در نظام حقوقی ایران، مهریه به عنوان یکی از حقوق مالی زوجه شناخته می‌شود که به محض وقوع عقد نکاح، به مالکیت زن درمی‌آید و او می‌تواند هرگونه تصرف قانونی در آن داشته باشد؛ از جمله مطالبه، انتقال، صلح یا حتی بخشش آن. یکی از سؤالات رایج در دعاوی خانواده این است که آیا بخشش مهریه با یک سند عادی یا دست‌نوشته ساده، بدون ثبت در دفترخانه رسمی، از نظر قانونی معتبر است یا خیر؟
مطابق مواد قانونی و رویه قضایی، اصل بر آن است که سند عادی نیز می‌تواند معتبر باشد، مشروط به آنکه دارای شرایط خاصی مانند امضا، اثر انگشت و رضایت آگاهانه زن باشد. اما این نوع اسناد می‌توانند در آینده محل اختلاف قرار گیرند و در دادگاه مورد تردید یا انکار واقع شوند، به‌ویژه اگر زن مدعی اجبار، اشتباه یا عدم قصد در امضای سند باشد.
در این مقاله به طور کامل بررسی می‌کنیم که چه شرایطی برای اعتبار سند عادی بخشش مهریه ضروری است، مراحل تنظیم سند چگونه است، چه پیامدهای حقوقی برای زن و مرد ایجاد می‌کند، و در چه مواردی زن می‌تواند از بخشش انجام‌شده رجوع کند. همچنین به نمونه رأی دادگاه‌ها در خصوص دست‌نوشته‌های بذل مهریه و راهکارهای پیشگیری از مشکلات حقوقی آینده می‌پردازیم.
آیا بخشش مهریه با سند عادی و دست‌نویس معتبر است؟
یکی از سؤالات پرتکرار در حوزه حقوق خانواده این است که آیا زنی که مهریه خود را با یک نوشته ساده یا دست‌نوشته امضا کرده، واقعاً از دریافت مهریه محروم می‌شود یا خیر؟ قانون مدنی ایران، اسناد عادی را نیز در کنار اسناد رسمی معتبر می‌داند، مشروط به اینکه شرایط قانونی آن رعایت شده باشد. بنابراین بخشش مهریه روی کاغذ ساده یا با نوشتار غیررسمی نیز می‌تواند از نظر دادگاه معتبر تلقی شود، به شرط آنکه زن در زمان امضای سند در سلامت عقل، دارای اختیار و بالغ باشد و سند دارای امضا یا اثر انگشت زوجه باشد.
با این حال، اعتبار چنین سندی در عمل بستگی به محتوای آن، نحوه تنظیم، و ادله‌ای دارد که در صورت انکار یا تردید زوجه ارائه می‌شود. در واقع، هرچه سند دستی شفاف تر، دقیق‌تر و با حضور شاهدان تنظیم شده باشد، ارزش اثباتی آن در دادگاه بالاتر خواهد بود.
شرایط قانونی بخشش مهریه با سند عادی
برای اینکه بخشش مهریه با سند عادی یا دست‌نویس در مراجع قضایی معتبر و قابل استناد باشد، باید چند شرط مهم از نظر قانون مدنی و رویه قضایی رعایت شود. عدم رعایت این شرایط می‌تواند باعث ابطال سند یا بی‌اعتباری آن در دادگاه شود:
🔹 ۱. اهلیت قانونی زوجه:
زن باید در زمان امضای سند، دارای بلوغ، عقل و رشد باشد. اگر زوجه نابالغ، مجنون یا محجور باشد، سند فاقد اعتبار است.
🔹 ۲. اختیار و رضایت کامل:
زن باید در شرایطی کاملاً آزادانه و بدون اجبار یا اکراه، مهریه را ببخشد. وجود شواهدی از فشار روانی یا تهدید می‌تواند موجب بی‌اعتباری سند شود.
🔹 ۳. تصریح دقیق به مهریه:
در متن باید به‌طور واضح مشخص شود که کل مهریه یا چه مقدار از آن بخشیده شده است. ابهام در مقدار یا نوع مهریه باعث تردید در اعتبار سند می‌شود.
🔹 ۴. امضا یا اثر انگشت زوجه:
بدون امضای زن یا حداقل اثر انگشت او، سند فاقد اعتبار خواهد بود. امضا مهم‌ترین نشانه قبول و رضایت در معاملات و ایقاعات است.
🔹 ۵. جهت مشروع:
بخشش مهریه باید با هدفی مشروع صورت گرفته باشد؛ مثلاً بخشش در مقابل ادامه زندگی یا به‌دلیل رضایت زوجه. اگر انگیزه نامشروع باشد، سند قابل ابطال است.
🔹 ۶. حضور شاهدان (غیر الزامی ولی مؤثر):
گرچه قانون حضور شاهد را الزامی نکرده، اما وجود حداقل دو شاهد در زمان تنظیم سند، ارزش آن را در برابر انکار یا تردید در دادگاه بسیار بالا می‌برد.
در صورتی که این موارد به‌درستی رعایت شوند، سند عادی بخشش مهریه از نظر حقوقی قابل اتکا خواهد بود. در غیر این صورت، مرد باید برای اثبات ادعای بذل یا ابراء، به دیگر دلایل و شواهد متوسل شود.
مراحل تنظیم سند عادی بخشش مهریه
اگر زوجه تصمیم بگیرد که مهریه خود را به صورت دستی و خارج از دفتر اسناد رسمی ببخشد، رعایت مراحل زیر برای معتبر شدن سند عادی الزامی است:
🔹 ۱. تنظیم متن با دقت و شفافیت
ابتدا باید یک متن دست‌نویس یا تایپی تهیه شود که در آن به‌صورت صریح و شفاف ذکر شده باشد که زوجه در کمال سلامت عقل، اختیار و رضایت، تمام یا بخشی از مهریه را به همسر خود بخشیده است.
🔹 ۲. امضا، اثر انگشت یا مهر زوجه
در پایین متن، زوجه باید امضا یا اثر انگشت یا مهر شخصی خود را درج کند. بدون این مرحله، سند اعتبار قانونی نخواهد داشت.
🔹 ۳. درج تاریخ دقیق و محل تنظیم سند
تاریخ دقیق (روز، ماه، سال) و محل تنظیم سند باید در متن قید شود تا در صورت اختلاف در دادگاه، مرجع رسیدگی زمان و مکان بخشش را مشخص کند.
🔹 ۴. حضور و امضای دو شاهد (توصیه شده)
اگرچه قانون الزامی برای شاهد ندارد، اما بهتر است دو نفر شاهد مورد اعتماد، متن را امضا کنند و مشخصات کامل خود را (نام، نام پدر، شماره ملی، شماره تماس) بنویسند. این کار باعث می‌شود در صورت انکار یا تردید از سوی زوجه در دادگاه، سند قوت بیشتری داشته باشد.
🔹 ۵. تهیه چند نسخه از سند
حداقل دو نسخه از سند تهیه شود: یکی نزد زوجه و یکی نزد زوج نگهداری شود. این نسخه‌ها باید کاملاً یکسان و همزمان امضا شده باشند.
🔹 ۶. الصاق به سند ازدواج (در صورت تمایل)
برای اطمینان بیشتر، می‌توان نسخه‌ای از سند را به سند رسمی ازدواج ضمیمه کرد یا نزد یک دفترخانه به‌عنوان سند عادی معتبر ثبت نمود.
نمونه متن دست‌نویس بخشش مهریه
در ادامه این مطلب نمونه متن بخشش مهریه به صورت دست نویس و سند عادی را مشاهده می فرمایید:
اینجانب زوجه، با کمال عقل، رشد، اختیار و بدون هیچ‌گونه اجبار یا اکراه، اعلام می‌دارم که مهریه من به میزان مقرر در سند ازدواج که در عقد نکاح دائم تعیین شده است، به‌طور کامل به همسرم بخشیده ام و از این پس هیچ‌گونه ادعایی نسبت به مهریه فوق ندارم.
این بخشش با علم و آگاهی کامل انجام گرفته و از نظر قانونی، زوج از پرداخت مهریه یادشده بری‌الذمه می‌باشد.
این سند در دو نسخه تنظیم و در صورت نیاز، قابل ارائه به مراجع ذی‌صلاح خواهد بود.
تاریخ: ………………..
محل تنظیم: ………………..امضای زوجه: ………………..
اثر انگشت زوجه: ………………..شاهد اول:
نام و نام خانوادگی: ………………..
امضاء: ………………..شاهد دوم:
نام و نام خانوادگی: ………………..
امضاء: ………………..
متنی که در بالا ارائه شد، ترکیبی از دو عنوان حقوقی است اما در ساختار و مضمون، بیشتر به «ابراء» نزدیک است؛ چون در آن، زن با رضایت، قصد و اختیار کامل اعلام می‌کند که مهریه را بخشیده و دیگر ادعایی نسبت به آن ندارد.
تفاوت ابراء، هبه و اقرار در بخشش مهریه
در فقه و حقوق مدنی ایران، زمانی که زوجه از مهریه خود صرف‌نظر می‌کند، بسته به نحوه نگارش و قصد پشت آن، این عمل می‌تواند یکی از سه عنوان ابراء، هبه یا اقرار باشد. در ادامه، تفاوت‌های اصلی این سه مفهوم در زمینه بخشش مهریه بررسی می‌شود:
🔸 ابراء (بخشودگی بدهی)
تعریف: ابراء مهریه به معنای اسقاط طلب است؛ یعنی زن از حق خود (مهریه) صرف‌نظر می‌کند و شوهر را از پرداخت آن بری‌الذمه می‌داند.
ویژگی‌ها:
- لازم نیست شوهر آن را بپذیرد.
- قابل رجوع نیست؛ زن بعد از ابراء نمی‌تواند ادعای مهریه کند.
- مانند جمله: «مهریه‌ام را ابراء می‌کنم».
اعتبار: در صورت وجود شرایط قانونی (عقل، رشد، اختیار و امضا)، حتی سند عادی ابراء نیز معتبر است.
🔸 هبه (بخشش)
تعریف: زن، مهریه خود را به شوهر می‌بخشد و آن را به‌عنوان هدیه به او منتقل می‌کند.
ویژگی‌ها:
- قابل رجوع است مگر اینکه همراه با شرط عدم رجوع باشد.
- در هبه معوض (در مقابل انجام کاری یا مالی)، رجوع ممکن نیست.
- مانند جمله: «مهریه‌ام را به همسرم بخشیدم».
اعتبار: در صورت امضای سند و رضایت کامل، سند عادی هبه نیز معتبر است.
🔸 اقرار به دریافت مهریه
تعریف: زن اعلام می‌کند که مهریه‌اش را به‌طور کامل یا بخشی از آن را دریافت کرده است.
ویژگی‌ها:
- برابر ماده ۱۲۷۷ قانون مدنی، انکار بعد از اقرار مسموع نیست.
- زن پس از اقرار، امکان رجوع یا ادعای خلاف آن را ندارد.
- مانند جمله: «تمام مهریه‌ام را دریافت کرده‌ام و ادعایی ندارم».
اعتبار: اگر زن اثبات کند که اقرار بر خلاف واقع یا با اکراه بوده، امکان بی‌اعتباری آن وجود دارد.
🧾 جمع‌بندی مقایسه ای:
| عنوان | تعریف حقوقی | امکان رجوع | نیاز به پذیرش شوهر | توضیح |
|---|---|---|---|---|
| ابراء | اسقاط حق طلب (مهریه) | ❌ ندارد | ❌ لازم نیست | بی‌نیاز از قبول زوج |
| هبه | انتقال رایگان مهریه | ✅ دارد (در هبه غیرمعوض) | ✅ نیاز دارد | شبیه هدیه است |
| اقرار | اعلام دریافت مهریه | ❌ ندارد (مگر اثبات خلاف) | ✅ پذیرش ضمنی تلقی می‌شود | فقط در صورت اثبات خلاف قابل نقض است |
نمونه رأی دادگاه درباره بخشیدن مهریه با سند عادی
🧾 خلاصه جریان پرونده:
زوجه دادخواستی به خواسته مطالبه مهریه مطرح نموده و زوج به عنوان دفاع، رسیدی عادی مبنی بر بخشیدن مهریه توسط زوجه را ارائه داده است. زوجه مدعی شد که این سند را صرفاً برای حفظ ظاهر خانواده و بدون قصد واقعی تنظیم کرده و هیچ پرداختی نیز دریافت نکرده است.
🔍 رأی دادگاه بدوی:
با بررسی مفاد سند عادی ارائه‌شده توسط زوج، نظر به اینکه تنظیم آن پس از ثبت رسمی سند نکاحیه بوده و زوج دلیلی برای ابطال سند رسمی نکاح ارائه نکرده است، دادگاه اعتبار سند عادی را رد کرده و به استناد سند رسمی، حکم به محکومیت زوج به پرداخت مهریه صادر می‌کند.
🔁 رأی دادگاه تجدیدنظر:
دادگاه تجدیدنظر، با توجه به اظهارات طرفین و لزوم بررسی بیشتر در خصوص صحت و تاریخ تنظیم سند عادی، رأی بدوی را نقض و پرونده را جهت تکمیل تحقیقات به دادگاه بدوی اعاده کرد.
📌 تحلیل حقوقی:
این رأی نشان می‌دهد که:
- در صورتی که زوجه صحت و قصد واقعی در تنظیم سند عادی را انکار کند، اثبات آن بر عهده زوج خواهد بود.
- اگر سند عادی ابراء یا بخشش مهریه باشد ولی شرایط صحت (مانند رضایت، اهلیت و نبود اکراه) ثابت نشود، دادگاه آن را بی‌اعتبار می‌داند.
امکان رجوع از بخشش مهریه در حالت‌های مختلف
بخشش مهریه از سوی زن به شوهر ممکن است در قالب‌های حقوقی مختلفی مانند ابراء، هبه یا اقرار به دریافت مهریه انجام شود. اما هر یک از این موارد آثار متفاوتی دارند و امکان رجوع (پس‌گرفتن مهریه) بسته به نوع آن، ممکن یا غیرممکن است:
🔸 ۱. ابراء (ابرا ذمه شوهر از مهریه):
در این حالت، زن صراحتاً اعلام می‌کند که همسرش دیگر بدهکار مهریه نیست و او را بری‌الذمه می‌داند.
❌امکان رجوع:
ندارد. ابراء مانند بخشش کامل و قطعی طلب است و برگشت‌پذیر نیست، مگر اینکه ثابت شود ابراء تحت اکراه، اجبار، یا با سوءاستفاده از وضعیت زن انجام شده است.
🔸 ۲. هبه (بخشش مهریه به صورت هدیه):
زن مهریه خود را به شوهر می‌بخشد اما به‌عنوان یک هدیه (و نه ساقط‌کردن دین).
✅ امکان رجوع:
دارد، ولی با شرایط.
زن می‌تواند از هبه‌ی غیرمعوض رجوع کند؛ یعنی اگر در قبال بخشش مهریه چیزی دریافت نکرده باشد، حق رجوع خواهد داشت.
❌ اما اگر هبه معوض باشد (مثلاً در برابر آن مالی یا حقی گرفته باشد)، امکان رجوع وجود ندارد.
🔸 ۳. اقرار به دریافت مهریه:
زن در سند عادی یا رسمی می‌نویسد که تمام یا بخشی از مهریه را دریافت کرده است.
❌امکان رجوع:
ندارد مگر اینکه زن ثابت کند که اقرار خلاف واقع، اشتباهی، یا فاسد بوده است. چون طبق ماده ۱۲۷۷ قانون مدنی، انکار بعد از اقرار مسموع نیست، مگر در موارد استثنایی.
🔸 ۴. بذل مهریه در طلاق خلع یا مبارات:
زن در ازای گرفتن طلاق، مهریه‌اش را به مرد می‌بخشد.
✅ امکان رجوع:
دارد، ولی فقط تا پایان عده. اگر زن در ایام عده از بذل خود رجوع کند، شوهر هم می‌تواند به زندگی مشترک برگردد و طلاق بی‌اثر می‌شود.
🔸 نکته مهم:
در صورتی که زن وکالت در طلاق یا سایر امتیازات را در قبال بخشش مهریه دریافت کرده باشد، بسته به مفاد قرارداد، امکان رجوع ممکن است محدود شود.
سوالات متداول
در ادامه این مطلب سوالات متداول پیرامون بخشش مهریه با سند عادی و دست نویس را مشاهده می فرمایید که توسط پرسشگران از مجموعه ایران لگال در قالب مشاوره حقوقی مطرح شده است:
❓در صورتی که زوجه مهریه خود را با یک سند عادی بخشیده باشد و در آن سند تعداد سکه‌ها ذکر شده باشد و تاکید شده باشد که زوجه با رضایت کامل و در سلامت جسمی و روحی این کار را کرده و امضا و اثر انگشت زده باشد و تحصیلات بالایی هم داشته اما شهودی آن را امضا نکرده باشند و سند چندین سال پیش تنظیم شده باشد و حق رجوع نیز ساقط شده باشد، آیا زوجه می‌تواند اکنون آن را نپذیرد؟ دادگاه چه تصمیمی ممکن است بگیرد؟
✅ در این شرایط، اگرچه سند عادی فاقد امضای شهود است، اما وجود امضا و اثر انگشت زوجه، تصریح به رضایت کامل و سلامت روانی، و همچنین اسقاط حق رجوع، همگی در اعتبار سند مؤثرند. دادگاه معمولاً در صورت نبود ادله‌ای مبنی بر اکراه، اجبار یا فریب، چنین سندی را معتبر تلقی می‌کند؛ خصوصاً اگر زوجه تحصیلات کافی داشته باشد. بنابراین، احتمال اینکه دادگاه به نفع زوجه رأی دهد کم است، مگر اینکه ادعای وی در بی‌اعتباری سند با مدارک قوی همراه باشد.
❓آیا قضات کشور نمی‌دانند که تنها تعداد کمی از خانم‌ها حاضر به بخشش مهریه خود می‌شوند؟ چرا اسناد عادی که با انواع ترفندها امضا می‌شوند را می‌پذیرند؟ آیا عقل سلیم کسی را به قبول بخشش حق خود در سند عادی قانع می‌کند؟ چرا باید خانم به دنبال اثبات کلاهبرداری باشد؟
✅ درست است که در بسیاری از موارد، اسناد عادی در شرایط عاطفی یا تحت فشار تنظیم می‌شوند، اما دادگاه‌ها موظف‌اند بر اساس مدارک و شواهد موجود قضاوت کنند. اگر سند عادی دارای امضا، اثر انگشت و عبارت‌هایی مانند “در صحت و سلامت کامل” و “با رضایت و اختیار کامل” باشد، اثبات بی‌اعتباری آن دشوار می‌شود. با این حال، اگر زوجه بتواند ثابت کند سند در شرایط فریب یا اجبار تنظیم شده، دادگاه می‌تواند آن را نپذیرد. استفاده از اسناد رسمی و حضور وکیل، راه‌حل مطمئن‌تری برای طرفین است.
❓من و همسرم توافق کرده‌ایم که او مهریه خود را ببخشد. برای این کار چه راهی را انتخاب کنیم؟ چگونه می‌توانیم مهریه را از بین ببریم یا اندازه آن را کم کنیم؟ آیا باید به دفتر ثبت اسناد برویم؟ لطفاً راهنمایی کنید.
✅ بهترین راه این است که برای بخشش یا تقسیط مهریه، به یکی از دفاتر اسناد رسمی مراجعه کرده و سند رسمی تنظیم کنید. این سند می‌تواند شامل ابراء، بذل یا صلح مهریه باشد. همچنین می‌توانید در سند رسمی، شرط عدم رجوع و سایر مفاد مهم را نیز قید کنید. سند رسمی قابل استناد در محاکم است و نسبت به سند عادی، امنیت حقوقی بسیار بیشتری دارد.
❓آیا با استفاده از وکالت می‌توان مهریه را بخشید؟
✅ بله، اگر زن به شخص دیگری (از جمله شوهر خود یا وکیل او) وکالت قانونی بدهد که در متن وکالت‌نامه صراحتاً اختیار بذل یا ابراء مهریه ذکر شده باشد، آن فرد می‌تواند از طرف زن اقدام به بخشش مهریه کند. توصیه می‌شود چنین وکالتی رسمی باشد و در دفترخانه تنظیم گردد تا در آینده قابل انکار نباشد.
❓همسرم در نامه‌ای دستی نوشته که مهریه و حق و حقوق خود را به جز جهیزیه و وسایل شخصی و ماشین پراید بخشیده است، و نامه را هر دو امضا کرده‌ایم. اکنون همسرم از طریق وکیل برای اجراییه مهریه اقدام کرده است. با آن نامه چه کنم؟
✅ در این حالت، نامه‌ای که با امضای زوجه تنظیم شده می‌تواند در دادگاه به عنوان سند بخشش مهریه ارائه شود. دادگاه صحت و اعتبار آن را بررسی خواهد کرد. اگر در متن نامه صراحتاً به بخشش مهریه و رضایت کامل زن اشاره شده باشد، ممکن است به عنوان سند ابراء یا هبه پذیرفته شود. با این حال، نبود شاهد یا رسمی نبودن نامه می‌تواند باعث شود زوجه مدعی بی‌اعتباری آن شود. برای دفاع قوی‌تر، از مشاوره حقوقی و وکیل استفاده کنید.
❓من و همسرم قصد داریم به صورت توافقی جدا شویم و قرار است همسرم مهریه را ببخشد. چه متنی را باید تنظیم کنیم تا در روند طلاق مشکلی ایجاد نشود؟
✅ در طلاق توافقی، بهترین روش این است که همزمان با توافق بر طلاق، یک اقرارنامه رسمی بذل مهریه در دفتر اسناد رسمی تنظیم شود. در این سند باید به صورت شفاف قید شود که زوجه در کمال رضایت، بخشی یا تمام مهریه را بخشیده است و حق رجوع ندارد. همچنین، می‌توان شرط کرد که این بخشش صرفاً در صورت اجرای طلاق معتبر است. تنظیم سند رسمی، از بروز اختلافات در آینده جلوگیری می‌کند و در دادگاه نیز قابل استناد خواهد بود.