دخول به اندازه ختنه‌گاه)
- نبود شرایط احصان برای زن یا مرد
- بلوغ، عقل، اختیار و آگاهی نسبت به حرمت فعل انجام شده
⚖️مجازات زنای غیر محصنه
بر اساس ماده ۲۳۰ قانون مجازات اسلامی:
«حد زنا در مواردی که مرتکب، غیر محصن باشد، صد ضربه شلاق است.»
این حد هم برای زن و هم برای مرد غیر محصن قابل اجراست. البته تنها در صورتی که شرایط اثبات زنا فراهم باشد، مانند:
- چهار بار اقرار متهم
- شهادت چهار مرد عادل
- یا علم قاضی به وقوع زنا
تفاوت با زنای محصنه
- در زنای محصنه، چون مرتکب همسر دائمی دارد و امکان نزدیکی با او فراهم است، مجازات شدیدتر بوده و رجم یا اعدام در نظر گرفته شده است.
- در زنای غیر محصنه، فرد فاقد این شرایط بوده و مجازات آن صرفاً حد شلاق (صد ضربه) است.
زنا به عنف
زنا به عنف یکی از شدیدترین انواع زنا در قانون مجازات اسلامی است. این نوع زنا زمانی اتفاق می‌افتد که یکی از طرفین رابطه جنسی رضایت نداشته باشد و با اجبار، تهدید یا فریب وادار به رابطه شود. این موضوع بیشتر در مورد زنانی مطرح می‌شود که بدون رضایت‌شان مورد تجاوز قرار می‌گیرند.
📌تعریف زنا به عنف
بر اساس ماده ۲۲۳ قانون مجازات اسلامی، زنا به عنف عبارت است از:
«برقراری رابطه جنسی با زنی که رضایت نداشته باشد یا با تهدید، اکراه، فریب یا در حالاتی مانند بیهوشی، مستی یا خواب تسلیم شده باشد.»
در این نوع از زنا، حتی اگر زن به رابطه تن داده باشد، ولی دلیل این تسلیم، ترس یا تهدید جانی یا مالی باشد، همچنان زنا به عنف محسوب می‌شود.
✅موارد مشمول زنا به عنف یا در حکم آن
- زنا با زن در حال خواب، بیهوشی یا مستی
- زنا با دختر نابالغ از طریق فریب یا اغفال
- زنا با تهدید و ارعاب
- زنا از طریق ربایش یا زندانی کردن زن
⚖️مجازات زنا به عنف
بر اساس بند “ت” ماده ۲۲۳ قانون مجازات اسلامی:
«در زنای به عنف و اکراه، مجازات زانی، اعدام است.»
همچنین طبق ماده ۲۳۱، اگر زنی که مورد تجاوز قرار گرفته باکره باشد، علاوه بر مجازات اعدام برای مرتکب، او به پرداخت ارش البکاره و مهرالمثل نیز محکوم خواهد شد.
-
اگر زن باكره نباشد: مرتکب تنها به مجازات و پرداخت مهرالمثل محکوم می‌شود.
🔍نکته مهم
برخلاف سایر انواع زنا، در زنا به عنف، اثبات رضایت نداشتن زن بسیار حیاتی است. اگر این موضوع از سوی زن یا دادستان اثبات شود، مجازات شدیدتری برای مرتکب اعمال می‌شود. همچنین اگر تجاوز با خشونت فیزیکی همراه باشد، علاوه بر زنا، مجازات‌های مربوط به ضرب و جرح نیز به آن افزوده خواهد شد. این آثار و شواهد از طریق تشخیص آخرین رابطه زن در پزشکی قانونی با بررسی آثار خشونت قابل اثبات می باشد و دادگاه می تواند از آن به عنوان دلیلی بابت رضایت نداشتن زن در نظر بگیرد.
اما باید توجه داشته باشید که آثار و شواهد ممکن است به سادگی از بین برود و مدت زمان طلایی برای حضور در پزشکی قانونی و بررسی این موضوع بعد از روی دادن این اتفاق است و هر چه زمان بیشتر بگذرد، شواهد کمتر و دقت بررسی نیز پایین تر می آید.
سوالات متداول
در ادامه این مطلب سوالات متداول پیرامون انواع زنا را مشاهده می فرمایید که توسط پرسشگران از مجموعه ایران لگال در قالب مشاوره حقوقی مطرح شده است:
❓ احکام مربوط به زنا و داشتن رابطه در حد دوستی با جنس مخالف چیست؟
✅ زنا به معنای رابطه جنسی همراه با دخول میان زن و مرد بدون ازدواج رسمی است و مجازات آن می‌تواند تا ۱۰۰ ضربه شلاق حدی باشد. سایر روابط فیزیکی بدون دخول مانند لمس، بوسیدن یا معاشرت‌های غیراخلاقی، عمل منافی عفت محسوب می‌شود و بسته به شرایط، ممکن است تا ۹۹ ضربه شلاق تعزیری برای مرتکبین در نظر گرفته شود.
❓ من خانمی را صیغه کرده‌ام و بعداً متوجه شدم که او همسر دائمی فرد دیگری است. آیا شوهر این خانم می‌تواند از من شکایت کند؟
✅ بله، اگر مشخص شود که شما با علم به اینکه زن دارای شوهر دائمی است او را صیغه کرده‌اید، عمل شما زنا محسوب شده و شوهر او می‌تواند علیه شما شکایت کند. در این حالت، صیغه شرعاً و قانوناً باطل است و ممکن است شما تحت تعقیب کیفری قرار گیرید.
❓ خانمی که شوهر دارد اما مدت‌ها جدا زندگی می‌کرده و نام شوهرش در شناسنامه ثبت نشده، آیا می‌تواند با مرد دیگری صیغه کند؟ مسئولیت و مجازات‌های احتمالی چیست؟
✅ خیر، تا زمانی که طلاق رسمی و قانونی ثبت نشده باشد، زن متأهل محسوب می‌شود و عقد موقت (صیغه) با مرد دیگر باطل است. این عمل، زنا تلقی شده و زن و مرد هر دو ممکن است با مجازات‌های قانونی مانند شلاق یا حتی مجازات حدی مواجه شوند.
❓ حکم زنا چیست؟
✅ مجازات زنا بر اساس نوع آن متفاوت است. زنای محصنه یا زنای با محارم ممکن است منجر به اعدام یا رجم شود. زنای غیر محصنه، در صورت اثبات، معمولاً مجازات ۱۰۰ ضربه شلاق حدی دارد. شرایط وقوع زنا، مانند احصان، عنف، یا نسبت خانوادگی، نقش تعیین‌کننده‌ای در تعیین نوع مجازات دارد.
❓ اگر مرد زن‌دار به‌صورت مخفیانه با زن دیگری رابطه نامشروع داشته باشد و فرزندی به دنیا بیاید، جرم مرد چیست؟
✅ اگر مرد متأهل باشد و امکان برقراری رابطه با همسرش را داشته باشد، رابطه او با زن دیگر، زنای محصن محسوب می‌شود که مجازات آن اعدام یا رجم است. تولد فرزند خارج از ازدواج نیز تبعات قانونی خاصی دارد، از جمله عدم ثبت‌نام پدر در شناسنامه کودک مگر با انجام آزمایش و اثبات نسب.
❓ آیا رابطه جنسی بین زن شوهردار و مرد بدون دخول زنا محسوب می‌شود و این کار چه پیامدی دارد؟
✅ خیر، اگر دخول اتفاق نیفتد، جرم زنا محقق نمی‌شود؛ اما این رفتار عمل منافی عفت محسوب شده و می‌تواند با مجازات تعزیری مانند شلاق همراه باشد. این عمل همچنین می‌تواند موجب آسیب به حیثیت خانوادگی طرفین و تبعات اجتماعی و کیفری جدی شود.