عقد نکاح از جمله مهم‌ترین قراردادهای انسانی است که علاوه بر جنبه‌های حقوقی، دارای بار فرهنگی، اجتماعی و حتی اخلاقی نیز می‌باشد. این قرارداد نه‌تنها آغازگر یک پیوند زناشویی است، بلکه مسئولیت‌ها، تعهدات و حقوق مشخصی را برای طرفین ایجاد می‌کند. قانونگذار در جهت حمایت از اراده آزاد زوجین، این امکان را فراهم کرده که طرفین بتوانند شروطی را ضمن عقد ازدواج بگنجانند، مشروط بر اینکه این شروط با ذات و ماهیت نکاح تعارض نداشته باشند.
یکی از مهم‌ترین اقسام شروط صحیح در عقد نکاح، شرط فعل است. شرطی که می‌تواند ناظر به انجام یا خودداری از انجام یک عمل مشخص از سوی یکی از زوجین یا حتی شخص ثالث باشد. به عنوان نمونه، زوجه می‌تواند شرط کند که زوج او را از محل زندگی فعلی‌اش خارج نکند یا شرایط خاصی برای سکونت، تحصیل، اشتغال و… فراهم نماید.
اما مسئله مهم آنجاست که اگر یکی از طرفین به چنین شرطی پایبند نباشد، چه پیامدهایی برای او خواهد داشت؟ آیا مانند سایر قراردادهای مالی، نقض شرط فعل در نکاح نیز می‌تواند منجر به فسخ شود؟ یا صرفاً ضمانت اجراهایی نظیر الزام به ایفای تعهد یا مطالبه خسارت قابل طرح است؟
در این مقاله تلاش داریم با نگاهی دقیق و مستند به قانون مدنی، فقه امامیه و نظریات حقوقی، ابتدا ماهیت شرط فعل در عقد نکاح را بررسی کنیم، سپس ابعاد حقوقی تخلف از شرط فعل در نکاح و ضمانت اجرای آن را تحلیل نماییم. همچنین با بررسی نمونه‌هایی چون شرط عدم نزدیکی یا شرط نداشتن مهر، مرز شروط صحیح و باطل را نیز روشن خواهیم کرد.
مفهوم شرط فعل در عقد نکاح
شرط فعل در عقد نکاح یکی از انواع شروط صحیح و معتبر است که زن و مرد می‌توانند ضمن قرارداد ازدواج آن را درج نمایند. این شرط به انجام یا عدم انجام یک عمل معین از سوی یکی از طرفین یا حتی شخص ثالث اشاره دارد و بر اساس ماده ۲۳۴ قانون مدنی، به عنوان یکی از اقسام شروط صحیح در قراردادها شناخته می‌شود. شرط فعل می‌تواند ناظر به یک رفتار مثبت باشد، مانند اینکه زوج متعهد شود شرایط تحصیل زوجه را فراهم نماید، یا یک ترک فعل باشد، مانند شرط عدم خروج زن از شهر محل سکونت فعلی.
در عقد نکاح، شرط فعل از این جهت اهمیت دارد که به زن و شوهر این امکان را می‌دهد که بخشی از خواسته‌ها، ملاحظات و نگرانی‌های خود را در قالب شرطی الزام‌آور، در متن عقد نکاح درج کنند. این موضوع با هدف حفظ آرامش، انسجام و شفافیت در روابط زوجین، از دیدگاه قانونگذار مورد حمایت قرار گرفته است.
✅ تعریف شرط فعل مثبت و ترک فعل در ازدواج
شرط فعل می‌تواند شامل انجام یک عمل معین از سوی مشروط‌علیه باشد، که به آن فعل مثبت می‌گویند؛ مانند اینکه شوهر متعهد شود امکان ادامه تحصیل یا اشتغال همسر را فراهم سازد. همچنین ممکن است شرط به صورت ترک فعل باشد؛ یعنی یکی از طرفین تعهد کند از انجام عملی خودداری کند، مانند اینکه زوجه شرط کند شوهر او را از وطن یا شهر خودش خارج نکند. در هر دو حالت، شرط باید واضح، مشخص و مشروع باشد.
⚖️ ماده 234 قانون مدنی و مصادیق شرط فعل
طبق بند ۳ ماده ۲۳۴ قانون مدنی، شرط فعل آن است که «اقدام یا عدم اقدام به فعلی بر یکی از طرفین عقد یا بر شخص خارجی شرط شود». این تعریف، شرط فعل را از شرط صفت (که به ویژگی‌های شخص یا مال مربوط می‌شود) و شرط نتیجه (که تحقق یک وضعیت یا اثر مشخص را در پی دارد) متمایز می‌سازد.
نمونه‌هایی از شرط فعل در عقد نکاح عبارتند از:
-
تعهد شوهر به زندگی در شهر معین
-
تعهد زن به ترک شغل فعلی
-
تعهد زوج به تأمین هزینه تحصیل همسر
-
تعهد زوجه به نگهداری از والدین شوهر
-
شرط منع انتقال ملک توسط زوج
📌 جایگاه شرط فعل در برابر سایر شروط ضمن عقد
در کنار شرط فعل، دو نوع شرط دیگر نیز در عقد نکاح قابل درج هستند:
-
شرط صفت در عقد نکاح: مانند اینکه زن شرط کند شوهر دارای تحصیلات دانشگاهی باشد.
-
شرط نتیجه در عقد نکاح: مانند اینکه با تحقق شرطی خاص، زن وکالت در طلاق داشته باشد.
اما آنچه شرط فعل را متمایز می‌کند، قابلیت اجبار طرف متعهد به اجرای آن است. در صورتی که فرد مشروط‌علیه از اجرای آن سر باز زند، مشروط‌له می‌تواند از دادگاه الزام او را به ایفای تعهد بخواهد.
بررسی نمونه‌های متداول شرط فعل در ازدواج
شرط فعل در عقد نکاح ممکن است در قالب‌های مختلفی ظاهر شود؛ از جمله تعیین محل سکونت، شرط ادامه تحصیل، اشتغال، عدم انتقال مال، یا حتی شرایط خاص مربوط به روابط زناشویی. این شروط غالباً از نگرانی‌ها، نیازها یا ارزش‌های شخصی طرفین ناشی می‌شوند و از آنجا که بر بنیان رضایت طرفین استوار هستند، در صورتی که مشروع و معین باشند، از نظر قانونگذار معتبر محسوب می‌شوند.
✅ شرط محل سکونت زن: یکی از رایج‌ترین شروط فعل، شرط مربوط به سکونت در محل خاص است. به‌عنوان مثال، زن می‌تواند شرط کند که محل زندگی مشترک در شهر یا محله خاصی باشد و شوهر حق انتقال محل سکونت را نداشته باشد. در این حالت، چنانچه شوهر بدون رضایت زن او را از محل تعیین‌شده خارج کند، زن می‌تواند تمکین نکند، بدون آنکه ناشزه محسوب شود و نفقه‌اش قطع گردد.
✅ شرط اشتغال یا تحصیل زوجه: در برخی موارد، زوجه شرط می‌کند که پس از ازدواج بتواند به اشتغال یا ادامه تحصیل بپردازد. این شرط نیز مصداق شرط فعل مثبت است و در صورت درج در سند ازدواج، شوهر نمی‌تواند از انجام آن جلوگیری کند. عدم رعایت این شرط ممکن است منجر به طرح دعوای الزام به ایفای تعهد از سوی زوجه شود. قانون حق اشتغال زنان جدا از این شرط اجازه کار به زنان را می دهد ولیکن با شرایطی همراه است.
✅ شرط عدم فروش یا انتقال ملک: در برخی ازدواج‌ها، یکی از طرفین ممکن است شرط کند که ملک یا دارایی مشخصی توسط دیگری به شخص ثالثی منتقل نشود. این شرط که از نوع فعل منفی است، در صورتی که به‌درستی تنظیم شده باشد، معتبر و الزام‌آور خواهد بود.
✅ شرط نداشتن نزدیکی (عدم رابطه زناشویی): از موارد بحث‌برانگیز شرط فعل در عقد نکاح، شرط عدم نزدیکی میان زوجین است. برخی آن را خلاف مقتضای ذات عقد دانسته‌اند و در نتیجه باطل و مبطل عقد. اما بسیاری از فقهای امامیه و برخی رویه‌های حقوقی آن را شرط صحیح دانسته‌اند، به‌ویژه اگر محدود و با توافق طرفین باشد. در چنین مواردی، مشروط‌علیه ملزم به رعایت مفاد شرط است.
✅ شرط عدم دریافت مهریه: اگر زوجه شرط کند که هیچ‌گاه مهریه دریافت نکند یا زوج شرط کند که زوجه مهریه نداشته باشد، چنین شرطی به خودی خود باعث بطلان عقد نمی‌شود. بلکه اگر در عقد مهریه ذکر نشود، زوجه مستحق مهرالمثل است و اگر قبل از رابطه زناشویی طلاق گیرد، مهرالمتعه خواهد گرفت.
تخلف از شرط فعل در عقد نکاح چه پیامدهایی دارد؟
اگرچه شرط فعل در عقد نکاح یک شرط صحیح محسوب می‌شود و رعایت آن برای مشروط‌علیه الزامی است، اما در صورت تخلف از آن، نظام حقوقی ایران برخورد محتاطانه‌ای دارد. برخلاف عقود مالی که تخلف از شرط می‌تواند به فسخ قرارداد بینجامد، در عقد نکاح به علت اهمیت حفظ خانواده، ضمانت اجراهای خاص‌تری در نظر گرفته شده است.
✅ الزام به اجرای شرط از طریق دادگاه
مطابق قواعد کلی، در صورت تخلف مشروط‌علیه از اجرای شرط فعل، مشروط‌له می‌تواند از طریق دادگاه، وی را ملزم به ایفای تعهد کند. مثلاً اگر شوهر متعهد شده باشد که همسرش بتواند شاغل باشد یا در محل مشخصی زندگی کند و بعد از عقد این تعهد را نقض کند، زن می‌تواند الزام او به انجام شرط را از مرجع قضایی مطالبه کند.
📝 عدم امکان فسخ نکاح به دلیل تخلف از شرط
در عقود مالی، مواد ۲۳۷ تا ۲۳۹ قانون مدنی صراحتاً مقرر کرده‌اند که در صورت عدم اجرای شرط، مشروط‌له می‌تواند عقد را فسخ کند. اما در عقد نکاح، چنین حقی به رسمیت شناخته نشده است. به عبارت دیگر، تخلف از شرط فعل در نکاح موجب ایجاد خیار فسخ برای مشروط‌له نمی‌شود. علت این موضوع، حفظ بنیان خانواده و جلوگیری از تزلزل آن است.
⚖️ تنها حق مطالبه خسارت در صورت تخلف
در صورتی که از تخلف مشروط‌علیه خسارتی به مشروط‌له وارد شود، تنها اقدام ممکن، مطالبه خسارت وارده از طریق دادگاه است. به عنوان مثال، اگر زوجه شرط کرده باشد که شوهر اجازه ادامه تحصیل به او بدهد و این شرط عملی نشود، زن می‌تواند مطالبه خسارت کند اما حق فسخ نکاح را ندارد.
❌ ناشزه نشدن زن در صورت تخلف شوهر از شرط
یکی از مهم‌ترین نکات حقوقی، این است که اگر شرط به نفع زوجه باشد و زوج آن را رعایت نکند، زن می‌تواند از تمکین خاص خودداری کند، بدون آنکه زن ناشزه محسوب شود. در این حالت، نفقه زن نیز ساقط نخواهد شد. مثلاً در صورت شرط محل سکونت و تخلف مرد از آن، زن می‌تواند از رفتن به مکان جدید امتناع کند و همچنان از حمایت قانونی بهره‌مند باشد.
📌 تفاوت با سایر عقود از منظر ضمانت اجرا
ضمانت اجرای تخلف از شرط در سایر قراردادها معمولاً یا الزام، یا انجام موضوع شرط به خرج مشروط‌علیه، و یا فسخ قرارداد است. اما در نکاح، قانونگذار صرفاً امکان الزام یا مطالبه خسارت را پیش‌بینی کرده و با محدود کردن موارد فسخ، عملاً این ضمانت اجرا را از دایره عقد نکاح خارج کرده است.
ضمانت اجرای تخلف از شرط فعل در نکاح از نگاه قانون و فقه
بررسی ضمانت اجرای تخلف از شرط فعل در عقد نکاح، نیازمند توجه هم‌زمان به دو منبع مهم نظام حقوقی ایران است: قانون مدنی و فقه امامیه. هرچند قانونگذار در برخی مواد به اجرای شرط فعل و عواقب نقض آن پرداخته، اما در عقد نکاح این موضوع حساس‌تر و محدودتر از سایر قراردادها مورد تحلیل قرار گرفته است.
⚖️ مواد قانونی مربوط به شرط فعل در عقود
مطابق مواد ۲۳۷، ۲۳۸ و ۲۳۹ قانون مدنی، در عقود مالی یا بیع مشروط، اگر مشروط علیه از انجام شرط خودداری کند، مشروط له می‌تواند:
-
او را از طریق دادگاه به انجام شرط ملزم کند؛
-
در صورت عدم امکان اجرای شخصی، انجام آن را به خرج مشروط‌علیه توسط غیر بخواهد؛
-
و در نهایت، اگر هیچ‌کدام ممکن نبود، عقد را فسخ کند.
اما این مقررات در عقد نکاح با محدودیت‌هایی روبه‌روست، چرا که در ماده ۱۱۲۰ قانون مدنی، موارد انحلال نکاح به‌صورت محدود تعریف شده است: طلاق، فسخ و بذل مدت در نکاح موقت.
📌 دیدگاه فقهی نسبت به شرط فعل در ازدواج
فقه امامیه، که پایه‌گذار اصلی قوانین مربوط به نکاح در حقوق ایران است، بر این باور است که نکاح یک عقد عبادی – اجتماعی با طبیعتی متمایز از عقود مالی است. در نتیجه، برای جلوگیری از تزلزل بنیان خانواده، موارد فسخ نکاح بسیار محدود و در مواد خاصی مانند ۱۱۲۱ تا ۱۱۲۸ قانون مدنی تصریح شده‌اند.
بر همین اساس، فقها معتقدند که تخلف از شرط فعل، در صورت عدم امکان الزام، نهایتاً می‌تواند منجر به حق طلاق برای زوجه یا مطالبه خسارت شود، اما فسخ نکاح به استناد ماده ۲۳۹ قانون مدنی در این زمینه پذیرفته نیست. به طوری کلی 3 نظریه در این مورد وجود دارد که به صورت خلاصه در جدول زیر مشاهده می فرمایید:
| دیدگاه | موضع نسبت به فسخ نکاح | نتیجه عملی |
|---|---|---|
| نظر اول | مجاز بودن فسخ طبق ماده ۲۳۹ | مشروط‌له می‌تواند فسخ کند |
| نظر دوم | انحصار موارد فسخ در قانون | فسخ نکاح ممکن نیست |
| نظر سوم | فسخ ممکن نیست؛ ولی طلاق یا الزام امکان‌پذیر است | حق طلاق یا الزام به اجرا |
✅ نمونه‌ای از ضمانت اجرا: وکالت در طلاق
در مواردی خاص، تخلف از شرط فعل ممکن است بر اساس توافق طرفین به وکالت زوجه در طلاق منجر شود. مثلاً اگر در عقد شرط شده باشد که شوهر حق ازدواج مجدد ندارد و از این شرط تخلف کند، زن می‌تواند با استناد به شرط وکالت‌نامه ضمن عقد، از حق طلاق استفاده نماید.
رویه فعلی حقوقی در دادگاه‌ها نیز نشان می‌دهد که در صورت تخلف از شرط فعل، دادگاه‌ها صرفاً حکم به الزام مشروط‌علیه یا جبران خسارت می‌دهند و فسخ نکاح را مگر در موارد مصرح قانونی نمی‌پذیرند. این موضوع به‌ویژه زمانی مهم می‌شود که شرط به‌صورت کلی و غیرقابل اجرا باقی بماند، مانند شرطی که با گذشت زمان دیگر عملی نباشد.
❌ محدودیت اراده طرفین در گنجاندن حق فسخ
یکی از نکات مهم و گاهی مغفول این است که حتی اگر طرفین در عقد نکاح شرط کنند که در صورت تخلف از شرط فعل، نکاح قابل فسخ باشد، چنین شرطی فاقد اثر حقوقی است. زیرا قانون، فسخ نکاح را به موارد خاص محدود کرده و اراده طرفین نمی‌تواند برخلاف نظم عمومی، موجبات فسخ عقد نکاح را فراهم آورد.
شرط عدم نزدیکی و شرط عدم مهر در عقد نکاح چه حکمی دارند؟
برخی از شروط فعل که در قالب توافقات ضمن عقد نکاح مطرح می‌شوند، در ظاهر با ماهیت و مقتضای ذاتی ازدواج تعارض دارند. از جمله این شروط می‌توان به شرط عدم نزدیکی یا شرط عدم تعیین مهریه اشاره کرد. بررسی صحت یا بطلان این شروط از منظر فقه و قانون مدنی ضروری است؛ چرا که چنین شروطی ممکن است موجب بطلان عقد یا دست‌کم بی‌اعتباری شرط شوند.
⚖️ بررسی شرط عدم نزدیکی در عقد نکاح
شرط عدم نزدیکی، از جمله شروطی است که در آن زوجین توافق می‌کنند که هیچ‌گونه رابطه زناشویی یا استمتاعی میان آن‌ها صورت نگیرد. این شرط ممکن است به‌صورت موقت یا دائمی، کلی یا جزئی مطرح شود.
🔍 آیا این شرط باطل است؟
برخی از فقها شرط عدم نزدیکی را باطل و مبطل عقد می‌دانند، چرا که معتقدند رابطه زناشویی جزو مقتضای ذات نکاح است. اما بسیاری از فقهای امامیه، این شرط را با این استدلال که مقاصد ازدواج صرفاً محدود به نزدیکی نیست (بلکه شامل مودت، سکون، حمایت و مصالح اجتماعی دیگر نیز می‌شود)، صحیح و معتبر تلقی کرده‌اند، مشروط بر آنکه موجب از بین رفتن ماهیت عقد نشود.
✅ بنابراین اگر شرط، ناظر به منع موقت یا نوع خاصی از نزدیکی باشد و طرفین با رضایت آن را بپذیرند، قابل اجرا و معتبر خواهد بود.
❌ شرط عدم داشتن مهریه؛ شرطی برخلاف قواعد آمره
در مواردی دیده شده که یکی از زوجین – معمولاً زوج – شرط می‌کند که زوجه فاقد مهریه باشد. این شرط از منظر فقهی و قانونی مورد پذیرش نیست.
📌 تحلیل حقوقی موضوع:
-
اگر در زمان عقد مهریه تعیین نشود، عقد صحیح است ولی زن مستحق مهرالمثل یا مهرالمتعه خواهد بود (مطابق مواد ۱۰۹۸ و ۱۰۹۹ قانون مدنی).
-
اگر صراحتاً شرط شود که زن مهریه نخواهد داشت، چنین شرطی باطل است ولی عقد صحیح باقی می‌ماند.
در واقع، قانون مدنی ایران تحت تأثیر فقه امامیه، حق مهر را از حقوق مسلم زن می‌داند و شرط سقوط آن را بی‌اثر می‌شمارد، مگر اینکه زن بعداً با اختیار و پس از عقد، مهریه خود را بذل کند.
📝 نتیجه‌گیری فقهی و قانونی:
اگرچه اصل در شروط ضمن عقد، لزوم احترام به اراده طرفین است، اما این اصل زمانی معتبر است که با نظم عمومی و قواعد آمره تعارضی نداشته باشد. شرط عدم نزدیکی اگر کلی و برای همیشه باشد، به احتمال زیاد باطل است، اما در صورت محدود بودن، قابل پذیرش است. شرط عدم تعیین مهریه نیز تأثیری در رفع مسئولیت زوج ندارد و زن همواره مستحق مهر خواهد بود.
سوالات متداول
در این قسمت از مقاله سوالات متداول پیرامون شرط فعل و تخلف از آن را مشاهده می فرمایید که توسط پرسشگران از مجموعه ایران لگال در قالب مشاوره حقوقی مطرح شده است:
❓ برای الزام زوج به انجام شرط فعل ضمن عقد نکاح باید به دادگاه خانواده یا دادگاه حقوقی مراجعه کرد؟
✅ موضوع الزام به انجام شرط ضمن عقد نکاح در صلاحیت دادگاه خانواده است و باید دادخواست خود را به این دادگاه تقدیم کنید.
❓ آیا شرطی که مهریه را تنها در صورتی که مرد زن را طلاق دهد به زن تعلق بگیرد و در غیر این صورت مهریه‌ای به او تعلق نگیرد، باطل است؟
✅ بله، چنین شرطی در ازدواج باطل و غیرقابل اجرا است. مهریه حقی قانونی است که به زن تعلق می‌گیرد و نمی‌توان آن را به شرایطی مانند درخواست طلاق از سوی مرد محدود کرد.
❓ من در عقد ازدواجم شرط کردم همسرم اجازه دهد که در شهر محل تولدم زندگی کنیم، اما الان بعد از عقد می‌خواهد به شهر دیگری برود. آیا می‌توانم جلوی این تصمیم را بگیرم؟
✅ بله، اگر چنین شرطی در سند ازدواج یا عقدنامه درج شده باشد، شما می‌توانید با استناد به آن، از همسرتان بخواهید به تعهد خود پایبند باشد. در صورت تخلف، حق دارید از تمکین در محل جدید خودداری کنید بدون اینکه ناشزه محسوب شوید یا نفقه‌تان قطع شود. در صورت نیاز می‌توانید الزام شوهر به انجام شرط را از دادگاه خانواده بخواهید.
❓ در زمان عقد شرط کردم همسرم اجازه دهد به ادامه تحصیل بپردازم. حالا مخالفت می‌کند. آیا می‌توانم کاری بکنم؟
✅ بله. این شرط از نوع شرط فعل مثبت است و اگر در عقدنامه ثبت شده باشد، همسرتان موظف به اجرای آن است. در صورت امتناع، دادگاه خانواده می‌تواند او را ملزم به رعایت شرط کند. همچنین در صورت وارد شدن خسارت، امکان مطالبه ضرر و زیان ناشی از تخلف نیز وجود دارد.
❓ اگر در عقد شرط کرده باشم که همسرم ازدواج مجدد نکند و او این شرط را نقض کند، آیا می‌توانم از او طلاق بگیرم؟
✅ اگر شرط وکالت در طلاق در صورت ازدواج مجدد شوهر، به‌درستی در عقدنامه قید شده باشد، شما می‌توانید با استناد به این شرط، از حق طلاق استفاده کنید. همچنین این تخلف می‌تواند دلیلی برای مطالبه خسارت یا سایر دعاوی مربوط به نقض تعهدات نیز باشد.