افزایش یا کاهش مهریه بعد از عقد یکی از چالش برانگیزترین پرسش‌هایی است که بسیاری از زوجین در طول زندگی مشترک با آن مواجه می‌شوند. برخی پس از گذشت مدت زمانی از ازدواج، به دلایل مختلفی از جمله تغییر شرایط مالی، تغییر دیدگاه نسبت به ازدواج یا حتی پشیمانی از توافق اولیه، تمایل دارند مهریه را افزایش یا کاهش دهند. در نگاه اول، چنین توافق‌هایی شاید ساده و قابل حل به نظر برسند، اما از نظر حقوقی و شرعی، موضوع کاملاً پیچیده است.
در این مقاله به این پرسش مهم پاسخ خواهیم داد که آیا می‌توان پس از عقد نکاح، میزان مهریه را تغییر داد؟ همچنین راهکارهای قانونی جایگزین برای افزایش یا کاهش مهریه، تحلیل فقهی و حقوقی نظرات شورای نگهبان و دیوان عدالت اداری، و دیدگاه‌های مختلف در رویه قضایی بررسی می‌شود. اگر شما نیز در این زمینه ابهام یا دغدغه‌ای دارید، تا پایان این مقاله همراه ما باشید.
آیا افزایش یا کاهش مهریه بعد از عقد قانونی است؟
تعیین مهریه یکی از ارکان اصلی عقد نکاح در حقوق ایران و فقه اسلامی است و طبق ماده ۱۰۸۲ قانون مدنی، به‌محض وقوع عقد، زن مالک مهریه می‌شود و می‌تواند هر زمان که بخواهد آن را مطالبه کند. حال این سؤال مهم مطرح می‌شود که اگر زوجین بعد از عقد، تصمیم بگیرند میزان مهریه را تغییر دهند ـ چه به‌صورت افزایش و چه کاهش ـ آیا این تغییر از نظر قانونی و شرعی امکان‌پذیر است؟
پاسخ صریح این است: تغییر رسمی مهریه ثبت‌شده در سند ازدواج، یعنی همان مهریه‌ای که تحت عنوان «مهرالمسمی» در نکاح‌نامه قید شده، از نظر قانون و شرع مجاز نیست. دیوان عدالت اداری در رأی وحدت رویه شماره ۴۸۸ مورخ ۱۵ شهریور ۱۳۸۸ اعلام کرده که افزایش مهریه پس از عقد حتی با اقرارنامه رسمی نیز فاقد اعتبار قانونی است و شورای نگهبان نیز در پاسخ به استعلام دیوان، تصریح کرده که “مهریه شرعی همان است که در ضمن عقد تعیین شده و ازدیاد آن بعد از عقد، شرعاً صحیح نیست.”
از این رو، افزایش یا کاهش عددی مهریه به سند ازدواج اضافه نمی‌شود و امکان اصلاح رسمی عقدنامه برای تغییر مهریه وجود ندارد. در واقع، هیچ دفترخانه‌ای مجاز به اصلاح میزان مهریه پس از عقد نیست و هرگونه توافق در این زمینه، در قالب مهریه رسمی و شرعی، غیرقابل پذیرش است.
با این حال، در عمل برخی زوج‌ها تصمیم می‌گیرند بعد از عقد، مالی را به همسر خود ببخشند یا بخشی از مهریه را به شوهر ببخشند (ابراء). این موارد، با وجود اینکه به تغییر میزان مهریه شباهت دارد، اما از نظر حقوقی عنوان مستقلی دارند. به‌عنوان مثال:
- اگر مرد مالی را به‌عنوان «افزایش مهریه» به زن بدهد، در واقع آن مال مهریه محسوب نمی‌شود، بلکه یک دین جدید و جداگانه است که زوجه می‌تواند از طریق دادگاه و بر اساس ماده ۱۰ قانون مدنی آن را مطالبه کند.
- اگر زن بخواهد از بخشی یا تمام مهریه خود صرف‌نظر کند، باید این کار را از طریق ابراء یا هبه انجام دهد که آن نیز آثار خاص خود را دارد و غیرقابل بازگشت است مگر در شرایط استثنایی.
بنابراین، اگرچه سند رسمی مهریه قابل تغییر نیست، اما زوجین می‌توانند از راهکارهای قانونی دیگر برای افزایش یا کاهش میزان تعهد مالی بین خود استفاده کنند که در ادامه مقاله به‌طور مفصل به آن‌ها خواهیم پرداخت.
افزایش مهریه بعد از عقد (در قالب تعهدات مالی مستقل)
مطابق رأی وحدت رویه دیوان عدالت اداری و نظر فقهای شورای نگهبان، مهریه شرعی همان است که در زمان عقد نکاح بین زوجین توافق شده و در سند ازدواج درج گردیده است. به همین دلیل، امکان تغییر رسمی و مستقیم در میزان مهریه پس از عقد وجود ندارد. اما زوجین می‌توانند از طریق برخی عقود مالی دیگر، تعهدات جدیدی با آثار مشابه مهریه برای یکدیگر ایجاد کنند که از منظر قانون مدنی معتبر و قابل اجرا هستند. مهم‌ترین این روش‌ها عبارتند از:
🔹 1. عقد صلح بلاعوض
یکی از رایج‌ترین روش‌ها برای افزایش تعهدات مالی شوهر به نفع زوجه، عقد صلح بلاعوض است. در این قرارداد، مرد می‌تواند مالی مانند سه دانگ ملک، خودرو یا تعدادی سکه را بدون عوض (بلاعوض) به زن صلح کند. این قرارداد باید در دفاتر اسناد رسمی تنظیم و ثبت شود تا دارای ارزش حقوقی و قابلیت استناد در مراجع قضایی باشد.
🔹 2. عقد هبه (هدیه دادن)
هبه به معنای بخشیدن مال بدون گرفتن عوض است. شوهر می‌تواند از این طریق نیز مالی را به همسرش منتقل کند. البته، در عقد هبه، برخلاف صلح، امکان رجوع (بازگشت از هبه) برای واهب در برخی شرایط وجود دارد؛ مگر آن‌که زوجه مال هبه‌شده را قبض کرده باشد یا قرارداد به‌گونه‌ای تنظیم شده باشد که امکان رجوع ساقط شود.
🔹 3. تعهد به پرداخت (چک یا سفته یا تعهدنامه رسمی)
زوج می‌تواند طی یک تعهدنامه رسمی یا حتی صدور چک و سفته، خود را ملزم به پرداخت مالی معین در آینده به زوجه نماید. گرچه این تعهد عنوان مهریه ندارد و از حمایت‌های خاص قانونی مهریه (مانند دیون ممتازه یا امکان اجرای ثبت) برخوردار نیست، اما یک دین مستقل و لازم‌الاجرا محسوب می‌شود که زن می‌تواند برای مطالبه آن اقدام حقوقی کند.
🔹 4. تبدیل تعهد
در برخی موارد ممکن است زوجین توافق کنند که مال موضوع مهریه (مثلاً سکه) به مال دیگری (مثلاً ملک یا وجه نقد) تبدیل شود. اگر این توافق با شرایط قانونی انجام شود، تبدیل تعهد تلقی می‌گردد. در این حالت، تعهد قبلی ساقط شده و تعهد جدید جایگزین آن می‌شود، اما همچنان عنوان “مهریه” ندارد و به‌عنوان دین علی‌حده محسوب می‌شود.
⚠️ نکته مهم: هرگونه افزایش مهریه بعد از عقد که خارج از سازوکار قانونی انجام شود یا تنها در عرف بین طرفین باقی بماند، فاقد ضمانت اجرای رسمی و قضایی است. برای اثبات چنین توافقی، باید سند رسمی یا دلایل محکمه‌پسند وجود داشته باشد.
کاهش مهریه بعد از عقد (در قالب ابراء، هبه یا صلح معکوس)
بر اساس قوانین جاری کشور و به‌ویژه رأی وحدت رویه دیوان عدالت اداری، مهریه‌ای که در زمان عقد نکاح تعیین شده و در سند ازدواج درج شده است (مهرالمسمی)، قابل کاهش رسمی و مستقیم در همان سند نیست. به بیان دیگر، زوجه نمی‌تواند با مراجعه به دفتر ازدواج یا دفاتر اسناد رسمی، بخشی از مهریه را حذف یا سند ازدواج را اصلاح کند. اما در عمل، زوجه با استفاده از نهادهای حقوقی جایگزین، می‌تواند تمام یا بخشی از مهریه را از ذمه زوج ساقط کند. مهم‌ترین روش‌های قانونی کاهش مهریه عبارتند از:
🔹 1. ابراء (بخشیدن مهریه)
ابراء در لغت به معنای رها کردن و در اصطلاح حقوقی، اسقاط دین است. زوجه می‌تواند از حق خود نسبت به تمام یا بخشی از مهریه صرف نظر کرده و ذمه شوهر را بری کند. ابراء مهریه نیاز به تنظیم سند رسمی ندارد، اما برای جلوگیری از اختلافات آینده، بهتر است در دفتر اسناد رسمی یا در قالب سند عادی مکتوب شود.
مثال: زنی که ۲۰۰ سکه مهریه دارد، می‌تواند اعلام کند که ۱۰۰ سکه را ابراء کرده و فقط ۱۰۰ سکه مطالبه خواهد کرد.
🔹 2. هبه معکوس (بخشش مهریه به شوهر)
اگر زوجه بخواهد تمام یا بخشی از مهریه را به شوهر هدیه دهد، می‌تواند عقد هبه تنظیم کند. تفاوت این روش با ابراء در این است که در هبه، زن مال را مجدداً به مرد تملیک می‌کند، ولی در ابراء، صرفاً دین او را می‌بخشد.
🔹 3. صلح معوض یا بلاعوض
در برخی موارد، زوجه می‌تواند با عقد صلح، بخشی از مهریه را به شوهر صلح کند. این صلح ممکن است معوض (مثلاً در ازای مال دیگر، یا به‌عنوان شرط توافق برای طلاق) یا بلاعوض باشد. تنظیم این صلح در دفاتر اسناد رسمی انجام می‌شود و دارای اعتبار حقوقی است.
⚠️ نکته مهم:
- اگر زن باکره باشد یا ابراء در شرایط خاصی انجام شود (مثلاً بدون اطلاع خانواده یا در فشار روحی)، برخی دفاتر اسناد رسمی از تنظیم آن خودداری می‌کنند.
- کاهش مهریه تنها زمانی معتبر است که زن دارای قصد، رضا و اهلیت باشد؛ یعنی مجبور نشده باشد، و نیز دچار حجر (صغارت، جنون یا سفاهت) نباشد.
رای احتمالی و رویه قضایی درباره تغییر مهریه پس از عقد نکاح
یکی از مباحث چالش‌برانگیز در حقوق خانواده، امکان تغییر میزان مهریه پس از ثبت عقد نکاح است. هرچند تحلیل حقوقی بر پایه آزادی قراردادی طرفین در حقوق خصوصی، افزایش یا کاهش مهریه را ممکن می‌داند، اما رویه قضایی و تفسیر فقهی، دیدگاه متفاوتی دارد. در ادامه، نظرهای مختلف مطرح‌شده از سوی حقوقدانان، فقها، دیوان عدالت اداری و دادگاه‌ها بررسی می‌شود.
🔹 نظر اکثریت حقوقدانان: توافق جدید، دین جداگانه است
مطابق نظر اغلب حقوقدانان، اگر پس از عقد نکاح توافقی بین زوجین در خصوص افزایش مهریه صورت گیرد، این توافق به‌عنوان تعهد مالی جدید (و نه مهریه) پذیرفته می‌شود. یعنی مهریه فقط همان مبلغی است که در سند ازدواج درج شده و آنچه بعداً اضافه می‌شود، ماهیت حقوقی مهریه ندارد بلکه دِینی جداگانه است که بر ذمه شوهر قرار می‌گیرد. این دیدگاه به ماده 10 قانون مدنی نیز استناد می‌کند که به آزادی قراردادی طرفین تأکید دارد.
🔹 نظر شورای نگهبان و دیوان عدالت اداری: تغییر مهریه ممنوع است
در رأی وحدت رویه شماره ۴۸۸ مورخ ۱۵ شهریور ۱۳۸۸ دیوان عدالت اداری، به استناد نظریه شورای نگهبان اعلام شد:
«مهریه شرعی همان است که در ضمن عقد نکاح واقع شده و افزایش آن بعد از عقد، شرعاً صحیح نیست. لذا درج افزایش مهریه حتی در قالب سند رسمی (اقرارنامه) فاقد اعتبار شرعی و قانونی است.»
این رأی منجر به ابطال بند «ب» از بخشنامه ثبتی شماره ۱۵۱ شد که تا پیش از آن اجازه افزایش مهریه در دفاتر اسناد رسمی را می‌داد.
🔹 آرای مختلف دادگاه‌ها:
رویه قضایی نیز در این خصوص یکنواخت نیست و در برخی آراء، افزایش مهریه را صرفاً به‌عنوان دین جدید پذیرفته و آن را از شمول مهریه مستثنی کرده‌اند. به‌عنوان نمونه:
- شعبه ۱۲ دیوان عالی کشور: افزایش بعد از عقد، دین مستقل است.
- شعبه ۳۰ دادگاه تجدیدنظر تهران: افزایش مهریه به‌موجب اقرارنامه رسمی فاقد اعتبار است.
- برخی شعب دیگر: در صورت توافق، دین جدید جایز و قابل مطالبه است ولی نه در قالب مهریه.
تفاوت مهریه شرعی با تعهدات مالی جدید میان زوجین
مهریه شرعی مالی است که در زمان عقد نکاح با توافق طرفین مشخص شده و در سند رسمی ازدواج درج می‌شود. طبق قانون و فتوای شورای نگهبان، تنها این مهریه رسمی، “مهریه شرعی” محسوب شده و مشمول تمام آثار قانونی مهریه از جمله دیون ممتاز، امکان اجرا از طریق ثبت، و بهره‌مندی از معافیت‌های مالیاتی می‌گردد.
در مقابل، تعهدات مالی جدید که زوجین پس از عقد نکاح نسبت به یکدیگر می‌پذیرند (مانند صدور چک، هبه اموال یا صلح بلاعوض)، گرچه از نظر حقوقی معتبر و الزام‌آور هستند، اما دیگر عنوان «مهریه» ندارند و مشمول آثار حقوقی خاص مهریه نخواهند شد. این تعهدات در واقع یک دین جدید محسوب می‌شوند که تابع ماده ۱۰ قانون مدنی بوده و از طریق طرح دعوا در دادگاه قابل مطالبه‌اند، نه از طریق اجرای ثبت اسناد رسمی.
مهم‌ترین تفاوت‌ها:
| موضوع | مهریه شرعی | تعهد مالی جدید |
|---|---|---|
| منبع ایجاد | توافق ضمن عقد نکاح | توافق جداگانه پس از عقد |
| نوع سند | مندرج در عقدنامه رسمی | اغلب در قالب چک، سفته، صلح‌نامه یا هبه‌نامه |
| قابلیت اجرا از طریق ثبت | دارد | ندارد |
| مشمولیت در دیون ممتاز | بله | خیر |
| قابلیت بهره‌مندی از معافیت‌های مالیاتی | بله | خیر |
| آثار حقوقی ویژه | دارد | محدود به توافق خصوصی است |
🔹 بنابراین، اگر زوجی قصد دارد مالی را بعد از عقد به زوجه بدهد، باید بداند این تعهد عنوان مهریه ندارد و نمی‌توان از مزایای قانونی مهریه برای آن استفاده کرد، حتی اگر در دفاتر رسمی ثبت شود.
سوالات متداول
در ادامه این مطلب سوالات متداول پیرامون افزایش یا کاهش مهریه پس از عقد را مشاهده می فرمایید که توسط پرسشگران از مجموعه ایران لگال در قالب مشاوره حقوقی مطرح شده است:
❓ من فرهنگی هستم و در سال ۱۳۸۴ مهریه همسرم را از ۱۴ به ۵۰۰ عدد تغییر دادم و حالا قرار است مهریه اجرا شود. این تغییر در دفتر اسناد رسمی انجام شده است. آیا راهی وجود دارد؟
✅ تغییر عدد مهریه در سند ازدواج پس از عقد، از نظر شرعی و قانونی نافذ نیست. اگرچه توافق انجام شده در دفترخانه ممکن است به‌عنوان یک تعهد مالی جداگانه محسوب شود، اما عنوان مهریه ندارد و نمی‌توان آن را از طریق اجرای ثبت به عنوان مهریه اجرا کرد. پیشنهاد می‌شود برای بررسی امکان حقوقی یا دفاع در برابر اجرا، با یک وکیل متخصص مشورت کنید.
❓ مهریه مادر من در سال ۱۳۸۳ دو میلیون تومان بوده، آیا با توجه به افزایش نرخ دلار و شرایط اقتصادی، این مبلغ قابل تغییر است یا همان دو میلیون تومان باقی می‌ماند؟
✅ مهریه‌ی پولی، طبق قانون به نرخ روز محاسبه می‌شود و بر اساس شاخص تورم بانک مرکزی افزایش می‌یابد. بنابراین مهریه مذکور با توجه به شرایط اقتصادی فعلی، قطعاً بیش از مبلغ اولیه ارزش‌گذاری خواهد شد.
❓ من می‌خواهم مهریه‌ام را از سال ۱۳۶۹ به ۵ سکه تغییر دهم. باید چه کاری انجام دهم؟
✅ تغییر رسمی مهریه امکان‌پذیر نیست، اما می‌توانید با مراجعه به دفاتر اسناد رسمی، اقرارنامه‌ای تنظیم کرده و ضمن آن، قسمتی از مهریه را به همسر خود بذل یا ابراء نمایید. این عمل، باعث کاهش تعهد زوج نسبت به مهریه می‌شود ولی مهریه جدید ثبت نمی‌شود.
❓ آیا میزان مهریه بعد از عقد یا ازدواج قابل تغییر است به درخواست زوجین؟ و اگر بله، چه قوانینی دارد و آیا نیاز به شاهد دارد یا باید عقدنامه را عوض کرد؟
✅ مهریه مندرج در عقدنامه شرعاً و قانوناً قابل تغییر نیست. اما زوجه می‌تواند با رضایت، تمام یا بخشی از مهریه را ببخشد یا زوج می‌تواند مالی دیگر را به‌صورت جداگانه به زوجه منتقل کند. برای اطمینان بیشتر به‌ویژه در مورد زوجه زیر ۱۸ سال، توصیه می‌شود شاهد حضور داشته باشد، هرچند برای افراد بالغ الزام قانونی ندارد.
❓ آیا امکان دارد در هنگام دریافت رونوشت عقدنامه و با توافق زوجین، مقدار مهریه و جهیزیه تغییر کند؟
✅ تغییر در مهریه سند ازدواج ممکن نیست، اما زوجین می‌توانند در قالب توافق جداگانه و با رعایت شرایط قانونی، در دفاتر اسناد رسمی اقدام به تنظیم صلح یا ابراء نمایند. این تغییر در اصل سند ازدواج ثبت نخواهد شد و صرفاً یک تعهد جدید یا اسقاط دین محسوب می‌شود.
❓ مهریه من در تاریخ عقد ۱۳۶۸، دو میلیون تومان بوده و قصد دارم در سال ۱۳۹۹ از همسرم جدا شوم. مهریه من الان چقدر است؟
✅ برای محاسبه ارزش روز مهریه، باید از شاخص بانک مرکزی استفاده کرد. مهریه پولی شما در سال ۱۳۹۹، حدود ۴۹ میلیون تومان برآورد می‌شود. جهت محاسبه دقیق می‌توانید از سامانه محاسبه مهریه در سایت قوه قضائیه یا مراجع معتبر استفاده نمایید.