مهریه یکی از حقوق مالی زن در ازدواج است که به محض وقوع عقد، مالکیت آن به زن منتقل می‌شود. زن می‌تواند هرگونه دخل و تصرفی در مهریه داشته باشد؛ از جمله دریافت، بخشش یا صلح آن. اما در برخی موارد، زوجه پس از بخشیدن مهریه، به دلایل عاطفی یا حقوقی از تصمیم خود پشیمان می‌شود.
در این شرایط، بحث «رجوع از مهریه بخشیده‌شده» مطرح می‌گردد. این مقاله به بررسی کامل شرایط، موانع و پیامدهای قانونی رجوع از مهریه می‌پردازد.
رجوع از مهریه چیست و در چه حالتی مطرح می‌شود؟
در اصطلاح حقوقی، رجوع از مهریه به حالتی گفته می‌شود که زن پس از بخشیدن تمام یا بخشی از مهریه خود، تصمیم بگیرد مجدداً آن را مطالبه کند. این رجوع ممکن است به دلیل تغییر شرایط زندگی، بروز اختلاف، طلاق یا پشیمانی عاطفی و احساسی رخ دهد.
اما رجوع به معنی باطل کردن یا بی‌اثر ساختن بخشش قبلی نیست؛ بلکه به معنای استفاده از حق بازگشت در صورتی است که قانون چنین امکانی را پیش‌بینی کرده باشد.
🔍 چه زمانی بحث رجوع از مهریه مطرح می‌شود؟
در اغلب موارد، رجوع از مهریه زمانی مطرح می‌شود که زن مهریه‌اش را در قالب‌هایی مانند هبه، بذل در طلاق خلع یا صلح به شوهر واگذار کرده باشد و سپس به دلایلی از این کار پشیمان شده باشد. این حالت‌ها بیشتر در شرایط زیر اتفاق می‌افتند:
- پس از بخشیدن مهریه در زندگی مشترک بدون دریافت عوض
- پس از طلاق خلع یا توافقی و بذل مهریه در قبال طلاق توافقی
- در صورت فشار روحی، اکراه یا احساسات زودگذر در هنگام بخشش
- یا حتی عدم اطلاع از پیامدهای حقوقی بخشش
در ادامه مقاله، انواع حالت‌های حقوقی بخشش مهریه و امکان رجوع از هرکدام را بررسی می‌کنیم.
آیا رجوع از مهریه امکان‌پذیر است؟ بررسی حالت‌های مختلف
امکان رجوع از مهریه‌ای که قبلاً توسط زوجه بخشیده شده، به‌شدت وابسته به نوع و قالب حقوقی بخشش آن است. در حقوق مدنی ایران، مهریه ممکن است در قالب‌هایی همچون هبه، ابراء، صلح یا بذل در طلاق خلع بخشیده شود و هرکدام از این روش‌ها، آثار متفاوتی در امکان رجوع دارند.
در ادامه، مهم‌ترین این قالب‌ها را بررسی می‌کنیم:
🔍 رجوع از هبه غیرمعوض
هبه غیرمعوض یکی از شایع‌ترین روش‌های بخشیدن مهریه است؛ یعنی زوجه بدون دریافت مالی یا امتیازی در قبال مهریه، آن را به شوهر می‌بخشد. طبق ماده ۸۰۳ قانون مدنی، اصل در هبه این است که قابل رجوع است؛ مگر در شرایط استثنایی مانند:
- هبه به اقارب درجه‌اول (پدر، مادر، فرزند)
- در صورتی که عین موهوبه از ملک زوج خارج شده باشد
- یا تغییر اساسی در عین موهوبه ایجاد شده باشد
بنابراین، اگر زن مهریه پرداخت‌شده‌اش را بدون دریافت عوض به شوهر هبه غیرمعوض کرده باشد، در بسیاری از موارد می‌تواند از این بخشش رجوع کرده و آن را مطالبه کند.
🔍 رجوع از بذل مهریه در طلاق خلع
در طلاق خلع، زن به‌دلیل کراهتی که از شوهر دارد، در ازای بخشیدن تمام یا قسمتی از مهریه، رضایت شوهر برای طلاق را جلب می‌کند. اما قانون این حق را به زن داده که تا زمانی که در عده طلاق قرار دارد، از بذل مهریه رجوع کند.
در صورت رجوع زن، طلاق خلع به طلاق رجعی تبدیل می‌شود و شوهر نیز حق رجوع به زوجه را خواهد داشت. اما پس از پایان عده، رجوع از بذل مهریه دیگر ممکن نیست.
🔍 امکان رجوع از هبه معوض
اگر زن مهریه‌اش را در برابر دریافت مالی یا امتیازی مشخص (مثل خانه، خودرو یا وجه نقد) ببخشد، این نوع هبه معوض است. طبق ماده ۸۰۳ قانون مدنی، در هبه معوض، رجوع ممکن نیست مگر در صورتی که عوض پرداخت نشده باشد.
پس اگر شوهر عوض را به زن داده باشد، زن دیگر نمی‌تواند به مهریه بازگردد؛ اما اگر عوض وعده داده شده پرداخت نشده باشد، امکان رجوع فراهم خواهد بود.
🔍 رجوع از صلح مهریه
صلح، یک عقد لازم است و برخلاف هبه، قابل رجوع نیست. اگر زوجه در قالب عقد صلح مهریه خود را به شوهر واگذار کند (مثلاً بگوید: “مهریه را به صلح واگذار کردم در ازای انجام کاری”)، دیگر حق رجوع ندارد و بخشش قطعی تلقی می‌شود.
🔍 عدم امکان رجوع از ابراء مهریه
ابراء یعنی زن به‌صورت یک‌طرفه، شوهر را از دین مهریه بری‌الذمه می‌سازد. بر اساس ماده ۲۸۹ قانون مدنی، ابراء از اسباب سقوط تعهدات است و بازگشت‌پذیر نیست. اگر زوجه در سند رسمی یا غیررسمی شوهر را ابراء کرده باشد، هیچ‌گونه امکان رجوع یا مطالبه مهریه برای او باقی نمی‌ماند.
تفاوت هبه و ابراء در رجوع از مهریه
در پرونده‌های مربوط به رجوع از مهریه، یکی از مهم‌ترین عوامل تعیین‌کننده، تشخیص صحیح نوع بخشش است. در ظاهر، زن ممکن است مهریه را ببخشد؛ اما اینکه این بخشش هبه بوده یا ابراء، آثار کاملاً متفاوتی در امکان یا عدم امکان رجوع دارد.
🔍 چگونه تشخیص دهیم مهریه ابراء شده یا هبه شده؟
تشخیص اینکه بخشش مهریه ابراء بوده یا هبه، موضوع بسیار مهمی در دعاوی حقوقی است. معیارهای تشخیصی شامل موارد زیر است:
- متن سند: اگر در سند از عباراتی مانند «بری‌الذمه شد»، «ابراء نمودم» یا «هیچ حقی ندارم» استفاده شده باشد، نشان از ابراء دارد.
- موقعیت طرفین: اگر مهریه هنوز به زن پرداخت نشده باشد و زن اعلام کند نیازی به آن ندارد، قضات احتمال ابراء را بیشتر می‌دانند.
- عبارات مبهم: در مواردی که لفظ مشخص نیست (مثلاً نوشته شده «مهریه‌ام را بخشیدم»)، تفسیر قضایی بسته به قرائن و قصد طرفین تعیین می‌شود.
- شواهد و اظهارات بعدی: اظهارات در دادگاه، شهادت شهود یا عرف خانوادگی نیز ممکن است به تشخیص قالب بخشش کمک کند.
در بسیاری از پرونده‌ها، زنان ناآگاهانه در دفترخانه یا با یک متن ساده، ابراء را به جای هبه امضا می‌کنند و تصور دارند که بعدها می‌توانند رجوع کنند. بنابراین مشاوره حقوقی پیش از امضای هرگونه سند بخشش مهریه، برای حفظ حقوق قانونی بسیار ضروری است.
شرایط قانونی رجوع از مهریه بخشیده‌شده
حتی اگر بخشش مهریه در قالبی انجام شده باشد که از نظر تئوریک قابل رجوع است (مانند هبه غیرمعوض یا بذل در طلاق خلع)، باز هم رجوع از آن تنها زمانی ممکن خواهد بود که شرایط خاصی فراهم باشد. این شرایط از دل مواد قانونی، رویه دادگاه‌ها و نظریات فقهی استخراج شده‌اند.
شرط اول: عین مهریه هنوز نزد شوهر باشد
اگر مهریه به‌صورت عینی (مثلاً طلا، سکه یا ملک) پرداخت شده و زن آن را به شوهر هبه کرده باشد، برای رجوع از هبه، باید عین آن همچنان در ملکیت شوهر باقی باشد. اگر شوهر آن مال را فروخته، بخشیده یا تغییر داده باشد، امکان رجوع از هبه طبق ماده ۸۰۳ قانون مدنی از بین می‌رود.
مثال:
زنی که ۱۰۰ سکه دریافت کرده و سپس آن را به شوهرش هبه کرده است، فقط در صورتی می‌تواند رجوع کند که همان سکه‌ها یا معادل دقیق آن هنوز نزد شوهر باشد و به دیگری منتقل نشده باشد.
شرط دوم: عوضی برای هبه داده نشده باشد
در صورتی که زن مهریه را در قالب هبه معوض بخشیده باشد (مثلاً در قبال دریافت خانه یا مبلغی خاص)، تنها زمانی می‌تواند رجوع کند که عوض مورد توافق هنوز پرداخت نشده باشد.
در صورت پرداخت کامل عوض، رجوع ممکن نیست؛ مگر اینکه زن بتواند عدم تحقق شرط ضمن عقد یا اکراه را اثبات کند.
شرط سوم: وجود قصد رجوع در ایام عده (در طلاق خلع)
اگر زن در طلاق خلع، مهریه‌اش را برای جلب رضایت شوهر بذل کرده باشد، تنها در ایام عده می‌تواند به آن رجوع کند. طبق ماده ۱۱۴۶ قانون مدنی، اگر زن از آنچه بذل کرده رجوع کند، طلاق بائن به طلاق رجعی تبدیل شده و مرد نیز می‌تواند به زن رجوع کند.
اما اگر زن در زمان عده رجوع نکند، این حق برای همیشه از بین می‌رود.
شرط چهارم: حق رجوع در سند ساقط نشده باشد
در برخی اسناد بخشش مهریه، زوجه صراحتاً حق هرگونه رجوع، اعتراض یا ادعای آتی را از خود سلب و ساقط می‌کند. اگر چنین عباراتی در سند آمده باشد، بسیاری از دادگاه‌ها این شرط را معتبر دانسته و رجوع را نمی‌پذیرند.
بنابراین اگر زنی بخواهد بعداً امکان رجوع داشته باشد، نباید اسناد با این نوع شرط را امضا کند یا باید از وکیل کمک بگیرد تا این بند را حذف یا اصلاح کند.
شرط پنجم: نداشتن قرائن اکراه یا فریب
اگر زن بتواند اثبات کند در هنگام بخشش مهریه تحت فشار، اکراه، تهدید قرار گرفته است، حتی اگر قالب بخشش، ابراء یا صلح باشد، می‌تواند دادخواست ابطال سند را مطرح کند و پس از آن، مطالبه مهریه را انجام دهد. اما اثبات اکراه و فریب، به دلیل دشواری بار اثبات، به مدارک و شهود قوی نیاز دارد و کار ساده‌ای نیست.
در نتیجه، رجوع از مهریه، فقط یک ادعای ساده نیست؛ بلکه به رعایت کامل ضوابط قانونی و حقوقی بستگی دارد و در بسیاری از موارد، بدون داشتن شرایط فوق، امکان‌پذیر نخواهد بود.
آثار حقوقی رجوع از مهریه در طلاق خلع و بازگشت به زندگی
یکی از موارد مهم و خاص رجوع از مهریه، زمانی است که مهریه در قالب بذل در طلاق خلع یا مبارات بخشیده شده باشد. در این نوع طلاق، زن به دلیل کراهت از شوهر، تمام یا بخشی از مهریه را بذل می‌کند تا رضایت مرد برای طلاق را جلب کند. اما قانونگذار برای این نوع طلاق، احکامی خاص در نظر گرفته است که یکی از آن‌ها، امکان رجوع از بذل در ایام عده است.
📌 رجوع زن از بذل مهریه چه اثری دارد؟
مطابق با رویه قضایی و نظر مشهور فقها، اگر زن در ایام عده طلاق خلع از مهریه بذل‌شده رجوع کند (یعنی اعلام کند آن را پس می‌گیرد)، به‌طور خودکار:
- طلاق خلع به طلاق رجعی تبدیل می‌شود
- مرد نیز می‌تواند به زندگی زناشویی بازگردد (حق رجوع دارد)
یعنی این رجوع زن، اثر دوگانه دارد: هم مالش را پس می‌گیرد و هم رابطه‌ی زناشویی باز می‌گردد، مگر اینکه شوهر از رجوع صرف‌نظر کند.
⏳ تا چه زمانی امکان رجوع از بذل وجود دارد؟
مدت مجاز برای رجوع زن از بذل مهریه، فقط در دوران عده است. این عده معمولاً سه طُهر (سه بار پاکی از حیض) است، مگر در موارد خاص مثل بارداری. اگر زن در این مدت اقدامی نکند، حق رجوع از بین می‌رود و طلاق بائن باقی می‌ماند.
📌 اگر مرد طلاق ندهد چه می‌شود؟
در برخی موارد، زن برای گرفتن طلاق، مهریه را به شوهر می‌بخشد، اما مرد از طلاق امتناع می‌کند. در چنین شرایطی، اگر طلاق واقع نشود و فقط بخشش انجام شده باشد، این عمل نه بذل واقعی محسوب می‌شود و نه طلاق صحیحی واقع شده است. بنابراین، زن می‌تواند از این توافق رجوع کند؛ زیرا هیچ طلاقی محقق نشده که اثر حقوقی برای بذل داشته باشد.
🔍نکته مهم در اسناد طلاق خلع
در بسیاری از طلاق‌های توافقی که به شکل خلع ثبت می‌شوند، دفترخانه یا دادگاه از زوجه می‌خواهد صراحتاً اعلام کند که:
«در صورت رجوع از بذل، زوج حق رجوع به زوجیت دارد»
این جمله ساده، در بسیاری از موارد تعیین‌کننده است. اگر زن این بند را در سند بپذیرد، باید بداند که با رجوع از مهریه، شوهر هم می‌تواند بازگردد؛ پس لازم است زن از آثار این تصمیم آگاه باشد.
در مجموع، رجوع از بذل مهریه در طلاق خلع، اگرچه از منظر مالی به نفع زن است، اما ممکن است از منظر احساسی یا اجتماعی به بازگشت ناخواسته به زندگی زناشویی منجر شود. به همین دلیل، تصمیم برای رجوع باید با دقت و آگاهی کامل اتخاذ شود.
رأی وحدت رویه، رویه قضایی و اختلافات در باب رجوع از مهریه
در دعاوی مربوط به رجوع از مهریه، استناد به قوانین مدنی کافی نیست و در بسیاری موارد، تفسیر دادگاه‌ها و رویه قضایی تعیین‌کننده نتیجه دعواست. از همین‌رو، بررسی آراء وحدت رویه، احکام صادره در محاکم، و دیدگاه‌های فقهی نقش بسیار مهمی در فهم دقیق این موضوع دارد.
⚖️ رأی وحدت رویه درباره کاهش یا ابراء مهریه
در رأی وحدت رویه هیئت عمومی دیوان عدالت اداری (شماره 488–1388)، هرگونه افزایش مهریه بعد از عقد به عنوان مهریه شرعی باطل اعلام شد، اما به‌طور ضمنی تأکید شد که:
کاهش، ابراء یا هبه مهریه از سوی زن بلااشکال است و با شرع تعارضی ندارد.
این رأی نشان می‌دهد که رجوع از مهریه بخشیده‌شده نه‌تنها از دید فقهی قابل بررسی است، بلکه مسیر آن در نظام حقوقی ایران باز است؛ به‌شرطی که قالب قانونی آن (مثل هبه غیرمعوض) اجازه بازگشت را بدهد.
🔍 اختلاف حقوقی در «هبه دین» یا «ابراء دین»
یکی از چالش‌برانگیزترین موضوعات، تشخیص قالب حقوقی بخشش مهریه است؛ به‌ویژه وقتی مهریه هنوز پرداخت نشده و زن آن را ببخشد.
- برخی قضات و حقوقدانان این را ابراء دین می‌دانند (یعنی سقوط دین، بدون رجوع‌پذیری)
- برخی دیگر معتقدند هبه دین به مدیون است (یعنی قابل رجوع طبق شرایط ماده 803 قانون مدنی)
به‌دلیل نبود تصریح قانونی در این زمینه، رویه محاکم متفاوت است و نتیجه دعوا، تا حد زیادی به نظر قاضی و متن سند بستگی دارد.
⚖️ نمونه آراء تجدیدنظر در رجوع از هبه مهریه
در چندین رأی صادره از دادگاه تجدیدنظر استان تهران و اصفهان، آمده است:
«چنانچه زوجه مهریه پرداخت‌شده را به زوج هبه غیرمعوض کرده باشد، در صورت فراهم بودن شرایط ماده 803، حق رجوع برای وی محفوظ است.»
در یکی از این موارد، زوجه سکه‌هایی را دریافت و سپس به شوهرش بخشیده بود. پس از مدتی پشیمان شد و دادگاه، با توجه به اینکه عین سکه‌ها موجود بود و عوضی دریافت نشده بود، حق رجوع را تأیید کرد.
⚖️ نظر دیوان عالی کشور درباره رجوع از بذل در طلاق خلع
در رأی شماره 485 سال 1355، دیوان عالی کشور تصریح کرد که:
«در طلاق خلع، در صورت رجوع زن از بذل در ایام عده، طلاق به رجعی تبدیل می‌شود و زوج حق رجوع به زوجیت دارد.»
این رأی یکی از پایه‌های مهم فقهی–حقوقی در تأیید امکان رجوع از بذل مهریه در طلاق خلع است.
📜مقاله‌های فقهی و اختلاف دکترین
در مقالات منتشرشده در فصلنامه‌های حقوقی از جمله «مطالعات حقوق اسلامی» و «تحقیقات فقهی»، موضوع رجوع از هبه مهریه، از منظر فقه امامیه به تفصیل بررسی شده است.
دیدگاه غالب فقها آن است که:
- ابراء رجوع‌پذیر نیست
- صلح لازم است و رجوع‌ناپذیر
- هبه غیرمعوض، قابل رجوع است
- هبه معوض، فقط در صورت عدم پرداخت عوض، قابل رجوع خواهد بود
بنابراین، بر اساس آراء وحدت رویه، احکام محاکم، و مبانی فقهی، زن در صورتی می‌تواند از مهریه بخشیده‌شده رجوع کند که قالب بخشش اجازه این کار را بدهد و شرایط رجوع هم فراهم باشد.
نقش شاهد، دفتر اسناد رسمی و نحوه اثبات رجوع یا عدم رجوع
یکی از مهم‌ترین موضوعات در رسیدگی قضایی به پرونده‌های رجوع از مهریه، مسأله اثبات یا انکار بخشش مهریه و همچنین امکان اثبات رجوع از آن است. از آنجا که بسیاری از موارد بخشش مهریه به‌صورت دست‌نویس، شفاهی یا حتی تحت تأثیر شرایط عاطفی انجام می‌شود، مسأله سند و دلیل اهمیت ویژه‌ای پیدا می‌کند.
🔍 سند رسمی یا دست‌نوشته؟ کدام معتبرتر است؟
سند رسمی مثل ابراء‌نامه، اقرارنامه یا هبه‌نامه‌ای که در دفتر اسناد رسمی ثبت می‌شود، دارای اعتبار قانونی قطعی است و تا زمانی که باطل اعلام نشود، مورد استناد دادگاه قرار می‌گیرد.
در مقابل، دست‌نوشته یا سند عادی ممکن است از نظر قضایی هم معتبر شناخته شود، به‌خصوص اگر:
- امضا یا اثر انگشت زن پای آن باشد
- متن آن روشن و بدون ابهام باشد
- یا حتی همراه با امضای شاهد یا تاریخ دقیق ارائه شده باشد
در عمل، دادگاه‌ها در صورت صحت ظاهری دست‌نوشته و عدم انکار زن، آن را معتبر تلقی می‌کنند؛ اما اگر زن آن را انکار کند، بار اثبات بر عهده شوهر خواهد بود.
🔍 نقش شاهد در اثبات بخشش یا رجوع
در قانون مدنی، بخشش مهریه نیازی به شاهد ندارد؛ اما از نظر اثباتی، وجود دو شاهد عاقل و بالغ می‌تواند صحت ادعا را تقویت کند. شاهد می‌تواند در موارد زیر مفید باشد:
- اثبات انجام یا عدم انجام بخشش مهریه
- اثبات اینکه زن قصد رجوع داشته یا نداشته
- یا حتی اثبات اکراه یا فریب در هنگام بخشش
دفاتر اسناد رسمی نیز گاهی برای بخشیدن مهریه (به‌ویژه توسط زوجه کم‌سن یا فاقد تجربه کافی)، حضور شاهد یا اذن پدر را برای بخشیدن مهریه به صورت الزام‌آور شرط می‌گذارند؛ گرچه از منظر قانونی اجباری نیست.
🔍 چطور رجوع از مهریه را اثبات کنیم؟
اثبات رجوع از مهریه فقط در حالتی موضوعیت دارد که بخشش مهریه در قالبی صورت گرفته باشد که رجوع‌پذیر باشد (مثلاً هبه غیرمعوض یا بذل در طلاق خلع).
روش‌های اثبات رجوع:
- تنظیم ابلاغ یا اظهارنامه قانونی: زوجه می‌تواند از طریق دفاتر خدمات الکترونیک قضایی، اظهارنامه‌ای برای شوهر ارسال کند و رجوع خود از هبه یا بذل را اعلام نماید.
- ثبت رجوع در دفترخانه رسمی: در صورت وجود سند رسمی بخشش، زن می‌تواند به همان دفترخانه مراجعه و درخواست ثبت رجوع از بخشش را ثبت کند.
- ارائه ادله در دادگاه: اگر شوهر رجوع را انکار کند، زن می‌تواند با استناد به اظهارات قبلی، پیام‌ها، شهود یا حتی قرائن و امارات، قصد رجوع خود را اثبات کند.
سوالات متداول
در این قسمت از مقاله سوالات متداول پیرامون رجوع از مهریه بخشیده شده مطرح شده است:
❓ اگر زن مهریه خود را در قالب دست‌نوشته بخشیده باشد، آیا می‌تواند بعداً رجوع کند؟
✅ بله، اگر بخشش مهریه در قالب هبه غیرمعوض و به شکل سند عادی (دست‌نوشته) انجام شده باشد، زن در صورتی که عین مهریه نزد شوهر باقی باشد و عوضی در کار نباشد، می‌تواند از بخشش خود رجوع کند. البته صحت و اعتبار دست‌نوشته باید در دادگاه احراز شود.
❓ اگر زن مهریه خود را ابراء کرده باشد، می‌تواند از آن پشیمان شود و دوباره مطالبه کند؟
✅ خیر، ابراء به معنای اسقاط دین است و طبق ماده ۲۸۹ قانون مدنی، قابل رجوع نیست. اگر زوجه در سند رسمی یا حتی غیررسمی، شوهر را بری‌الذمه اعلام کرده باشد، دیگر حق مطالبه مهریه از او را نخواهد داشت؛ حتی اگر پشیمان شود یا شرایط زندگی‌اش تغییر کند.
❓ در طلاق خلع اگر زن از بذل مهریه رجوع کند، چه اتفاقی می‌افتد؟
✅ در صورتی که زن در ایام عده از بذل مهریه رجوع کند، طلاق خلع به طلاق رجعی تبدیل می‌شود و در نتیجه، مرد نیز حق رجوع به زن را خواهد داشت. پس از پایان عده، دیگر امکان رجوع وجود ندارد. به همین دلیل، زن باید پیش از پایان عده تصمیم نهایی خود را بگیرد.