در نظام حقوقی ایران، اقرار یکی از قوی‌ترین و معتبرترین ادله اثبات دعوا به‌شمار می‌رود. بر اساس ماده ۱۲۵۹ قانون مدنی، اقرار عبارت است از «اخبار به حقی برای غیر، بر ضرر خود». به‌عبارتی، هرگاه شخصی به نفع دیگری و به زیان خود موضوعی را تصدیق کند، گفته می‌شود که اقرار کرده است. اهمیت اقرار در حدی است که در بسیاری از دعاوی، اگر اقرار به‌درستی انجام شود، می‌تواند به‌تنهایی برای صدور رأی کافی باشد و نیازی به سایر ادله نباشد.
با این حال، اقرار نیز همچون سایر ادله دارای اقسام گوناگونی است و اعتبار آن تابع شرایط خاصی می‌باشد. این شرایط شامل اهلیت مقر، منجز بودن اقرار، قصد و اختیار در بیان آن و… می‌شود. همچنین محل و نحوه انجام اقرار (در دادگاه یا خارج از آن، کتبی یا شفاهی، صریح یا ضمنی) می‌تواند در میزان اعتبار و اثر حقوقی آن مؤثر باشد.
در این مقاله، ابتدا به مفهوم و شرایط قانونی اقرار می‌پردازیم، سپس اقسام اقرار را از حیث محل، شکل و محتوا بررسی خواهیم کرد و در نهایت به آثار حقوقی آن خواهیم پرداخت. اگر شما نیز درگیر دعوای حقوقی هستید یا می‌خواهید با ابزارهای اثبات حق خود آشنا شوید، مطالعه این مقاله می‌تواند برایتان مفید باشد.
اقرار چیست و چه جایگاهی در اثبات دعوا دارد؟
در دعاوی حقوقی و کیفری، اثبات ادعا بر عهده خواهان یا شاکی است و برای این کار باید از ادله قانونی استفاده شود. یکی از مهم‌ترین و مؤثرترین این ادله، اقرار است. قانون مدنی ایران در ماده ۱۲۵۹ اقرار را چنین تعریف می‌کند:
«اقرار عبارت است از اخبار به حقی برای غیر، بر ضرر خود.»
به بیان ساده، اقرار زمانی شکل می‌گیرد که شخصی به نفع دیگری و به زیان خود، به وجود حقی اذعان کند. این ابزار اثبات دعوا، در بسیاری از موارد به‌قدری قوی است که اگر شرایط قانونی‌اش رعایت شده باشد، می‌تواند به‌تنهایی موجب صدور رأی قضایی شود؛ حتی بدون نیاز به شاهد یا سند دیگر.
📌جایگاه اقرار در ادله اثبات دعوی
- اقرار، ملکه ادله: حقوقدانان اقرار را «ملکه ادله» می‌دانند، زیرا به‌محض تحقق، حجیت قطعی دارد و بار اثبات دعوا را از دوش طرف مقابل برمی‌دارد.
- کاربرد در امور حقوقی و کیفری: اقرار نه‌تنها در دعاوی مدنی مانند مطالبه وجه یا اثبات مالکیت کاربرد دارد، بلکه در دعاوی کیفری مانند قتل، سرقت یا خیانت در امانت نیز نقشی اساسی دارد و از ادله اثبات دعوی در امور کیفری محسوب می شود.
- عدم نیاز به دلیل تکمیلی: اگر دادگاه احراز کند که اقرار به‌درستی و با شرایط قانونی صورت گرفته، دیگر نیازی به ادله تکمیلی مانند شهادت یا سند نیست.
اقرار دارای انواع و اقسام متعددی است که هر کدام آثار و الزامات خاص خود را دارد. در ادامه، شرایط قانونی یک اقرار صحیح را بررسی خواهیم کرد.
شرایط قانونی صحت اقرار
اقرار در صورتی در دادگاه معتبر و قابل استناد خواهد بود که شرایط خاصی را دارا باشد. اگر هر یک از این شرایط وجود نداشته باشد، اقرار فاقد ارزش اثباتی خواهد بود یا حتی ممکن است رد شود. قانون مدنی ایران و رویه قضایی، شروطی را برای اعتبار اقرار تعیین کرده‌اند که در ادامه بررسی می‌کنیم:
✅۱. اهلیت اقرارکننده
اقرار کننده باید عاقل، بالغ و رشید باشد. اقرار افراد زیر فاقد اعتبار است:
- اقرار صغیر (کودک نابالغ)
- اقرار مجنون (در حال جنون دائمی یا ادواری در زمان اقرار)
- اقرار سفیه در امور مالی (هرچند در امور غیرمالی پذیرفته می‌شود)
مثال: اگر شخصی که تحت حکم حجر قرار دارد در مورد بدهی مالی خود اقرار کند، اقرار او معتبر نیست.
✅۲. اختیار و قصد
اقرار باید از روی آگاهی و اراده آزادانه باشد. اقراری که در شرایط زیر انجام شده باشد بی‌اعتبار است:
- تحت اکراه یا اجبار
- در حالت مستی، بیهوشی یا شوک
- به عنوان شوخی یا کنایه (در صورت احراز نداشتن قصد جدی)
✅۳. اقرار باید به نفع غیر و به ضرر خود باشد
اقرار باید به سود شخص دیگری (مُقَرٌله) و به زیان خود اقرارکننده (مُقِر) باشد. اقراری که فقط سود خود فرد را در بر دارد، اقرار محسوب نمی‌شود.
✅۴. موضوع اقرار باید مشروع و معقول باشد
اقرار به موضوعی که:
- خلاف شرع یا قانون باشد
- از نظر عرفی و عقلانی ناممکن باشد فاقد ارزش قانونی است.
✅۵. منجز بودن اقرار
اقرار نباید معلق باشد. مثلاً اگر فرد بگوید: «اگر فردا باران بیاید، من ۱۰ میلیون بدهکارم»، این اقرار معلق است و اعتبار ندارد. اقرار باید قطعی، روشن و بدون وابستگی به امر دیگر باشد.
انواع اقرار از نظر محل بیان: اقرار در دادگاه و خارج از دادگاه
یکی از مهم‌ترین تقسیم‌بندی‌ها در حوزه اقرار، محل و زمان انجام آن است. بسته به اینکه اقرار در جریان رسیدگی قضایی انجام شود یا بیرون از آن، آثار و اعتبار متفاوتی خواهد داشت. در این بخش با تفاوت‌های اقرار قضایی و اقرار غیر قضایی آشنا می‌شویم:
اقرار در دادگاه (اقرار قضایی)
اقراری است که در جلسه رسمی دادگاه یا در لوایح و دادخواست‌های تقدیمی از سوی یکی از طرفین انجام شود. مطابق ماده ۲۰۳ قانون آیین دادرسی مدنی:
«اگر اقرار در دادخواست یا حین مذاکرات در دادگاه یا در یکی از لوایحی که به دادگاه تقدیم شده است به عمل آید، اقرار در دادگاه محسوب می‌شود.»
ویژگی‌ها و آثار اقرار در دادگاه:
- قاطع دعوی است و معمولاً نیاز به دلیل تکمیلی ندارد.
- مبنای صدور حکم قطعی قرار می‌گیرد.
- قابل تجدیدنظر نیست مگر در موارد استثنایی مانند صلاحیت دادگاه.
اقرار خارج از دادگاه (اقرار غیر قضایی)
این نوع اقرار در خارج از جلسات دادگاه و بدون حضور قاضی انجام می‌شود، مثلاً:
- در اظهارنامه رسمی
- در اسناد عادی مانند نامه یا رسید دست‌نویس مانند اقرارنامه دستی
- در گفت‌وگوهای شفاهی با شاهدان
- در مکالمات تلفنی یا پیامک
ویژگی‌ها و آثار اقرار خارج از دادگاه:
- به‌تنهایی قاطع دعوی نیست.
- اعتبار آن بستگی به تشخیص قاضی و قرائن دیگر دارد.
- قابل انکار و تردید است، مگر آنکه اصالت آن اثبات شود.
اقسام اقرار از نظر نحوه بیان: اقرار کتبی، شفاهی، صریح و ضمنی
اقرار ممکن است به شیوه‌های مختلفی بیان شود. گاه فرد با سخن گفتن، گاه با نوشتن و حتی گاه با رفتار و سکوت معنادار خود، حقی را به نفع دیگری و علیه خود تأیید می‌کند. این تفاوت در نحوه بیان، دسته‌بندی دیگری از اقرار به وجود آورده است که در ادامه به آن می‌پردازیم:
⚖️اقرار کتبی
اقراری است که به صورت مکتوب و معمولاً در یکی از موارد زیر صورت می‌گیرد:
- متن دادخواست یا لایحه ارائه‌شده به دادگاه
- اسناد رسمی مانند عقدنامه یا سند اقرارنامه محضری
- اسناد عادی مانند رسید دست‌نویس، اظهارنامه یا حتی پیام متنی
نکته مهم: اگر اقرار در سند رسمی باشد، اصالت آن مفروض است. در اسناد عادی، اثبات اصالت با طرف مقابل است.
⚖️اقرار شفاهی
اقراری است که با بیان زبانی و حضوری، به‌ویژه در دادگاه یا نزد شهود، اعلام می‌شود. در صورتی که در دادگاه انجام گیرد، باید در صورت‌جلسه دادگاه ثبت شود تا معتبر باشد.
مزیت: در صورت درج در صورت‌جلسه رسمی دادگاه، همانند اقرار کتبی رسمی، از اعتبار کامل برخوردار است.
⚖️اقرار صریح
اقراری است که فرد به‌طور مستقیم و بدون ابهام به وقوع یک موضوع علیه خود اذعان می‌کند؛ مثلاً:
«بله، این مبلغ را از ایشان قرض گرفته‌ام.»
ویژگی: اقرار صریح چون فاقد ابهام است، معمولاً قاطع دعوی محسوب شده و نیازی به تفسیر ندارد.
⚖️اقرار ضمنی
اقراری است که از رفتار، سکوت یا عبارات غیرمستقیم شخص برداشت می‌شود؛ به‌گونه‌ای که عرفاً به‌منزله تأیید ادعای طرف مقابل تلقی شود.
مثال: اگر شخصی در پاسخ به مطالبه وجه سکوت کند یا نامه‌ای حاوی عذرخواهی بابت تأخیر پرداخت ارسال کند، این می‌تواند اقرار ضمنی تلقی شود.
نکته: اعتبار اقرار ضمنی بسته به شرایط و قرائن موجود است و معمولاً نیاز به تفسیر و تحلیل قاضی دارد. در مورد اقرار صریح و ضمنی می توانید در مطلب مربوط به آن جزئیات بیشتری را در مورد شرایط و اعتبار و موارد مورد پذیرش در دادگاه مطالعه نمایید.
تفاوت اقرار مقید و مرکب، ساده، موصوف
اقرارها فقط در نحوه و محل بیان متفاوت نیستند؛ بلکه از نظر ساختار و محتوای اقرار نیز به دسته‌های مختلفی تقسیم می‌شوند. این دسته‌بندی از آن جهت مهم است که هر نوع اقرار آثار متفاوتی در روند دادرسی و قضاوت ایجاد می‌کند. در ادامه به چهار نوع مهم اقرار در این دسته می‌پردازیم:
✅اقرار ساده چیست؟
اقراری است که بدون هیچ قید یا وصفی، تمام ادعای طرف مقابل را تأیید می‌کند.
مثال:
اگر خواهان ادعا کند ۲۰ میلیون تومان به خوانده قرض داده و خوانده بگوید «بله، این مبلغ را بدهکارم»، این یک اقرار ساده است.
🔹اثر:
اقرار ساده معمولاً به‌عنوان اقرار قاطع در نظر گرفته می‌شود و می‌تواند اساس صدور رأی قرار گیرد.
✅اقرار موصوف چیست؟
در این نوع، موضوع اقرار با صفتی خاص توصیف می‌شود که ممکن است ماهیت دعوی را تغییر ندهد اما شرایط اجرای آن را تحت تأثیر قرار دهد.
مثال:
«بله، این خودرو را به امانت گرفتم، ولی ماشین فرسوده بود.» → صفت “فرسوده” به امانت اضافه شده.
🔹اثر:
اقرار موصوف در صورت اثبات، همراه با وصف آن پذیرفته می‌شود و قابل تجزیه نیست.
✅اقرار مقید چیست؟
در اقرار مقید، اقرار با یک قید یا شرط همراه است که می‌تواند اجرای حق را محدود کند.
مثال:
«این پول را باید به صورت قسطی ظرف یک سال پرداخت کنم.»
🔹اثر:
اقرار مقید قابل تجزیه نیست و مقرله (فردی که اقرار به نفع او شده) نمی‌تواند فقط به بخش سودمند آن استناد کند و بخش مقید را نادیده بگیرد.
✅اقرار مرکب چیست؟
در این نوع، اقرار از دو بخش مختلف‌الاثر تشکیل شده که معمولاً یکی به نفع مقرله و دیگری به نفع مقر است.
مثال:
«بله، ۵۰ میلیون تومان گرفته‌ام، اما همان موقع آن را برگرداندم.»
🔹اثر:
در اینجا مقر (اقرارکننده) ادعای پرداخت بدهی را نیز مطرح می‌کند؛ لذا مقرله باید ادعای پرداخت را اثبات کند. دادگاه نمی‌تواند فقط به بخش اول (دریافت پول) استناد کند و بخش دوم (برگرداندن) را نادیده بگیرد.
❗ نتیجه‌گیری:
- اقرار ساده، قاطع و مستقیم است و بیشترین اثر حقوقی را دارد.
- اقرار موصوف و مقید غیرقابل تجزیه‌اند و باید همراه با قید یا وصف پذیرفته شوند.
- اقرار مرکب چون دو اثر دارد، باعث می‌شود مقرله برای استفاده از آن، بخش ادعایی مقر را نیز اثبات کند.
در ادامه، جدول مقایسه ای تفاوت اقرار مقید و مرکب، موصوف و ساده از نظر ساختار و آثار حقوقی آن‌ها ارائه می‌شود:
| نوع اقرار | تعریف | مثال | قابلیت تجزیه | اثرات حقوقی |
|---|---|---|---|---|
| اقرار ساده | پذیرش مستقیم و بدون قید ادعای طرف مقابل | «بله، ۲۰ میلیون تومان بدهکارم.» | ندارد | ادله اثبات دعوا در امور حقوقی، اثبات کامل دعوا؛ قاطع و الزام‌آور |
| اقرار موصوف | اقرار همراه با توصیف موضوع | «خودرو را گرفتم، اما معیوب بود.» | ندارد | پذیرش با توصیف؛ دادگاه موظف به در نظر گرفتن وصف است |
| اقرار مقید | اقرار همراه با قید یا شرطی که حق را محدود می‌کند | «بدهی را طی ۱۲ قسط پرداخت خواهم کرد.» | ندارد | باید با قید یا شرط پذیرفته شود؛ مقرله نمی‌تواند فقط به بخشی استناد کند |
| اقرار مرکب | اقرار به نفع طرف مقابل همراه با ادعایی به نفع خود | «بله، وام را گرفتم، اما بعداً بازپرداخت کردم.» | بله (در موارد خاص) | مقرله باید ادعای پرداخت را اثبات کند؛ دادگاه نمی‌تواند فقط به بخشی استناد کند |
آثار حقوقی و ضمانت اجرای اقرار در دادگاه
در این بخش به آثار حقوقی اقرار و ضمانت اجرای آن در دادگاه می‌پردازیم؛ یعنی بررسی می‌کنیم که اگر کسی در دادگاه یا خارج از آن اقرار کند، چه پیامدهایی دارد، آیا می‌تواند بعداً آن را انکار کند، و دادگاه چه وظایفی در مقابل این اقرار دارد.
✅اقرار الزام‌آور است
مطابق ماده ۱۲۷۵ قانون مدنی:
«هر کس اقرار به حقی برای غیر کند، ملزم به اقرار خود خواهد بود.»
یعنی اگر شخصی اقرار کند که به دیگری بدهکار است یا مالی را دریافت کرده، دیگر نمی‌تواند از زیر آن شانه خالی کند و این اقرار برای دادگاه کافی است تا حکم صادر کند. اقرار، مانند سند رسمی، معتبرترین دلیل اثبات دعوی است.
📌انکار بعد از اقرار مسموع نیست (با استثنا)
بر اساس ماده ۱۲۷۷ قانون مدنی:
«انکار بعد از اقرار مسموع نیست…»
اما در دو حالت می‌توان اقرار را بی‌اثر کرد:
- اقرار فاسد: اگر مقر ثابت کند که اقرار او در شرایطی مانند اکراه، اجبار، مستی، جنون یا شوخی بوده، اقرار فاقد اعتبار می‌شود.
- اقرار اشتباه: اگر ثابت شود که شخص به اشتباه موضوعی را پذیرفته است (مثلاً فکر کرده پولی گرفته اما در واقع نگرفته)، دادگاه می‌تواند به ادعای اشتباه رسیدگی کند.
📌اقرار قابل تجزیه نیست (مگر در اقرار مرکب)
اگر اقرار شامل چند بخش باشد (مثلاً اقرار به بدهی و سپس ادعای پرداخت)، طرف مقابل نمی‌تواند فقط بخش اول را قبول و بقیه را رد کند؛ بلکه همه اجزاء باید با هم در نظر گرفته شوند. این اصل تجزیه‌ناپذیری اقرار نام دارد و در ماده ۱۲۸۲ قانون مدنی بیان شده است.
مگر اینکه:
-
اقرار مرکب باشد که بخشی از آن اقرار و بخشی دیگر ادعا باشد. در این صورت، قسمت ادعا باید جداگانه اثبات شود.
🔍اقرار نسبت به چه کسانی اثر دارد؟
بر اساس ماده ۱۲۷۸ قانون مدنی:
اثر اقرار، فقط نسبت به خود مقر و قائم‌مقام او (مثل وارث یا نماینده قانونی) معتبر است.
یعنی اگر کسی به وجود بدهی اقرار کند، این اقرار علیه خودش و ورثه‌اش معتبر است؛ ولی علیه اشخاص ثالث (مثلاً شریک یا موکل او) مؤثر نیست.
⚖️ضمانت اجرای اقرار در دادگاه
- اگر اقرار در دادگاه باشد و قاطع دعوی محسوب شود، دادگاه می‌تواند صرفاً بر اساس آن حکم صادر کند.
- اگر اقرار خارج از دادگاه باشد، دادگاه ابتدا باید اصالت آن را احراز کند (مثلاً با بررسی سند یا شهادت شهود).
- اقرار قضایی قاطع دعوی است و اگر صحت آن محرز باشد، نیازی به ارائه دلیل دیگر نیست.
📜جمع‌بندی آثار و ضمانت اجرای اقرار
| موضوع | توضیح |
|---|---|
| اعتبار اقرار | اقرار معتبرترین دلیل دعوی است؛ اگر صحیح باشد، دادگاه بدون نیاز به دلیل دیگر حکم می‌دهد. |
| الزام‌آور بودن | مقر نمی‌تواند بعداً از اقرار خود برگردد، مگر اینکه فاسد یا اشتباه بودن آن را ثابت کند. |
| اثر نسبی اقرار | فقط نسبت به مقر و جانشینان او مؤثر است. |
| غیر قابل تجزیه بودن | مقرله نمی‌تواند فقط بخشی از اقرار را بپذیرد، مگر اینکه اقرار مرکب باشد. |
| ضمانت اجرا | اگر مقر با وجود اقرار، تعهد خود را انجام ندهد (مثلاً بدهی را نپردازد)، دادگاه می‌تواند حکم جلب صادر کند. |
سوالات متداول
در ادامه این مطلب سوالات متداول پیرامون انواع اقرار در ادله اثبات دعوی را مشاهده می فرمایید که توسط پرسشگران از مجموعه ایران لگال در قالب مشاوره حقوقی مطرح شده است:
❓ در چه شرایطی می‌توان اقراری که در دادگاه انجام شده را انکار کرد؟
✅ اقرار انجام‌شده در دادگاه اصولاً قابل انکار نیست. اما اگر مقر بتواند اثبات کند که اقرار تحت اجبار، اکراه، اشتباه فاحش، یا در حالت‌هایی مانند بیهوشی یا جنون بوده است، امکان بی‌اثر شدن آن از طریق دادگاه وجود دارد.
❓ آیا امکان انکار اقرار در دادگاه انقلاب وجود دارد؟
✅ خیر، اقرار در دادگاه انقلاب نیز مانند سایر محاکم معتبر است و به‌راحتی نمی‌توان آن را انکار کرد. تنها در صورتی که شخص بتواند اکراه یا عدم اختیار را ثابت کند، ممکن است اقرار بی‌اعتبار شود.
❓ من یک اقرارنامه محضری داده‌ام و اکنون از آن پشیمان شده‌ام. چه کاری می‌توانم انجام دهم؟ شخص مقابل این تغییر را نپذیرفته است.
✅ اگر اقرارنامه در قالب سند رسمی ثبت شده باشد، صرف پشیمانی باعث بی‌اعتباری آن نمی‌شود. باید با دلایل حقوقی، مانند اثبات اشتباه، جعل یا اکراه، در دادگاه تقاضای ابطال آن را مطرح کنید.
❓ لطفاً تفاوت بین دو نوع اقرارنامه که در دفاتر اسناد رسمی می‌توان تنظیم کرد را توضیح دهید.
✅ اقرارنامه گواهی امضا، فقط امضای شخص را تأیید می‌کند و ارزش اثباتی پایینی دارد. اما اقرارنامه رسمی، در قالب سند رسمی تنظیم شده و از اعتبار بالا و اثر قضایی کامل برخوردار است. توصیه می‌شود برای امور مهم از نوع دوم استفاده شود.
❓ اگر شخصی برای حل مشکلش به اعترافی کند که در آن دیگران را متهم کند که در واقعیت دخالتی ندارند، آن اعتراف چگونه ارزیابی می‌شود؟
✅ چنین اقراری اگر خلاف واقع باشد، اعتبار قانونی نخواهد داشت. همچنین ممکن است موجب مسئولیت کیفری شخص بابت افترا یا شهادت دروغ شود. اقرار باید با حقیقت منطبق باشد تا در دادگاه پذیرفته شود.
❓ اگر بانکی به دادگاه اقرار کند که تمامی مطالبات وصول شده، آیا این اقرار قابل قبول است؟
✅ بله، اگر این اقرار در حضور قاضی و به‌صورت رسمی انجام شود، معتبر است و بانک نمی‌تواند بعدها خلاف آن را ادعا کند. این اقرار حکم سند لازم‌الاجرا را دارد و موجب ختم دعوا می‌شود.