خیار تبعض صفقه در قانون مدنی؛ تعریف و شرایط با مثال‌

در دنیای امروز که معاملات در حوزه‌های مختلف اعم از املاک، کالا و خدمات با حجم و تنوع بالایی انجام می‌شود، تضمین رعایت حقوق طرفین یک قرارداد اهمیت ویژه‌ای دارد. یکی از ابزارهای قانونی که به منظور جلوگیری از تضییع حقوق خریدار یا فروشنده پیش‌بینی شده، نهادی به نام «خیار تبعض صفقه» است.

این خیار، در واقع یک حق فسخ یا تعدیل قرارداد در شرایط خاص است که به موجب آن، اگر بخشی از معامله به جهتی از جهات قانونی باطل باشد، طرف زیان‌ دیده بتواند نسبت به کل یا بخشی از قرارداد تصمیم‌گیری کند. خیار تبعض صفقه، با ریشه در مبانی فقهی و تصریح در قانون مدنی، جایگاه مهمی در حل اختلافات قراردادی دارد و آگاهی از شرایط و نحوه اعمال آن می‌تواند از بروز بسیاری از دعاوی و خسارات جلوگیری کند.

تعریف و مفهوم خیار تبعض صفقه در قانون مدنی

«خیار تبعض صفقه» ترکیبی است از دو واژه «تبعض» و «صفقه». واژه «تبعض» در لغت به معنی تجزیه، چند پاره شدن یا تقسیم به بخش‌های جداگانه است و «صفقه» نیز در اصطلاح حقوقی به معنای معامله یا قرارداد به‌کار می‌رود. بنابراین، مفهوم لغوی خیار تبعض صفقه را می‌توان «حق فسخ ناشی از تجزیه و تقسیم معامله» دانست که یکی از خیارات در عقد معین است.

بر اساس ماده ۴۴۱ قانون مدنی، خیار تبعض صفقه زمانی به وجود می‌آید که عقد بیع (یا سایر معاملات معوض) نسبت به بخشی از موضوع معامله به جهتی از جهات قانونی باطل باشد. در چنین شرایطی، طرف زیان‌دیده، به‌ویژه خریدار، دو راه پیش رو دارد:

1. فسخ کامل قرارداد و بازپس‌گیری ثمن یا عوض پرداختی.
2. قبول بخش صحیح معامله و مطالبه بازپرداخت بخشی از ثمن که در قبال قسمت باطل پرداخت شده است.

این نهاد حقوقی به طرف قرارداد حق انتخاب می‌دهد تا با توجه به منافع و شرایط خود، مناسب‌ترین راهکار را انتخاب کند. لازم به ذکر است که هرچند قانون در ماده ۴۴۱ از عقد بیع نام می‌برد، ولی دامنه اجرای خیار تبعض صفقه محدود به خرید و فروش نیست و در سایر عقود معوض مانند معاوضه و حتی اجاره نیز قابلیت اجرا دارد.

مبنای فقهی و حقوقی خیار تبعض صفقه

خیار تبعض صفقه، ریشه‌ای عمیق در فقه اسلامی دارد و قانون‌گذار ایران نیز با الهام از همین مبانی، آن را در نظام حقوقی کشور وارد کرده است. اساس این خیار بر قاعده لاضرر استوار است؛ یعنی هیچ‌کس نباید از طریق اجرای یک قرارداد ناقص یا باطل، متحمل زیان شود. اگر بخشی از معامله به دلیل بطلان قانونی یا فقدان شرایط صحت، بی‌اثر گردد، ادامه قرارداد به همان شکل اولیه می‌تواند موجب ورود ضرر به یکی از طرفین شود.

فقها این موضوع را از مصادیق رفع ضرر می‌دانند و معتقدند که طرف زیان‌دیده باید مخیر باشد بین فسخ کامل قرارداد یا پذیرش بخش صحیح آن همراه با بازپس‌گیری عوض بخش باطل. در برخی متون فقهی نیز به قاعده «المیسور لا یسقط بالمعسور» استناد شده است؛ بدین معنا که بخش ممکن و صحیح قرارداد باقی می‌ماند، اما طرف مقابل حق دارد با استناد به این خیار، کل معامله را نیز برهم بزند.

از نظر حقوقی، این نهاد علاوه بر قاعده لاضرر، با اصل عدالت قراردادی و ممنوعیت دارا شدن ناعادلانه نیز ارتباط مستقیم دارد. زیرا اگر فروشنده بخشی از عوض یا ثمن را در قبال کالایی که قانونی منتقل نشده است، نگه دارد، این امر نوعی دارا شدن بلاجهت محسوب می‌شود که قانون‌گذار از آن جلوگیری می‌کند.

شرایط تحقق خیار تبعض صفقه

برای اینکه یک طرف قرارداد بتواند به استناد خیار تبعض صفقه اقدام به فسخ یا مطالبه بخشی از ثمن کند، باید شرایط قانونی مشخصی فراهم باشد. مهم‌ترین این شرایط عبارت‌اند از:

1. امکان تجزیه معامله

اساس خیار تبعض صفقه بر این است که معامله به دو بخش صحیح و باطل قابل تقسیم باشد. اگر موضوع قرارداد ماهیتی تجزیه‌ناپذیر داشته باشد، اجرای این خیار ممکن نیست.
📌 مثال: فروش یک فرش دست‌بافت که بخشی از آن دچار ایراد یا بطلان حقوقی است، قابل تجزیه و معامله جداگانه نیست و باید از سایر خیارات، مانند خیار عیب، استفاده کرد.

2. جهل مشتری به بطلان بخشی از معامله

یکی از شروط اساسی این خیار، ناآگاهی طرف زیان‌دیده (معمولاً خریدار) از بطلان بخشی از قرارداد در زمان انعقاد آن است.
📌 مثال: اگر خریدار بداند که نیمی از ملکی که خریداری می‌کند موقوفه است، نمی‌تواند بعداً به استناد خیار تبعض صفقه کل معامله را فسخ کند.

3. عدم اسقاط خیار در زمان عقد

اگر طرفین در زمان تنظیم قرارداد، صریحاً حق اعمال خیار تبعض صفقه را از خود ساقط کنند، این حق پس از عقد قابل اعمال نخواهد بود.
📌 توجه: گاهی در قرارداد عبارت «اسقاط کافه خیارات» درج می‌شود که شامل خیار تبعض صفقه نیز می‌شود، مگر اینکه خلاف آن تصریح شده باشد.

4. عدم ضرورت فوریت در اعمال خیار

خیار تبعض صفقه، برخلاف برخی خیارات مثل خیار مجلس یا خیار حیوان، فوری نیست. با این حال، تأخیر بیش از حد در اعمال آن ممکن است نشانه رضایت به قرارداد تلقی شود و باعث سقوط این حق گردد.

تفاوت خیار تبعض صفقه با سایر خیارات مشابه

اگرچه خیار تبعض صفقه از نظر ماهیت با دیگر خیارات قانون مدنی شباهت دارد، اما تفاوت‌های مهمی نیز با آن‌ها دیده می‌شود که دانستن آن‌ها برای تشخیص درست مسیر حقوقی بسیار ضروری است:

📌تفاوت با خیار عیب

خیار عیب زمانی اعمال می‌شود که کالای موضوع معامله دارای نقص یا عیبی باشد که ارزش آن را کاهش دهد، در حالی که خیار تبعض صفقه مربوط به بطلان حقوقی بخشی از معامله است.
مثال: اگر یک خودرو فروخته شود و مشخص گردد موتور آن معیوب است، خیار عیب مطرح می‌شود. اما اگر نیمی از خودروی فروخته شده اصلاً مالکیت قانونی نداشته باشد، خیار تبعض صفقه اعمال خواهد شد.

📌تفاوت با خیار غبن

تفاوت اصلی این است که خیار غبن به اختلاف فاحش ارزش مورد معامله با قیمت واقعی آن مربوط است، نه به بطلان بخشی از معامله. در خیار تبعض صفقه، حتی اگر قیمت‌ها کاملاً عادلانه باشد، به دلیل بطلان بخشی از قرارداد، خیار ایجاد می‌شود.

📌تفاوت با خیار شرکت

در خیار شرکت، عوض معامله یک چیز است که نسبت به بخشی از آن معامله صحیح و نسبت به بخش دیگر باطل می‌باشد، اما در خیار تبعض صفقه ممکن است عوض معامله دو چیز باشد و معامله نسبت به یکی صحیح و نسبت به دیگری باطل گردد.

📌تفاوت با خیار شرط

در این مورد باید گفت که خیار شرط و یا خیار شرط از تخلف در قراردادها، یک حق فسخ قراردادی است که طرفین با توافق در متن قرارداد پیش‌بینی می‌کنند. در مقابل، خیار تبعض صفقه یک حق قانونی است که حتی بدون پیش‌بینی قراردادی و به‌صورت قهری ایجاد می‌شود.

مصادیق و مثال‌های عملی خیار تبعض صفقه

برای درک بهتر مفهوم خیار تبعض صفقه، بررسی نمونه‌های واقعی و فرضی از این خیار ضروری است. این مثال‌ها نشان می‌دهند که چگونه بطلان بخشی از یک قرارداد می‌تواند به ایجاد این حق قانونی منجر شود.

✅ مثال در معاملات ملکی

فرض کنید فردی شش دانگ یک ملک را خریداری می‌کند، اما بعد از عقد مشخص می‌شود که سه دانگ آن موقوفه است و فروش آن از اساس باطل بوده است. در این حالت، خریدار می‌تواند معامله را نسبت به سه دانگ باقی‌مانده نیز فسخ کند یا آن را قبول نماید و ثمن سه دانگ موقوفه را بازپس گیرد.

✅ مثال در خرید و فروش کالا

شخصی ۱۰ تخته فرش دست‌بافت کرمانی خریداری می‌کند، اما پس از تحویل مشخص می‌شود که سه تخته از آن‌ها فرش ماشینی است که تحت شرایط قرارداد قابل معامله نبوده است. خریدار مخیر است کل قرارداد را فسخ کند یا هفت تخته فرش دست‌بافت را نگه دارد و قیمت سه تخته ماشینی را بازپس گیرد.

✅ مثال در معاملات بین‌المللی

یک تاجر ایرانی، ۲۰۰۰ تن شکر را از یک شرکت خارجی خریداری کرده و نیمی از محموله توسط یک کشتی و نیم دیگر توسط کشتی دوم حمل می‌شود. اگر در مسیر، یکی از کشتی‌ها توقیف شود و تسلیم آن بخش غیرممکن گردد، خریدار می‌تواند به استناد خیار تبعض صفقه، معامله را نسبت به بخش باقی‌مانده نیز فسخ نماید.

✅ مثال در معاوضه

فروشنده‌ای خودروی خود را در ازای یک زمین به خریدار واگذار می‌کند. بعداً مشخص می‌شود که نیمی از زمین متعلق به شخص ثالث بوده و معامله نسبت به آن باطل است. در این شرایط، فروشنده می‌تواند کل معاوضه را برهم بزند یا سهم صحیح زمین را قبول کرده و مابقی را مطالبه کند.

خیار تبعض صفقه در معاوضه و اجاره

خیار تبعض صفقه گرچه در ماده ۴۴۱ قانون مدنی با تمرکز بر عقد بیع مطرح شده، اما قلمرو آن به خرید و فروش محدود نمی‌شود. این خیار در تمام عقود معوض (یعنی قراردادهایی که هر طرف در قبال چیزی، عوضی دریافت می‌کند) قابل اعمال است؛ از جمله معاوضه و اجاره.

📌خیار تبعض صفقه در معاوضه

در عقد معاوضه، هر یک از طرفین مالی را در برابر مال دیگری می‌دهد. اگر پس از عقد معلوم شود بخشی از عوض یا معوض متعلق به دیگری است یا از نظر قانونی قابل انتقال نیست، خیار تبعض صفقه ایجاد می‌شود.
مثال: فردی آپارتمان خود را در برابر یک قطعه زمین معاوضه می‌کند. بعد مشخص می‌شود نیمی از زمین در طرح شهرداری و غیرقابل انتقال است. طرف زیان‌دیده می‌تواند معامله را فسخ یا بخش سالم را بپذیرد.

📌خیار تبعض صفقه در اجاره

بر اساس ماده ۴۵۶ قانون مدنی، همه انواع خیارات در کلیه معاملات لازم جاری است مگر خیاراتی که اختصاص به عقد بیع دارند (مثل خیار مجلس و حیوان). بنابراین، خیار تبعض صفقه در اجاره نیز قابل اعمال است.
مثال: مستأجری واحدی را به مدت یک سال اجاره می‌کند، اما پس از عقد معلوم می‌شود بخشی از ملک در مالکیت موجر نبوده و اجاره آن باطل است. مستأجر حق دارد کل قرارداد اجاره را فسخ کند یا تنها بخش صحیح را حفظ کرده و اجاره‌بهای قسمت باطل را پس بگیرد.

نحوه تقسیط ثمن در خیار تبعض صفقه

یکی از مهم‌ترین مسائل در اجرای خیار تبعض صفقه، تعیین میزان وجهی است که باید به طرف زیان‌دیده بازگردانده شود. قانون‌گذار در ماده ۴۴۲ قانون مدنی روش مشخصی را برای این محاسبه تعیین کرده است.

طبق این ماده، ابتدا ارزش بخشی از مبیع که به ملکیت خریدار درآمده، به‌صورت جداگانه ارزیابی می‌شود. سپس نسبت این ارزش به قیمت مجموع مبیع در حالت کامل محاسبه می‌گردد. به همان نسبت، فروشنده می‌تواند از ثمن پرداختی را نزد خود نگه دارد و بقیه را باید به خریدار برگرداند.

🔍مثال عملی

فرض کنید خریدار ملکی را به قیمت ۶۰۰ میلیون تومان خریداری کرده، اما بعداً معلوم می‌شود نیمی از ملک متعلق به دیگری بوده و انتقال آن باطل است. اگر ارزش سه دانگ سالم ملک به‌تنهایی ۴۰۰ میلیون تومان باشد و کل ملک در حالت کامل ۸۰۰ میلیون ارزش داشته باشد، فروشنده مجاز است به نسبت ۴۰۰/۸۰۰ یعنی نصف ثمن را نگاه دارد و بقیه را به خریدار بازگرداند.

شیوه تقسیط در خیار تبعض صفقه شباهت زیادی به قاعده ارش در خیار عیب دارد، با این تفاوت که در خیار عیب، کاهش ارزش به دلیل نقص فنی یا ظاهری است، اما در خیار تبعض صفقه، بخشی از معامله از نظر حقوقی باطل است.

هدف اصلی این محاسبه، جلوگیری از دارا شدن ناعادلانه یک طرف و حفظ توازن اقتصادی قرارداد است؛ به‌گونه‌ای که هیچ طرفی بیشتر از ارزش واقعی آنچه دریافت کرده، نپردازد یا دریافت نکند.

خیار تبعض صفقه در مبیع تجزیه‌ناپذیر و محدودیت‌های آن

یکی از پیش‌شرط‌های اعمال خیار تبعض صفقه، قابل تجزیه بودن موضوع معامله است. اگر مبیع ماهیتی داشته باشد که امکان تقسیم آن به بخش‌های مستقل وجود نداشته باشد، اجرای این خیار عملاً منتفی خواهد بود.

مبیع تجزیه‌ناپذیر، کالایی است که جداسازی بخش‌های آن باعث از بین رفتن ماهیت یا ارزش اصلی آن می‌شود. در این حالت، امکان اجرای خیار تبعض صفقه وجود ندارد و باید از سایر خیارات مانند خیار عیب یا خیار تدلیس استفاده شود.

• مثال اول: اگر یک فرش دست‌بافت فروخته شود و بعد مشخص گردد بخشی از آن دچار بطلان یا ایراد حقوقی است، نمی‌توان فرش را به دو بخش تقسیم و بخشی را معامله کرد.
• مثال دوم: فروش یک حیوان که مشخص شود فاقد عضوی حیاتی است، نیز از همین قاعده تبعیت می‌کند، زیرا حیوان قابل تقسیم به بخش‌های مستقل و قابل معامله نیست.

✅راهکارهای جایگزین

در چنین مواردی، خریدار می‌تواند به سایر خیارات قانونی متوسل شود، مانند:

• خیار عیب: اگر ایراد فیزیکی یا حقوقی باعث کاهش ارزش شود.
• خیار تدلیس: اگر فروشنده با فریب یا پنهان‌کاری موجب انعقاد قرارداد شده باشد می تواند از خیار تدلیس در معاملات ملکی استفاده کند.
• فسخ کامل قرارداد: در صورت وجود شرط یا دلایل دیگر.

برای جلوگیری از اختلاف، بهتر است در قراردادهای مربوط به مبیع‌های تجزیه‌ناپذیر، شرط صریحی درباره حق فسخ یا کاهش ثمن در صورت بروز ایراد پیش‌بینی شود.

آرای وحدت رویه مرتبط با خیار تبعض صفقه

اگرچه رأی وحدت رویه مشخص و مستقیمی که تنها به خیار تبعض صفقه اختصاص داشته باشد، تاکنون از سوی هیأت عمومی دیوان عالی کشور صادر نشده، اما برخی آرای وحدت رویه به شکل غیرمستقیم با این نهاد حقوقی مرتبط هستند و در تفسیر و اجرای آن می‌توانند به عنوان ملاک عمل استفاده شوند.

⚖️رأی وحدت رویه شماره ۸۲۱ – ۱۴۰۱/۲/۲۰

موضوع اصلی: شمول یا عدم شمول شرط اسقاط خیار غبن فاحش نسبت به غبن افحش.

ارتباط با خیار تبعض صفقه:
این رأی بر این اصل تأکید می‌کند که اسقاط یک خیار فقط تا جایی مؤثر است که در دایره قصد و رضایت طرفین باشد. در نتیجه، اگر در قرارداد، «اسقاط کافه خیارات» یا اسقاط خیار تبعض صفقه ذکر شود، باید احراز گردد که طرفین واقعاً قصد داشته‌اند تمام مراتب و آثار آن خیار را ساقط کنند. این استدلال می‌تواند در دعاوی مربوط به تبعض صفقه نیز اجرا شود.

⚖️رأی وحدت رویه شماره ۶۷۲ – ۱۳۸۳/۱۰/۱

موضوع اصلی: ضرورت اثبات مالکیت برای قابلیت استماع دعوای خلع ید.

ارتباط با خیار تبعض صفقه:
این رأی تأکید می‌کند که در دعاوی مرتبط با اموال غیرمنقول، قبل از ورود به ماهیت باید مالکیت احراز شود. در پرونده‌های تبعض صفقه که بخش باطل معامله به دلیل فقدان مالکیت طرف مقابل مطرح می‌شود، این رأی اهمیت دارد، زیرا دادگاه باید ابتدا عدم مالکیت نسبت به بخش مورد ادعا را احراز کند.

در رویه عملی، شعب مختلف دیوان عالی کشور به دفعات به خیار تبعض صفقه استناد کرده‌اند، به ویژه در پرونده‌هایی که:

• بخشی از مبیع موقوفه یا متعلق به غیر بوده است.
• بخشی از تعهدات در قراردادهای بین‌المللی غیرقابل انجام شده است.
• در نتیجه حوادث قهری، امکان تسلیم بخشی از مبیع از بین رفته است.

سوالات متداول

در این قسمت از مقاله سوالات متداول پیرامون خیار تبعض صفقه را مشاهده می فرمایید که توسط ایران لگال پاسخ داده شده است:

❓ من یک زمین کشاورزی خریدم که بعد از معامله مشخص شد بخشی از آن در طرح ملی منابع طبیعی قرار دارد و مالکیتش به من منتقل نمی‌شود. آیا می‌توانم معامله را فسخ کنم؟
✅ بله، چون بخشی از مبیع به دلیل بطلان حقوقی قابل انتقال نیست، شما مشمول خیار تبعض صفقه هستید. می‌توانید یا کل معامله را فسخ کنید و ثمن را پس بگیرید، یا بخش سالم را قبول کرده و پول قسمت باطل را مطالبه نمایید.

❓ من یک دستگاه صنعتی با چند قطعه جانبی خریدم، ولی بعد مشخص شد که یکی از قطعات متعلق به فروشنده نیست و از شخص دیگری قرض گرفته شده. آیا حق فسخ دارم؟
✅ بله، در چنین شرایطی معامله نسبت به قطعه‌ای که قابل انتقال نبوده باطل است و شما می‌توانید با استناد به خیار تبعض صفقه، کل معامله را برهم بزنید یا فقط بخش صحیح را نگه دارید و مابه‌التفاوت قیمت را پس بگیرید.

❓ در قراردادی زمینی را در برابر یک واحد تجاری معاوضه کردم. بعد معلوم شد بخشی از زمین در محدوده حریم رودخانه است و قابل واگذاری نیست. آیا می‌توانم واحد تجاری را پس بدهم؟
✅ بله، چون معاوضه هم مشمول خیار تبعض صفقه می‌شود. می‌توانید معاوضه را فسخ کنید یا سهم سالم زمین را قبول کرده و ارزش بخش باطل را از طرف مقابل مطالبه نمایید.