در بسیاری از معاملات روزمره، اعتماد یکی از مهم‌ترین پایه‌های تصمیم‌گیری است. اما زمانی‌که یکی از طرفین، با اعمالی فریبنده و به قصد اغوای طرف مقابل، اطلاعات نادرستی را بیان می‌کند یا واقعیتی را عمداً پنهان می‌سازد، مصداق عملی حقوقی با عنوان «تدلیس در معامله» شکل می‌گیرد. این مفهوم، نه‌تنها در حقوق مدنی دارای جایگاه ویژه‌ای است، بلکه در برخی موارد ممکن است جنبه کیفری نیز پیدا کند و مصداق کلاهبرداری باشد.
مطابق با ماده ۴۳۸ قانون مدنی، «تدلیس عبارت است از عملیاتی که موجب فریب طرف معامله شود». به‌بیان ساده‌تر، چنانچه یکی از طرفین معامله، به دروغ ویژگی خاصی را به مال مورد معامله نسبت دهد یا عیب آن را پنهان نماید و طرف مقابل بر پایه همین تصور اشتباه اقدام به عقد قرارداد کند، این عمل تدلیس محسوب می‌شود و برای فریب‌خورده، حق فسخ ایجاد می‌کند.
با توجه به تأثیرات گسترده تدلیس در قراردادهای روزمره مردم، آشنایی با مفاهیم آن همچون خیار تدلیس، شرایط تحقق آن، آثار حقوقی و کیفری، نحوه شکایت، شیوه اثبات تدلیس و حتی نمونه‌های شکایت و دفاعیه در این خصوص، ضروری است. این موضوع نه‌فقط برای حقوقدانان، بلکه برای هر شهروندی که در معرض انعقاد قرارداد قرار دارد، کاربردی و مهم است. در ادامه با ما همراه باشید.
تعریف تدلیس در معامله
یکی از مهم‌ترین عواملی که اعتبار یک قرارداد را زیر سؤال می‌برد، وجود فریب یا نیرنگ در حین انعقاد آن است؛ موضوعی که در حقوق با عنوان تدلیس در معامله شناخته می‌شود. تدلیس، به‌معنای فریب دادن طرف دیگر معامله از طریق گفتار، نوشتار یا اعمال متقلبانه است. در مواردی که یکی از طرفین با ارائه اطلاعات خلاف واقع، یا پنهان‌سازی عمدی یک عیب یا ایراد، باعث می‌شود طرف مقابل به اشتباه وادار به انعقاد قرارداد شود، عمل او مصداق تدلیس خواهد بود.
📌تعریف قانونی تدلیس
در ماده ۴۳۸ قانون مدنی، تدلیس چنین تعریف شده است:
«تدلیس عبارت است از عملیاتی که موجب فریب طرف معامله شود.»
این عملیات می‌تواند شامل دروغ‌گویی، جعل اسناد، بزرگ‌نمایی کاذب ویژگی‌های مال یا پنهان‌کردن عیب مهمی باشد که اگر طرف مقابل از آن آگاه بود، قرارداد را امضا نمی‌کرد.
باید توجه داشت که تدلیس با اشتباه یا بی‌دقتی معمولی تفاوت دارد. در تدلیس، عنصر قصد و سوءنیت وجود دارد؛ یعنی طرف فریب‌کار آگاهانه و با هدف گمراه کردن طرف دیگر، اقدام به فریب می‌کند. اما در اشتباه ساده، قصد فریبی در کار نیست و معمولاً بر اساس سهو یا بی‌اطلاعی اتفاق می‌افتد.
🔍نمونه‌های رایج تدلیس در معاملات
تدلیس ممکن است در انواع معاملات، به‌ویژه در خرید و فروش ملک، خودرو، کالا و خدمات اتفاق بیفتد. برخی مصادیق رایج عبارتند از:
-
فروش ملک با ادعای وجود چاه آب در حالی که چاه صرفاً نمایشی و بدون کارایی است
-
اعلام متراژ نادرست ملک
-
نسبت دادن برند جعلی به یک کالا
-
فروش خودروی تصادفی به‌عنوان خودروی سالم
⚖️آثار حقوقی تدلیس
فردی که فریب خورده، طبق قانون می‌تواند با استفاده از خیار تدلیس، معامله را فسخ کند. فسخ به معنای برهم‌زدن قرارداد به‌صورت یک‌جانبه و قانونی است. همچنین در صورت اثبات تدلیس، فریب‌خورده می‌تواند از دادگاه درخواست جبران خسارت کند.
نکته
جالب است بدانید که تدلیس تنها مختص معاملات مالی نیست، بلکه در عقد نکاح نیز مصداق دارد. برای مثال، اگر یکی از طرفین ازدواج، ویژگی مهمی مانند بیماری، وضعیت تأهل، یا سابقه کیفری خود را پنهان کند و این پنهان‌کاری در تصمیم طرف مقابل تأثیر مستقیم داشته باشد، این کار تدلیس در ازدواج محسوب می شود و امکان فسخ نکاح به دلیل تدلیس وجود دارد.
خیار تدلیس و شرایط تحقق آن
زمانی‌که یکی از طرفین معامله با هدف فریب، ویژگی‌ای غیرواقعی را به کالای مورد معامله نسبت دهد یا عیبی را پنهان کند، قانون برای طرف فریب‌خورده حق برهم زدن معامله را در نظر گرفته است. این حق که «خیار تدلیس» نام دارد، در زمره‌ی اختیارات قانونی برای حمایت از شخص فریب‌خورده در قراردادها قرار دارد. خیار تدلیس دارای شرایط خاصی برای اعمال است که در ادامه به‌طور کامل به آن‌ها می‌پردازیم.
🔍 خیار تدلیس چیست؟
بر اساس ماده ۴۳۸ قانون مدنی، تدلیس به عملیاتی گفته می‌شود که موجب فریب طرف دیگر قرارداد شود. اگر این فریب باعث شود شخصی با رضایتِ ناشی از ناآگاهی، قراردادی را بپذیرد، برای او حق فسخ قرارداد به استناد خیار تدلیس به‌وجود می‌آید. این فسخ، یک‌جانبه است و نیازی به توافق با طرف مقابل ندارد.
مثلاً اگر فروشنده‌ای، خودروی کارکرده را به‌عنوان خودروی صفر معرفی کند، با این کار خریدار را فریب داده و خیار تدلیس برای خریدار ایجاد می‌شود.
به زبان ساده:
✅ تدلیس = عمل فریبکارانه
✅ خیار تدلیس = حق فسخ معامله ناشی از آن فریب
⚖️ شرایط تحقق خیار تدلیس
برای اینکه خیار تدلیس به‌صورت قانونی قابل اجرا باشد، وجود دو شرط اساسی ضروری است:
-
نسبت دادن وصف غیرواقعی یا پنهان‌سازی عیب: باید صفتی به کالا یا ثمن نسبت داده شود که در واقع وجود ندارد، یا عیبی به‌طور عمدی پنهان شود.
-
قصد فریب: اعمال انجام‌شده باید با هدف گمراه کردن طرف مقابل باشد. اگر فریب ناشی از اشتباه ساده یا بی‌اطلاعی باشد، خیار تدلیس محقق نمی‌شود.
همچنین به‌موجب ماده ۴۳۹ قانون مدنی، حق فسخ صرفاً مخصوص خریدار نیست. فروشنده نیز در صورت فریب‌خوردن از خریدار، می‌تواند از خیار تدلیس استفاده کند.
⏰ زمان اعمال خیار تدلیس
طبق ماده ۴۴۰ قانون مدنی، خیار تدلیس بعد از علم به آن، فوری است. یعنی به محض اینکه شخص فریب‌خورده متوجه فریب شد، باید بدون تأخیر عرفی، اقدام به فسخ قرارداد کند. فوریت در این ماده، به معنای عرفی آن است، نه الزامی به اقدام در همان لحظه.
در عمل، برای اعمال این خیار باید ابتدا از طریق ارسال اظهارنامه قضایی اقدام کرد و اگر طرف مقابل حاضر به فسخ نبود، از طریق دادگاه تأیید فسخ را درخواست نمود.
❌ اسقاط خیار تدلیس
هرچند در ماده ۴۴۸ قانون مدنی بیان شده که طرفین می‌توانند خیارات را ساقط کنند، اما درباره خیار تدلیس، اختلاف‌نظر وجود دارد. بسیاری از حقوقدانان بر این باورند که اسقاط خیار تدلیس به‌دلیل تضاد با نظم عمومی و اخلاق حسنه باطل است؛ زیرا باعث ترویج فریب در معاملات می‌شود. بنابراین حتی اگر در قرارداد ذکر شود که خیار تدلیس ساقط شده، دادگاه ممکن است آن را نپذیرد.
نمونه شکایت کلاهبرداری و تدلیس در معامله
در مواردی که تدلیس در یک معامله، از حد فریب صرف فراتر رفته و با نیت مجرمانه انجام شده باشد، می‌توان آن را تحت عنوان کلاهبرداری نیز پیگیری کرد. در این حالت، شخص فریب‌خورده علاوه‌بر طرح دعوای حقوقی برای فسخ قرارداد، می‌تواند شکایت کیفری نیز تنظیم کند. قانونگذار در ماده ۱ قانون تشدید مجازات مرتکبین ارتشاء و اختلاس و کلاهبرداری، برای چنین رفتارهایی مجازات تعیین کرده است.
اگر کسی با حیله و نیرنگ و قصد بردن مال غیر، اقدام به عملیات فریبکارانه در معامله کند، مشمول تعریف کلاهبرداری می‌شود. برای مثال اگر فروشنده، وجود چاه آب در ملکی را با استفاده از چاه مصنوعی و پر از آب جعل کند و همین موضوع موجب انجام معامله شود، این تدلیس جنبه کیفری نیز پیدا می‌کند. در چنین مواردی، زیان‌دیده می‌تواند شکایت کیفری تنظیم کرده و خواستار تعقیب کیفری فرد فریب‌دهنده شود.
📝نمونه شکایت از تدلیس در معامله
دادسرای عمومی و انقلاب شهرستان ………………..
شاکی: ……………….. فرزند ………… به شماره ملی ………………..، ساکن: ……………………………………………..
مشتکی‌عنه: ……………….. فرزند ………… به شماره ملی ………………..، ساکن: ……………………………………………..
موضوع: شکایت کیفری به دلیل تدلیس در معامله و تحصیل مال از طریق فریباحتراماً به استحضار می‌رساند:
در تاریخ ……………..، اینجانب با مشتکی‌عنه قراردادی منعقد نمودم مبنی بر خرید/فروش ………………………………. به مبلغ ………………… ریال. مشتکی‌عنه در هنگام عقد قرارداد، صراحتاً اعلام نمود که مورد معامله دارای ویژگی‌هایی از جمله …………………………………. است که موجب تمایل بنده به انعقاد قرارداد شد.
پس از انجام معامله و تحویل مورد معامله، مشخص گردید که ادعاهای مشتکی‌عنه صحت نداشته و ویژگی‌های مذکور یا وجود خارجی نداشته یا به‌نحو متقلبانه جعل شده‌اند. اقدامات مشتکی‌عنه از مصادیق بارز تدلیس در معامله و فریب عمدی طرف قرارداد می‌باشد که به استناد ماده ۴۳۸ قانون مدنی و ماده ۱ قانون تشدید مجازات مرتکبین ارتشاء، اختلاس و کلاهبرداری، واجد وصف مجرمانه بوده و موجب ورود خسارت مادی و معنوی به اینجانب گردیده است.
فلذا با تقدیم این شکوائیه، تقاضای:
تعقیب کیفری مشتکی‌عنه بابت تدلیس در معامله و تحصیل مال از طریق فریب،
و جبران کلیه خسارات وارده و فسخ قرارداد از سوی مرجع قضایی محترم
را دارم.
با احترام
امضاء شاکی: …………………….
تاریخ: …………………….دلایل و مستندات:
۱. تصویر قرارداد خرید
۲. نظریه کارشناس رسمی دادگستری (در صورت وجود)
۳. مکاتبات، پیامک یا پرینت گفتگوها
۴. شهادت شهود (در صورت لزوم)
اثبات تدلیس در معامله
در هر دعوای حقوقی، اثبات ادعا، مهم‌ترین بخش رسیدگی قضایی است. در پرونده‌هایی که با موضوع تدلیس در معامله طرح می‌شوند، شخص فریب‌خورده باید بتواند با دلایل معتبر و مستند، دادگاه را قانع کند که طرف مقابل او را به‌عمد فریب داده و قرارداد بر اساس آن فریب منعقد شده است.
مطابق اصول آیین دادرسی مدنی، بار اثبات دعوا با مدعی است. در موضوع تدلیس نیز این اصل برقرار است؛ یعنی کسی که مدعی وقوع تدلیس است (اعم از خریدار یا فروشنده)، باید با ارائه دلیل و مستندات نشان دهد که طرف مقابل او، عملیات فریبکارانه انجام داده و این فریب منجر به وقوع قرارداد شده است.
📌 عناصر اصلی مورد اثبات در دعوای تدلیس
برای اثبات تدلیس، وجود سه عنصر کلیدی باید توسط شاکی اثبات شود:
-
وجود عملیات فریبکارانه: مثل بیان دروغ، پنهان‌سازی عیب، ارائه مدارک جعلی
-
علم و سوءنیت فریب‌دهنده: اثبات اینکه طرف مقابل آگاهانه اقدام به فریب کرده است
-
تأثیر فریب بر تصمیم معامله: باید نشان داده شود که اگر فریب اتفاق نمی‌افتاد، معامله انجام نمی‌شد
⚖️ ادله قابل قبول برای اثبات تدلیس
شخص مدعی می‌تواند از ابزارهای مختلفی برای اثبات ادعای تدلیس استفاده کند که مهم‌ترین آن‌ها عبارتند از:
-
قرارداد: بررسی محتوای قرارداد و مقایسه آن با واقعیات پس از عقد
-
اظهارات و پیام‌ها: پرینت پیامک، واتساپ یا ایمیل‌هایی که فریب در آن‌ها مشهود است
-
گواهی شهود: افرادی که در زمان تنظیم قرارداد یا پیش از آن در جریان ادعاهای طرف مقابل بوده‌اند
-
نظر کارشناس رسمی دادگستری: به‌ویژه در موارد فنی مثل خودرو، ملک یا آثار هنری
-
اظهارنامه رسمی: که طرف فریب‌خورده پس از آگاهی از تدلیس ارسال کرده است
✅ مثال کاربردی از یک تدلیس قابل اثبات
فرض کنید فروشنده‌ای در زمان فروش ملک، اعلام می‌کند ملک دارای چاه آب قابل بهره‌برداری است و حتی نقشه‌ای ارائه می‌دهد. خریدار پس از عقد و تحویل، متوجه می‌شود چاه، غیراستاندارد بوده و عمق کافی برای کشاورزی ندارد. در این حالت، اگر خریدار بتواند پیام ها، مکالمات یا مستندات مربوط به ادعاهای فروشنده را ارائه دهد و کارشناس نیز نظر به غیرقابل‌استفاده بودن چاه بدهد، تدلیس اثبات خواهد شد.
نکته مهمی که باید در نظر گرفت آن است که هر دروغ یا خلف وعده‌ای لزوماً تدلیس محسوب نمی‌شود. اگر فریب و سوءنیت ثابت نشود و موضوع صرفاً ناشی از اختلاف در تفسیر قرارداد یا اشتباه معمولی باشد، نمی‌توان آن را تدلیس تلقی کرد.
مجازات تدلیس در معامله
اگرچه تدلیس در وهله اول یک موضوع حقوقی و مدنی تلقی می‌شود، اما در مواردی که فریب همراه با سوءنیت مجرمانه باشد، می‌تواند وصف کیفری نیز پیدا کند. در این صورت، فرد فریب‌دهنده نه‌تنها مسئول فسخ معامله و جبران خسارت خواهد بود، بلکه ممکن است با مجازات کیفری مانند حبس و جزای نقدی نیز مواجه شود.
طبق قانون مدنی، انجام عملیات متقلبانه در جریان یک معامله، برای طرف فریب‌خورده حق فسخ ایجاد می‌کند. اما اگر این عملیات به‌گونه‌ای باشد که تحصیل مال غیر از طریق فریب تلقی شود، طبق ماده ۱ قانون تشدید مجازات مرتکبین ارتشاء، اختلاس و کلاهبرداری، مجازات کیفری نیز در پی خواهد داشت.
❗ چه زمانی تدلیس، جرم محسوب می‌شود؟
برای اینکه تدلیس از یک تخلف مدنی به جرم کلاهبرداری تبدیل شود، سه شرط باید وجود داشته باشد:
- استفاده از وسایل متقلبانه و دروغین برای فریب طرف مقابل
- تحصیل مال یا وجه یا سند از طریق آن فریب
- وجود سوءنیت و قصد بردن مال غیر
در چنین حالتی، دادگاه می‌تواند فرد تدلیس‌کننده را علاوه بر الزام به رد مال، به حبس از یک تا هفت سال و جزای نقدی معادل مال برده‌شده نیز محکوم کند.
📌 تفاوت تدلیس مدنی و کیفری
| نوع تدلیس | نتیجه حقوقی | امکان طرح شکایت کیفری |
|---|---|---|
| فریب ساده بدون سوءنیت | فسخ معامله (مدنی) | ❌ ندارد |
| فریب با سوءنیت و تحصیل مال | فسخ + تعقیب کیفری | ✅ دارد |
✅ ضمانت اجرای کیفری
طبق ماده ۱ قانون تشدید مجازات مرتکبین ارتشاء و اختلاس و کلاهبرداری:
«هر کس از راه حیله و تقلب، مردم را به امور غیرواقع امیدوار کند و از این راه مال آن‌ها را ببرد، به مجازات کلاهبرداری محکوم می‌شود.»
مجازات:
-
حبس از ۱ تا ۷ سال
-
جزای نقدی معادل مال برده‌شده
-
رد مال به صاحب آن
وصف مجرمانه فریب در قراردادهای خصوصی
در نگاه نخست، بسیاری از افراد تصور می‌کنند که اختلافات ناشی از فریب در معامله صرفاً جنبه حقوقی دارد و باید از مسیر فسخ قرارداد یا جبران خسارت پیگیری شود. اما گاهی اقدامات فریبکارانه در معاملات خصوصی به‌قدری جدی و متقلبانه است که جنبه کیفری پیدا می‌کند و مشمول عنوان مجرمانه کلاهبرداری می‌شود.
قانونگذار در ماده ۱ قانون تشدید مجازات مرتکبین ارتشاء، اختلاس و کلاهبرداری، صراحتاً بیان می‌دارد بر اساس این ماده، اگر فریب در قرارداد همراه با رفتار متقلبانه و قصد تحصیل مال باشد، جنبه کیفری یافته و مشمول مجازات کلاهبرداری خواهد شد.
🔍 اختلاف نظر قضات در وصف کیفری فریب قراردادی
در یکی از نشست‌های قضایی در شهرستان کردکوی (۱۳۹۷/۱۲/۰۱)، پرونده‌ای مورد بررسی قرار گرفت که فروشنده با ساختن چاه غیرواقعی، خریدار را فریب داده بود. نظرات قضات به دو دسته تقسیم شد:
-
نظر اقلیت: رفتار فروشنده با سوءنیت و عملیات متقلبانه انجام شده و تمامی ارکان کلاهبرداری را دارد. لذا قابل تعقیب کیفری است.
-
نظر اکثریت: چون رابطه قراردادی بین طرفین وجود دارد و قانون تدلیس را صرفاً در نکاح و معاملات دولتی جرم‌انگاری کرده، لذا این رفتار وصف کیفری ندارد و صرفاً باید از طریق فسخ معامله پیگیری شود.
📌 معیار تشخیص وصف کیفری
برای اینکه بتوان فریب در معامله را از یک دعوای مدنی به شکایت کیفری تبدیل کرد، معیارهایی از جمله موارد زیر باید بررسی شود:
- شدت فریب و پیچیدگی آن (مثلاً جعل اسناد یا صحنه‌سازی فیزیکی)
- میزان سوءنیت و قصد تحصیل مال
- میزان ضرر وارد شده
- نوع اقداماتی که انجام شده است (تبلیغات دروغین، ارائه مدارک جعلی و…)
❌ هشدار: هر فریبی جرم نیست
باید توجه داشت که صرف وجود اشتباه یا دروغ در قرارداد، به‌تنهایی موجب تحقق جرم کلاهبرداری نمی‌شود. دادگاه زمانی وصف مجرمانه قائل می‌شود که عناصر سه‌گانه جرم (عنصر قانونی، مادی و معنوی) به اثبات برسند.
افرادی که با فریب در قرارداد مواجه شده‌اند، باید ابتدا با مشاوره حقوقی بررسی کنند که آیا موضوع در حد فسخ و مطالبه خسارت است یا شرایط برای پیگیری کیفری نیز فراهم است. اگر وصف مجرمانه احراز شود، ثبت شکایت کیفری و پیگیری تعقیب متقلب اقدامی لازم و مؤثر خواهد بود.
سوالات متداول
در این قسمت از مقاله سوالات متداول پیرامون تدلیس در معامله را مشاهده می فرمایید که توسط پرسشگران از مجموعه ایران لگال مطرح شده است و به اختصار در ادامه آورده شده است:
❓ فسخ معامله به صورت تدلیس چگونه انجام می‌شود؟
✅ برای فسخ معامله به علت تدلیس که عنوان حقوقی آن خیار تدلیس است، باید از طریق اظهارنامه رسمی، فسخ معامله را به طرف مقابل اعلام کنید. این نوع فسخ فوری است و باید به سرعت اقدام شود.
❓ سه ماه پیش خودرویی خریدیم که هنوز تعویض پلاک نشده و قولنامه‌ای هم نگرفته‌ایم. خودرویی که به ما گفتند سالم است، حالا پر از مشکلات است و به نظر می‌رسد که مکمل در آن ریخته‌اند تا عیب‌هایش مشخص نشود. آیا می‌توانیم از فروشنده شکایت کنیم؟
✅ در صورتی که فروشنده با عملی مانند ریختن مکمل عیب خودرو را پنهان کرده باشد، می‌توانید شکایت کنید. این عمل می‌تواند مصداقی از تدلیس در معامله باشد. شما می‌توانید با ارسال اظهارنامه و ارائه دلایل به دادگاه، درخواست فسخ معامله و بازگشت پول را مطرح کنید.
❓ آیا جمله “هر گونه اعتراض از فروشنده سلب و ساقط می‌گردد” در قرارداد باعث از بین رفتن خیار تدلیس می‌شود؟
✅ خیر، این جمله باعث از بین رفتن خیار تدلیس نمی‌شود و شما همچنان می‌توانید از این حق استفاده کنید.
❓ آگهی خودرویی را دیدم و بعد از بررسی، فروشنده کارشناس خود را آورد و ماشین را بدون رنگ و ضربه توضیح داد. بعد از خرید متوجه شدم ماشین به طور کامل رنگ شده و درب‌ها تعویض شده‌اند. آیا می‌توانم شکایت کنم؟
✅ برای شکایت می‌توانید دادخواست اعلان فسخ معامله به جهت تدلیس در معامله را به دادگاه ارائه دهید. ارائه مدارک و شواهد می‌تواند به شما در اثبات این موضوع کمک کند.
❓ بعد از خرید خودرو و تایید صحت کارکرد آن توسط کارشناسی، متوجه شدم که کیلومتر خودرو واقعی نیست. آیا می‌توان این موضوع را غبن فاحش دانست و معامله را فسخ کرد؟
✅ این موضوع ممکن است به عنوان مصداقی از تدلیس در معامله تلقی شود و می‌توانید از خیار تدلیس برای فسخ معامله استفاده کنید.