در نظام حقوقی ایران، برخی نهادهای فقهی و شرعی، جایگاه ویژه‌ای در حل‌وفصل اختلافات خانوادگی دارند. لعان یکی از همین نهادهاست که شاید نام آن کمتر به گوش عموم مردم خورده باشد، اما در موارد حساسی چون نفی نسب فرزند، اتهام زنا به همسر، و پایان روابط زوجیت می‌تواند نقشی سرنوشت‌ساز ایفا کند. لعان، برخلاف تصور رایج، صرفاً یک مسئله فقهی یا مذهبی نیست، بلکه در قانون مدنی ایران نیز پیش‌بینی شده و دارای آثار حقوقی مهم و غیرقابل بازگشتی همچون انفساخ ازدواج و حرمت ابدی بین زن و شوهر است.
در این مقاله به طور جامع و کاربردی به بررسی موضوع لعان خواهیم پرداخت. ابتدا با معنای لغوی و اصطلاحی لعان آشنا می‌شویم و سپس مراحل قانونی، شرایط صحت لعان، آثار آن بر ازدواج و نسب فرزند، تأثیر آن بر ارث، و مهم‌ترین مواد قانونی مرتبط را مرور خواهیم کرد. همچنین به پرونده‌های واقعی، شرایط اجرای لعان طبق نظر فقها و پاسخ به سوالات متداول مردم در این زمینه می‌پردازیم.
اگر به دنبال شناخت دقیق یکی از مباحث کمتر شناخته‌شده و در عین حال مهم حقوق خانواده در ایران هستید، مطالعه این مطلب برای شما بسیار مفید خواهد بود.
لعان چیست؛ معنای حقوقی
لعان در لغت به معنای نفرین کردن یکدیگر است. در اصطلاح حقوقی، لعان نوعی سوگند است که توسط شوهر برای نفی فرزند از خود و نسبت دادن زنا به همسرش استفاده میشود. این اصطلاح در صورتی کاربرد دارد که مرد معتقد باشد که فرزند همسرش از طریق رابطه نامشروع یا زنا به دنیا آمده است. در این مواقع، شوهر به قاضی مراجعه می‌کند و به تشریفات خاصی برای اثبات این موضوع اقدام می‌کند.
در تشریفات لعان، شوهر چهار بار سوگند می‌خورد که سخنش حقیقت است و بار پنجم می‌گوید: “لعنت خدا بر من اگر دروغ گفته باشم.” از سوی دیگر، زن نیز چهار بار سوگند می‌خورد که مرد دروغ می‌گوید و در پایان می‌گوید: “خشم خدا بر من اگر او راست گفته باشد.” این سوگندها در حضور قاضی باید ادا شود و در صورت صحت ازدواج آن ها خاتمه می یابد و تا بد نیز نمی توانند به یکدیگر رجوع نمایند.
آثار لعان در قانون مدنی ایران
لعان در مواد 882، 883 و 1052 قانون مدنی ایران مورد اشاره قرار گرفته است. در این قانون، هرگاه لعان با شرایط خاص آن به درستی انجام و اثبات شود، آثار حقوقی خاصی به دنبال دارد که در زیر به مهم‌ترین آنها اشاره میشود:
- انفساخ ازدواج (باطل شدن ازدواج)
اولین اثر مهم لعان، انفساخ ازدواج است. طبق ماده 1052 قانون مدنی، زمانی که لعان بین زوجین اتفاق می‌افتد، ازدواج آنها منفسخ میشود. به عبارت دیگر، ازدواج میان زن و مرد به طور قانونی پایان می‌یابد و آنها دیگر همسر یکدیگر محسوب نمی‌شوند. این انفساخ تحت عنوان “تفریق” نیز شناخته میشود.
- حرمت ابدی ازدواج مجدد
ماده 1052 قانون مدنی همچنین اشاره می‌کند که پس از وقوع لعان، ازدواج مجدد میان زن و شوهر برای همیشه ممنوع خواهد بود. این منع ازدواج برای هر دو طرف، چه مرد و چه زن، به طور دائم برقرار خواهد بود. این به معنای این است که آنها نمی‌توانند دوباره یکدیگر را به همسری بپذیرند و این موضوع تا ابد برقرار خواهد بود.
- نفی ولد از پدر
یکی دیگر از آثار لعان، نفی نسب و رابطه فرزند با پدر است. بر اساس ماده 882 قانون مدنی، پس از وقوع لعان، فرزند منتسب به پدر نخواهد بود. این به معنای آن است که مرد نمی‌تواند به عنوان پدر قانونی فرزند خود شناخته شود و نمی‌تواند از او ارث ببرد. در مقابل، نسب فرزند به مادر و خانواده مادری وی همچنان پابرجا خواهد بود و او از مادر و خویشاوندان مادری خود ارث خواهد برد.
شرایط لازم برای وقوع لعان
برای آنکه لعان اثرگذار و معتبر باشد، شرایط خاصی باید رعایت شود. اولین شرط آن است که هر دو طرف، یعنی مرد و زن، باید در محضر قاضی یا حاکم شرع حاضر شوند و سوگندهای مخصوص خود را طبق تشریفات مقرر ادا کنند. همچنین باید توجه داشت که دلایل و شواهدی مبنی بر وقوع رابطه نامشروع از سوی زن در دسترس نباشد؛ زیرا اگر مرد بتواند زنا را با شاهدان معتبر اثبات کند، دیگر نیازی به لعان نخواهد بود و پرونده مستقیماً وارد روند کیفری میشود.
در صورتی که مرد نتواند دلایل کافی برای اثبات رابطه نامشروع ارائه دهد اما همچنان مدعی باشد که فرزند به دنیا آمده از او نیست، می‌تواند به استناد لعان، اقدام به نفی ولد نماید. این موضوع به‌ویژه زمانی کاربرد دارد که مرد، همسرش را در حال انجام عمل زنا دیده ولی شاهدی برای ارائه به دادگاه ندارد.
از دیگر شرایط مهم لعان در فقه و حقوق عبارت‌اند از:
📌 عقل، بلوغ و اختیار زوجین: هر دو طرف باید عاقل و بالغ باشند و مرد نیز باید با اراده و اختیار کامل لعان را انجام دهد. اگر مرد تحت اجبار یا تهدید لعان کند، لعان معتبر نخواهد بود.
📌 ادعای صریح مرد به زنا یا نفی ولد: مرد باید به‌صراحت ادعا کند که همسرش مرتکب زنا شده یا فرزند از او نیست. صرف شک یا سوء‌ظن برای لعان کافی نیست.
📌 اسلام و اهلیت زن: بسیاری از فقهای شیعه معتقدند که زن باید مسلمان و آزاد باشد تا لعان نسبت به او جاری شود. در مورد زنان غیرمسلمان یا کنیز، برخی فقها اجرای لعان را معتبر نمی‌دانند.
📌 وقوع لعان قبل از دخول: برخی نظرات فقهی بر این باورند که لعان باید پیش از برقراری رابطه زناشویی (دخول) انجام شود؛ زیرا پس از دخول، اثبات زنا دشوارتر میشود و امکان تمسک به لعان محدودتر خواهد بود.
📌 حضور حاکم یا قاضی: لعان حتماً باید در حضور قاضی یا نماینده قانونی وی انجام گیرد. سوگندها باید با نظارت مقام قضایی باشد و بدون حضور او فاقد اعتبار است.
📌 زبان سوگندها: اگرچه ترجیح بر آن است که سوگندها به زبان عربی ادا شوند، اما در صورت ناتوانی زوجین، می‌توانند سوگند را به زبان خود بیان کنند، به شرط آنکه محتوای آن دقیقاً منطبق با صیغه‌های مقرر شرعی باشد.
تأثیر لعان بر حقوق ارث
یکی از پیامدهای مهم و نسبتاً پیچیده لعان، تأثیر مستقیم آن بر ارث‌بری میان طرفین و فرزندان است. طبق ماده ۸۸۲ قانون مدنی ایران، اگر لعان به‌درستی و مطابق با شرایط مقرر اجرا شود، آثار حقوقی مشخصی بر جای می‌گذارد که از جمله مهم‌ترین آنها، سلب ارث بین زوجین و نفی ارث فرزند از پدر است.
🔍 قطع رابطه ارث بین زن و شوهر پس از لعان
پس از اجرای لعان، هیچ‌یک از زن و مرد دیگر از یکدیگر ارث نمی‌برند. این بدان معناست که حتی اگر یکی از آنها فوت کند، طرف مقابل هیچ حقی در اموال او نخواهد داشت، گویی که از ابتدا هیچ رابطه زناشویی میان آنها وجود نداشته است. این موضوع به دلیل انفساخ نکاح و قطع پیوند زوجیت رخ می‌دهد، که یکی از آثار مستقیم لعان است.
🔍 نفی ارث فرزند از پدر
یکی دیگر از آثار مهم لعان، نفی نسب فرزند از پدر است. بدین ترتیب، فرزندی که نتیجه لعان شناخته شده است، دیگر به عنوان فرزند قانونی مرد محسوب نمی‌شود و نسبتی با او نخواهد داشت. در نتیجه، نه پدر از فرزند ارث می‌برد و نه فرزند از پدر. اما این نفی نسب فقط میان پدر و فرزند است و تأثیری بر رابطه میان فرزند و مادر ندارد.
⚖️ طبق همین ماده، فرزند حاصل از لعان همچنان با مادر خود دارای رابطه نسبی کامل است؛ بنابراین از مادر و خانواده مادری خود ارث خواهد برد. به عبارت دیگر، لعان باعث از بین رفتن ارث از ناحیه پدر میشود، اما حقوق نسبی و ارثی از طرف مادر باقی می‌ماند.
📌 نکته مهم: اگر بعداً مرد از ادعای خود صرف‌نظر کند یا با دلایل جدیدی اثبات شود که فرزند متعلق به او بوده، لعان قابل بازگشت نیست و ارث همچنان منتفی خواهد بود. این ویژگی نشان می‌دهد که لعان، یک نهاد حقوقی غیرقابل رجوع و قطعی است و آثار آن حتی با پشیمانی یکی از طرفین نیز از بین نمی‌رود.
سوالات متداول
در این بخش سوالات متداول در مورد لعان چه به معنی که در بالا اشاره شده و چه لعن و نفرین توسط شخص دیگر باشد را برایتان مطرح نموده ایم:
❓اگر نتوانم ثابت کنم که همسرم زنا کرده، آیا با لعان کردن می توانم نفی ولد انجام دهم؟
در صورت پذیرش توسط قاضی بله می توانید.
❓سلام همسرم حدود شش ماه پیش با یه اقایی رابطه داشته که بنده فهمیدم و از اون پس فکر و خیال نذاشته که اروم بشم هر چند که همسرم زده زیرش و میگه چیزی بین ما نبوده حالا من میخوام بدونم که بعد از این مدت با مراجعه به پزشک قانونی میتونم بفهمم که رابطه ای داشتن یا نه؟
✅اثبات رابطه نامشروع باید با ارائه ادله محکمه پسند انجام شود. در اغلب موارد، پزشک قانونی نمی‌تواند رابطه نامشروع را پس از گذشت چند ماه تشخیص دهد مگر اینکه شواهد مشخص مانند پیامکها یا مکالمات موجود باشد. برای اثبات این موضوع باید از طریق شواهدی مستند اقدام کنید.
❓فحش دادن نفرین کردن کسی که زنا کرده جرم محسوب میشود؟
✅سلام. توهین به هر شخصی در حقوق ایران جرم محسوب میشود، چه این فرد مرتکب زنا شده باشد یا خیر. طبق ماده 608 قانون مجازات اسلامی، توهین به افراد، چه در قالب فحاشی و چه در قالب رفتارهای توهین‌آمیز، جرم است و مجازات‌هایی مانند شلاق یا جزای نقدی به همراه خواهد داشت.
❓خانمی سید و جوان و از ذريه و سبط نوادگان پیامبر(ص) هستم و متاسفانه در حال جدایی از همسرم هستم و همسرم فرد مقید نيست و تمام پرونده به نفع من پيش رفته، ولی همسرم با شماره اصلی خودش پیامک های زشتی برام فرستاده که توهین به جدم بود و این موضوع به شدت دلمو آزار داد و هنوز ناراحتم و در جلسه ی بعدی می خواهم در جلسه ی دادگاهی که دارم، این پیامکها را به قاضی نشون بدم و در حضور قاضی، همسرم را بابت این بی حرمتی‌ها نفرینش کنم، باز با این حال آیا نفرین کردن جرم محسوب میشود؟
✅سلام. نفرین کردن در حقوق ایران ممکن است به عنوان توهین تلقی شود، خصوصاً اگر کلمات توهین‌آمیز و تحقیرآمیز باشند. در صورت اثبات این که این نفرین‌ها باعث توهین یا هتک حرمت شده‌اند، امکان شکایت به اتهام توهین و هتک حرمت وجود دارد. پیشنهاد میشود از طرح اتهامات توهین‌آمیز در دادگاه خودداری کنید و موضوع را از طریق قانون پیگیری نمایید.
❓همسرم رفتارهایی که برای تحقیر شأن و کرامت اینجانب یک بانو هستم هدف مرتکب این جرم، پایین آوردن منزلت من کوچک شمردن شأن و کرامت اینجانب جلوی همسایگان با ارائه دوربین مداربسته در پارکینگ بخاطر اینکه من ایشان گفتم من کلید ندارم چرا در خونه را برای رضای خدا باز نکردید با داد و بیداد مرا نفرین کرد، راهنمایی کنید من چطوری میتونم از حق و حقوق خود دفاع کنم از راه قانونی؟
✅برای دفاع از حقوق خود، اگر رفتارهای فرد باعث تحقیر یا کوچک شمردن شأن شما در ملأعام شده باشد، می‌توانید شکایت به اتهام توهین و هتک حرمت تنظیم کنید. تهیه شواهد مانند فیلم‌های دوربین مداربسته یا شهادت شاهدان می‌تواند در اثبات ادعای شما موثر باشد. شما می‌توانید با مراجعه به دادگاه یا دفاتر خدمات قضائی، شکایت خود را ثبت کرده و درخواست پیگیری قانونی کنید.
لعان یکی از قوانین خاص در قانون مدنی ایران است که به منظور حل اختلافات خانوادگی در موارد خاصی از جمله نفی ولد و جدایی زوجین مورد استفاده قرار می‌گیرد. این نهاد، علی‌رغم اینکه در عمل کمتر به کار می‌رود، همچنان از نظر قانونی در بسیاری از مسائل خانوادگی نقش مهمی دارد. آثار آن شامل انفساخ ازدواج، منع ازدواج مجدد و نفی نسب از پدر است.
برای دریافت مشاوره بیشتر در این زمینه، می‌توانید با کارشناسان حقوقی در ایران لگال مشورت نمایید.