قصاص، یکی از مهمترین و حساسترین احکام کیفری در نظام حقوقی ایران است که در پروندههای قتل عمد مطرح میشود. اما قانون این حق را به بازماندگان مقتول، یعنی اولیای دم، داده است که بتوانند از اجرای حکم قصاص بگذرند. این گذشت، نهتنها میتواند حکم مرگ را متوقف کند، بلکه ابعاد انسانی و اجتماعی مهمی در جامعه ایجاد میکند.
سؤال مهم اینجاست که گذشت اولیای دم دقیقاً چه شرایطی دارد؟ آیا همه وراث باید با بخشش قاتل موافقت کنند؟ اگر یکی از آنها مخالف باشد چه میشود؟ آیا قاتل پس از گذشت، آزاد میشود یا مجازات دیگری در انتظار اوست؟ در این مقاله، بهصورت مرحلهای و دقیق، به تمامی این پرسشها پاسخ میدهیم و شرایط قانونی، فقهی و اجتماعی گذشت از قصاص را بررسی میکنیم.
شرایط گذشت اولیای دم از قصاص چیست؟
در پروندههای قتل عمد که شرایط قصاص قاتل فراهم شده است، حق طبیعی و قانونی بازماندگان مقتول، قصاص کردن است که در قانون از آنها با عنوان «اولیای دم» یاد شده است. این اشخاص میتوانند از این حق استفاده کرده و تقاضای قصاص کنند یا آن را ببخشند. اما برای آنکه گذشت آنها از نظر قانونی معتبر و مؤثر باشد، باید چند شرط مهم رعایت شود.
1. گذشت باید پیش از اجرای حکم باشد
مهمترین شرط در اعتبار گذشت این است که پیش از اجرای حکم قصاص اعلام شود. حتی اگر قاتل پای چوبه دار باشد، باز هم در صورت اعلام گذشت، اجرای حکم متوقف میشود. اما پس از اجرای حکم، دیگر گذشت هیچ اثری ندارد.
2. گذشت باید از سوی ولی دم صاحب حق باشد
قانون مشخص کرده است که فقط کسانی که حق قصاص دارند، میتوانند از آن گذشت کنند. این افراد ورثه قانونی مقتولاند، اما با یک استثنای مهم: همسر مقتول (زن یا مرد) ولی دم محسوب نمیشود و حق قصاص ندارد؛ هرچند ممکن است در تقسیم دیه، سهم ارث ببرد.
3. رضایت باید صریح، قطعی و بدون اجبار باشد
اعلام گذشت باید بهصورت صریح و بدون ابهام باشد. طبق قانون، این اعلام میتواند به یکی از دو روش انجام شود:
- ثبت رسمی در دفتر اسناد رسمی یا دادگاه
- اعلام شفاهی در حضور قاضی پرونده که صورتجلسه میشود
اما در هر دو حالت، این رضایت باید بدون فشار، تهدید یا اجبار از سوی دیگران باشد. در صورت اثبات اجبار، رضایت فاقد اعتبار است و حکم به قوت خود باقی است.
4. گذشت باید منجّز باشد؛ نه مشروط
اگر ولی دم بگوید: «در صورتی که قاتل کاری انجام دهد، میبخشم»، این یک گذشت معتبر نیست. گذشت باید بدون شرط و بهصورت «قطعی» باشد. البته مصالحه در ازای پرداخت دیه، توافقی است که ماهیت متفاوتی دارد و در بخشهای بعدی توضیح داده میشود.
5. گذشت غیرقابل رجوع است
نکته بسیار مهم: اگر ولی دم از قصاص گذشت کند، دیگر نمیتواند از تصمیم خود برگردد. طبق ماده ۳۶۴ قانون مجازات اسلامی، «رجوع از گذشت پذیرفته نیست.» بنابراین این اقدام باید با آگاهی کامل از تبعات حقوقی آن انجام شود.
تفاوت گذشت، مصالحه و ابرا در پروندههای قصاص
در بسیاری از پروندههای قتل عمد، اولیای دم بهجای اجرای حکم قصاص، تصمیم به بخشش میگیرند. اما این بخشش ممکن است در قالبهای مختلفی صورت گیرد: گاهی بهصورت «گذشت رایگان»، گاهی با گرفتن دیه یا توافق مالی، و گاهی هم بدون هیچ چشمداشتی. در این بخش تفاوت سه مفهوم مهم حقوقی را بررسی میکنیم: گذشت، مصالحه و ابرا.
۱. گذشت از قصاص (عام)
اصطلاح “گذشت” در قانون بهصورت کلی استفاده میشود و شامل هر نوع صرفنظر کردن از حق قصاص توسط اولیای دم است. این گذشت میتواند بهصورت رایگان یا در قبال دریافت دیه انجام شود.
- میتواند مشروط به گرفتن دیه یا مالی بیشتر/کمتر از دیه باشد.
- تا زمانی که قصاص اجرا نشده باشد، در هر مرحلهای ممکن است.
- پس از گذشت، دیگر امکان برگشت از تصمیم وجود ندارد.
۲. مصالحه بر قصاص
مصالحه زمانی اتفاق میافتد که اولیای دم در برابر بخشش، با قاتل یا خانوادهاش توافق مالی میکنند. این توافق ممکن است شامل مواردی بیشتر یا کمتر از دیه کامل باشد، یا حتی شروط غیرمالی را در بر بگیرد.
📌 مثال: خانواده مقتول با قاتل مصالحه میکنند که علاوه بر دیه، دیگر به محل زندگی قبلی بازنگردد. این نوع توافق، مانند یک قرارداد حقوقی محسوب میشود و نقض آن میتواند تبعات قضایی داشته باشد. در صورت نقض شرط، پرونده مجدد نزد دادگاه بازمیگردد.
۳. ابرا؛ گذشت خالص و بدون شرط
«ابرا» خالصترین و بیچشمداشتترین نوع گذشت است. در این حالت، ولی دم بدون دریافت دیه و بدون هیچ شرطی از حق قصاص میگذرد.
- ابرا فقط با رضایت کامل و بدون اجبار اعتبار دارد.
- در ابرا، نه تنها قصاص منتفی میشود، بلکه دیهای هم مطالبه نمیشود.
- ابرا معمولاً در پروندههایی با انگیزههای مذهبی، اخلاقی یا اجتماعی دیده میشود (مثلاً بخشش در پای چوبه دار).
اولیای دم چه کسانی هستند و چه حق قصاصی دارند؟
در پروندههای قتل عمد، حق قصاص از آنِ کسی است که طبق قانون، ولی دم مقتول محسوب میشود. اما این واژه در نگاه حقوقی دقیقاً به چه کسانی اطلاق میشود و حدود این حق تا کجاست؟ پاسخ به این سؤال از آن جهت مهم است که تنها افراد واجد شرایط میتوانند برای قصاص یا گذشت از آن تصمیمگیری کنند.
طبق ماده ۳۵۱ قانون مجازات اسلامی، اولیای دم عبارتاند از ورثه مقتول به جز همسر او. یعنی شوهر یا زن مقتول حق قصاص ندارد، اما سایر وراث مثل فرزند، پدر، مادر و… در صورتی که در قید حیات باشند، ولی دم محسوب میشوند.
📌 طبقات قانونی اولیای دم
در قانون ارث، وراث به سه طبقه تقسیم میشوند که این تقسیمبندی در تعیین ولی دم نیز کاربرد دارد:
| طبقه | وراث قانونی | شرط داشتن حق قصاص |
|---|---|---|
| اول | پدر، مادر، فرزندان و نوهها | اگر یکی از این افراد زنده باشد، حق به طبقه دوم نمیرسد |
| دوم | پدربزرگ، مادربزرگ، خواهر، برادر و فرزندان آنها | در صورت نبود طبقه اول |
| سوم | عمو، عمه، دایی، خاله و فرزندان آنها | در صورت نبود طبقه دوم |
نکته مهم: حق قصاص تا زمانی که در طبقه بالاتر حتی یک نفر زنده باشد به طبقات پایینتر نمیرسد.
❌ چه کسانی حق قصاص ندارند؟
در دو حالت خاص، افراد با اینکه وراث محسوب میشوند اما نمیتوانند درخواست قصاص کنند:
- همسر مقتول: تنها ارث میبرد، ولی حق قصاص ندارد.
- قاتل یا شریک در قتل: اگر یکی از وراث، خود قاتل یا شریک در قتل باشد، طبق ماده ۳۵۷ قانون مجازات اسلامی، ولی دم محسوب نمیشود و نه تنها حق قصاص ندارد بلکه از دیه نیز محروم است.
مثال: اگر پسری پدر خود را به قتل برساند، او از دایره اولیای دم خارج میشود و سایر ورثه (مثلاً مادر یا خواهر) حق قصاص را خواهند داشت.
مبنای حقوقی و شرعی گذشت اولیای دم از قصاص
گذشت از قصاص در نظام حقوقی ایران تنها یک رفتار انسانی یا اخلاقی نیست، بلکه پشتوانهای محکم در فقه اسلامی و قانون دارد. این نهاد، یکی از جلوههای مهم عدالت ترمیمی است که بهجای اجرای مجازات، فرصتی برای بازسازی روابط و کاهش آثار آسیبزا فراهم میکند.
✴️ پشتوانه فقهی گذشت از قصاص
در منابع فقهی، قصاص حقی برای اولیای دم در نظر گرفته شده است، نه یک تکلیف. خداوند در قرآن کریم در آیه ۱۷۸ سوره بقره میفرماید:
“يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُتِبَ عَلَيْكُمُ الْقِصَاصُ فِي الْقَتْلَى… فَمَنْ عُفِيَ لَهُ مِنْ أَخِيهِ شَيْءٌ فَاتِّبَاعٌ بِالْمَعْرُوفِ وَأَدَاءٌ إِلَيْهِ بِإِحْسَانٍ.”
این آیه، امکان گذشت را در قالب “عفو” معرفی میکند و نشان میدهد که اولیای دم اختیار دارند از این حق استفاده کنند یا ببخشند. بنابراین، حتی در شرع نیز قصاص امری جایز است نه واجب.
✴️ مبنای قانونی گذشت در قانون مجازات اسلامی
در ماده ۳۴۷ قانون مجازات اسلامی آمده است:
«صاحب حق قصاص میتواند در هر مرحله از مراحل تعقیب، رسیدگی یا اجرای حکم، از حق خود بهطور مجانی یا با مصالحه بگذرد.»
این ماده، گذشت را یک «حق فردی» میداند که در هر زمان قابل اعمال است و نه تنها باعث توقف اجرای حکم قصاص میشود، بلکه حتی نوع مجازات قاتل را نیز تغییر میدهد.
📝 نکته مهم: گذشت به منزله رضایت عمومی نیست
در حقوق جزا، برخی جرایم با رضایت شاکی خصوصی تمام میشوند. اما در قتل عمد، گذشت تنها مربوط به حق قصاص است و ارتباطی به جنبه عمومی جرم ندارد. اگر قاضی تشخیص دهد که قتل موجب اخلال در نظم عمومی شده، میتواند حتی پس از گذشت، قاتل را به حبس تعزیری محکوم کند (بر اساس ماده ۶۱۲ قانون تعزیرات).
✅مهلت گذشت اولیای دم از قصاص و امکان رجوع
اولیای دم میتوانند در هر مرحلهای از رسیدگی، حتی تا لحظه اجرای حکم قصاص، از حق خود گذشت کنند. قانون مجازات اسلامی برای این کار محدودیت زمانی تعیین نکرده است. اما پس از اجرای قصاص، دیگر گذشت اثری ندارد. همچنین طبق ماده ۳۶۴، رجوع از گذشت امکانپذیر نیست؛ یعنی اگر ولی دم گذشت کند، دیگر نمیتواند نظرش را تغییر دهد یا دوباره درخواست قصاص کند.
اگر یکی از اولیای دم رضایت ندهد چه میشود؟
اگر فقط یکی از اولیای دم خواهان قصاص باشد، با پرداخت سهم دیه سایرین، قصاص قابل اجراست. قانون، حق قصاص را برای هر ولی دم مستقل میداند، بنابراین رضایت بعضی از وراث فقط سهم خودشان از مجازات را ساقط میکند، نه حق دیگران را. حتی اگر سایر اولیای دم گذشت کنند یا دیه بخواهند، کسی که خواهان قصاص است میتواند با پرداخت دیه آنها، حکم قصاص را اجرا کند. سناریوهای متفاوت در صورت عدم توافق اولیای دم به شرح زیر است:
حالت اول: برخی خواهان قصاص، برخی خواهان دیه
در این حالت، طبق ماده ۳۵۲ قانون مجازات اسلامی، اولیایی که خواهان قصاص هستند، باید سهم دیه کسانی که دیه میخواهند را پرداخت کنند. سپس قصاص انجام میشود.
📌 مثال: اگر دو ولی دم وجود داشته باشند و یکی خواستار قصاص باشد و دیگری دیه، ولی دم اول باید سهم دیه نفر دوم را بپردازد تا بتواند قاتل را قصاص کند.
حالت دوم: برخی خواهان قصاص، برخی گذشت مطلق (ابرا)
در این حالت، ولی دمی که از حق قصاص گذشته، حتی دیه هم دریافت نمیکند. با این حال، ولی دم دیگر میتواند با پرداخت سهم دیه گذشتکننده به خود قاتل، همچنان قصاص را اجرا کند.
🔹 یعنی: رضایت یکی از اولیای دم، قصاص را بهطور کامل منتفی نمیکند. فقط سهم خودش از مجازات را ساقط میسازد.
❌ رضایت پدر یا مادر اولویتی ندارد
در برخی پروندهها، تصور اشتباهی وجود دارد که «رضایت پدر» از دیگران مهمتر است. این تصور نادرست است. در واقع، همه اولیای دم در برابر قانون، حق مساوی دارند. بنابراین حتی اگر پدر قاتل را ببخشد ولی فرزند مقتول یا مادر مخالفت کند، قصاص ممکن است انجام شود.
وضعیت صغیر، محجور و وراث غایب در گذشت از قصاص
در برخی پروندههای قتل، ممکن است اولیای دم شامل افرادی باشند که به دلیل سن یا شرایط خاص، قادر به تصمیمگیری مستقل نیستند. قانون برای این شرایط نیز راهکارهایی مشخص کرده است تا عدالت رعایت شود و حقی ضایع نشود.
🧒 صغیر بودن ولی دم؛ حق قصاص چه میشود؟
اگر یکی از اولیای دم صغیر (کمتر از سن قانونی) باشد، او فعلاً نمیتواند درباره قصاص، دیه یا گذشت تصمیم بگیرد. در این حالت، قانون دو راهکار در نظر گرفته است:
-
تصمیمگیری توسط ولی قانونی یا قیم: ولی (پدر، جد پدری یا قیم منصوب از سوی دادگاه) میتواند با رعایت مصلحت صغیر، به جای او اقدام کند. مثلاً گذشت کند، مصالحه نماید یا بر اجرای قصاص اصرار داشته باشد.
-
صبر تا زمان بلوغ صغیر: در صورتی که تصمیمگیری فوری لازم نباشد، میتوان اجرای حکم را تا بلوغ فرد به تعویق انداخت تا خودش درباره حق قصاص تصمیم بگیرد.
این راهحل اغلب در مواردی که صغیر، تنها ولی دم باقیمانده باشد یا حکم قصاص اجرا نشده باشد، استفاده میشود.
👤 محجور بودن ولی دم (مجنون یا سفیه)
در صورتی که یکی از اولیای دم مجنون یا فاقد قوه تشخیص باشد، تصمیمگیری درباره حق قصاص بر عهده ولی یا قیم قانونی او خواهد بود. اگر قیم یا ولی قانونی مشخص نباشد، قانون این اختیار را به «مقام رهبری» منتقل میکند و به صورت عملی، دادستان با اجازه رهبری این تصمیم را میگیرد.
❓ اگر ولی دم در دسترس نباشد یا غایب باشد
در شرایطی که ولی دم:
- در محل حاضر نباشد،
- هویت یا نشانی او معلوم نباشد،
- یا دسترسی به او ممکن نباشد،
بر اساس ماده ۳۵۶ قانون مجازات اسلامی، مقام رهبری ولی دم محسوب میشود. دادستان مربوطه، با اخذ اجازه از دفتر مقام رهبری، به نمایندگی از ولی دم غایب تصمیمگیری میکند.
📌 نکته کلیدی:
در تمام موارد بالا، هدف قانون، حفظ حقوق تمامی اولیای دم است؛ حتی اگر به دلیل سن، بیماری یا غیبت، امکان اعمال حق وجود نداشته باشد.
مجازات قاتل پس از گذشت اولیای دم
یکی از باورهای اشتباه این است که اگر اولیای دم از قصاص بگذرند، قاتل آزاد میشود و هیچ مجازاتی نمیبیند. اما واقعیت این است که حتی در صورت گذشت، ممکن است مجازات دیگری برای قاتل در نظر گرفته شود؛ این مجازات، در چارچوب حبس تعزیری است.
🏛️ قصاص منتفی، تعزیر باقی
مطابق ماده ۶۱۲ قانون مجازات اسلامی (بخش تعزیرات)، در صورتی که قصاص به هر دلیلی اجرا نشود اعم از گذشت یا مصالحه و قتل موجب اخلال در نظم عمومی یا بیم تجری دیگران باشد، دادگاه میتواند قاتل را به حبس تعزیری از ۳ تا ۱۰ سال محکوم کند. یعنی حتی اگر اولیای دم رضایت کامل بدهند، دادگاه میتواند برای حفظ امنیت عمومی، قاتل را زندانی کند.
⚠️ تعزیر، حق عمومی است؛ نه وابسته به شکایت خصوصی
قصاص، یک حق خصوصی است که با رضایت اولیای دم از بین میرود؛ اما تعزیر، حق عمومی جامعه است و تصمیم درباره آن با قاضی و سیستم قضایی است. در مواردی که:
- قتل عمد به شکل فجیع صورت گرفته باشد؛
- انگیزه قتل تهدیدکننده امنیت عمومی باشد؛
- بیم تکرار جرم توسط قاتل یا افراد دیگر وجود داشته باشد؛
قاضی حتی پس از گذشت، حکم حبس صادر میکند.
📌 مثال واقعی:
در بسیاری از پروندههایی که خانواده مقتول در پای چوبه دار قاتل را بخشیدهاند، دادگاه بهخاطر شرایط پرونده، قاتل را به چند سال حبس محکوم کرده است؛ چون هدف فقط جبران حق فردی نیست، بلکه حفظ نظم اجتماعی و بازدارندگی از جرم هم اهمیت دارد.
سوالات متداول
در این قسمت از مقاله سوالات متداول پیرامون شرایط گذشت از قصاص فاتل مطرح شده است:
❓ اگر فقط یکی از بچهها بخواد قاتل رو ببخشه ولی بقیه بخوان قصاص کنن، چی میشه؟
✅ طبق قانون، هر ولی دم (مثل فرزندان مقتول) حق مستقل برای قصاص داره. اگر یکی از فرزندان قاتل رو ببخشه، فقط سهم خودش از قصاص رو از بین میبره. بقیه اگر همچنان بخوان قصاص انجام بدن، باید سهم دیه همون فرد بخشنده رو به قاتل بدن و قصاص همچنان قابل اجراست.
❓ ما سه نفر ولیدم هستیم، من و خواهرم دیه میخوایم ولی برادرم میخواد قاتل قصاص بشه. میتونه؟
✅ بله، برادر شما بهتنهایی هم میتونه خواهان قصاص باشه، ولی شرطش اینه که سهم دیه شما و خواهرتون رو به شما بپردازه. در این صورت، دادگاه میتونه حکم قصاص قاتل رو اجرا کنه چون مخالفت شما فقط حق مالی شماست، نه مانع کامل برای اجرای حکم.
❓ پدرم قاتل مادرم بود و من تنها ولیدم هستم. اگر ببخشم، واقعاً دیگه زندان هم نمیره؟
✅ اگر شما تنها ولیدم باشید و از قصاص بگذرید، حق اجرای حکم مرگ ساقط میشه؛ اما قاضی میتونه بر اساس ماده ۶۱۲ قانون مجازات اسلامی، بهدلیل اخلال در نظم عمومی، حکم حبس تعزیری برای پدرتون صادر کنه. بنابراین، گذشت شما به معنای آزادی کامل نیست و دادگاه ممکنه حبس بده.