در زندگی روزمره، افراد گاه برای انجام یک کار یا یافتن چیزی، وعده‌ی پرداخت پاداشی را به دیگران می‌دهند. مثلاً ممکن است فردی اعلام کند: «هر کسی کیف گمشده‌ام را پیدا کند، یک میلیون تومان مژدگانی خواهد گرفت.» این نوع تعهد، که بدون الزام به مشخص بودن شخص اجراکننده انجام می‌شود، در حقوق ایران تحت عنوان عقد جعاله شناخته می‌شود.

جعاله یکی از عقود معین در قانون مدنی است که کاربردهای گسترده‌ای در امور شخصی، تجاری و حتی بانکی دارد. این عقد برخلاف قراردادهای معمول، می‌تواند با اشخاص نامعین بسته شود و در صورت انجام کار مورد نظر، پرداخت اجرت از سوی جاعل الزامی است.

در این مقاله، ابتدا به تعریف حقوقی عقد جعاله، سپس به ارکان اصلی آن، انواع جعاله (عام و خاص)، آثار حقوقی، موارد کاربرد در نظام بانکی، و در نهایت نحوه تنظیم این نوع قرارداد و نکات فسخ آن می‌پردازیم. اگر قصد دارید با یکی از جالب‌ترین و منعطف‌ترین قراردادهای حقوقی آشنا شوید، این مقاله را تا انتها دنبال کنید.

عقد جعاله چیست؟ تعریف و مفهوم حقوقی

عقد جعاله یکی از عقود معین در قانون مدنی ایران است که در ماده ۵۶۱ قانون مدنی تعریف شده و دارای ویژگی‌هایی منحصر به‌فرد در مقایسه با سایر عقود است. بر اساس این ماده:

«جعاله عبارت است از التزام شخصی به ادای اجرت معلوم در مقابل عملی، اعم از اینکه طرف، معین باشد یا غیر معین.»

به زبان ساده، جعاله توافقی است که طی آن یک شخص (جاعل) متعهد می‌شود در صورت انجام یک کار مشخص، به شخص انجام‌دهنده آن (عامل)، اجرت یا پاداشی بپردازد. نکته مهم این است که عامل می‌تواند شخصی معین یا نامعین باشد؛ یعنی الزاماً نیازی نیست که جاعل بداند چه کسی این عمل را انجام می‌دهد.

🔍 مثال ساده برای درک بهتر

فرض کنید فردی طلا یا مدارک خود را گم کرده است و اعلام می‌کند:
«هر کس مدارک مرا پیدا کند، مبلغ ۲ میلیون تومان پاداش می‌گیرد.»
در اینجا:

• آن شخص، جاعل است.
• هر فردی که مدارک را پیدا کند، عامل تلقی می‌شود.
• مبلغ پاداش، جُعل نامیده می‌شود.

اگر هر فردی (اعم از آشنا یا غریبه) مدارک را بیابد و تحویل دهد، جاعل موظف است مبلغ تعیین‌شده را پرداخت کند.

⚖️ ویژگی‌های حقوقی عقد جعاله

1. عقد معین است: یعنی در قانون به‌صراحت تعریف شده و شرایط آن مشخص گردیده است.
2. عقد جایز است: هر یک از طرفین می‌توانند تا قبل از انجام عمل، آن را فسخ کنند (ماده ۵۶۵).
3. بدون لزوم تعیین عامل: شخصی که کار را انجام می‌دهد می‌تواند ناشناس باشد.
4. موضوع آن باید مشروع و عقلایی باشد: اگر موضوع جعاله غیرقانونی یا بیهوده باشد (مثل جعل سند، حمل مواد مخدر، یا یافتن چیزی بدون ارزش)، قرارداد باطل است (ماده ۵۷۰).
5. اجرت مشخص لازم نیست: حتی اگر اجرت از همه جهات دقیق نباشد، عقد صحیح است؛ مثلاً «نصف طلا برای یابنده».

📌 جایگاه جعاله در حقوق ایران

جعاله در حقوق ایران بر مبنای فقه اسلامی تنظیم شده و برای رفع بسیاری از نیازهای عمومی، تجاری و حتی بانکی مناسب است. امروزه بانک‌ها نیز از عقد جعاله برای قراردادهای خدماتی، تعمیرات، صدور ضمانت‌نامه و حتی در طرح‌های بازرگانی بهره می‌گیرند.

ارکان عقد جعاله در قانون مدنی

عقد جعاله بر اساس ماده ۵۶۲ قانون مدنی دارای سه رکن اصلی است که درک صحیح از این ارکان برای اجرای درست این عقد بسیار ضروری است. هر کدام از این ارکان، نقش مستقلی در تحقق جعاله دارند:

1️⃣ جاعل: جاعل کسی است که پیشنهاد پرداخت اجرت را در ازای انجام عملی مطرح می‌کند. به عبارتی، جاعل کارفرما یا سفارش‌دهنده کار است.

ویژگی‌ها و شرایط:

• باید اهلیت قانونی داشته باشد (بالغ، عاقل و رشید باشد).
• باید اختیار و تسلط قانونی بر مال یا عملی که در ازای آن اجرت تعیین کرده دارد.
• جاعل می‌تواند شخص حقیقی (مثل یک فرد عادی) یا شخص حقوقی (مثل شرکت یا بانک) باشد.

مثال:
شخصی می‌گوید: «هر که کیف گمشده‌ام را پیدا کند، یک میلیون تومان به او می‌دهم.» این شخص، جاعل است.

2️⃣ عامل: عامل، شخصی است که عمل مورد نظر جاعل را انجام می‌دهد و در نتیجه مستحق دریافت اجرت می‌شود.

ویژگی‌ها و شرایط:

• می‌تواند معین یا نامعین باشد.
• در جعاله عام، هر فردی که کار را انجام دهد، عامل محسوب می‌شود.
• باید اهلیت قانونی برای انجام عمل داشته باشد (مطابق ماده ۲۱۱ قانون مدنی).
• در برخی قراردادها، عامل از قبل مشخص است (جعاله خاص)، در برخی موارد نیست (جعاله عام).

مثال:
فردی که کیف گمشده را پیدا می‌کند و به جاعل تحویل می‌دهد، عامل است.

3️⃣ جعل (اجرت یا پاداش): جعل همان اجرت یا پاداشی است که جاعل در قبال انجام عمل وعده می‌دهد.

ویژگی‌ها و شرایط:

• می‌تواند مبلغ پولی، مالی، کالا یا درصدی از مال پیدا شده یا کار انجام شده باشد.
• لازم نیست دقیق و کامل مشخص شود؛ حتی اگر بخشی از شرایط آن مبهم باشد، قرارداد صحیح است (ماده ۵۶۳ قانون مدنی).
• پرداخت اجرت تنها زمانی الزامی است که عمل به‌طور کامل انجام شده باشد، مگر در شرایط استثنایی (مانند انجام بخشی از کار یا فسخ ناعادلانه).

مثال:
مژدگانی یک میلیون تومانی برای یابنده کیف، جعل محسوب می‌شود.

🧾 نمونه تطبیقی

رکن جعاله	تعریف خلاصه	مثال کاربردی
جاعل	پیشنهاددهنده اجرت	کسی که کیف گمشده‌اش را اعلام می‌کند
عامل	انجام‌دهنده عمل	کسی که کیف را پیدا می‌کند
جعل	اجرت یا پاداش	مبلغ مژدگانی تعیین‌شده

انواع عقد جعاله؛ عام و خاص

عقد جعاله بر اساس شخصیت عامل به دو دسته‌ی اصلی تقسیم می‌شود: جعاله عام و جعاله خاص. در هر دو حالت، هدف جاعل انجام یک کار مشخص در قبال پرداخت اجرت است، اما نحوه انتخاب عامل متفاوت است. شناخت تفاوت این دو نوع در قراردادها، دعاوی، و حتی دعاوی بانکی اهمیت زیادی دارد.

✅ ۱. جعاله عام: جعاله ای است که در آن، شخص انجام‌دهنده کار (عامل) مشخص نیست و هر فردی که کار را انجام دهد، مشمول دریافت اجرت خواهد بود.

ویژگی‌ها:

• اعلام عمومی دارد (مثلاً با نصب آگهی یا اعلام شفاهی).
• عامل می‌تواند هرکس باشد.
• ملاک پرداخت اجرت، صرفاً انجام صحیح کار است، نه شخص انجام‌دهنده.

مثال:
«هر کس کیف گمشده من را پیدا کند، یک میلیون تومان مژدگانی می‌گیرد.»

✅ ۲. جعاله خاص: در این نوع، جاعل شخص خاصی را برای انجام کار انتخاب می‌کند. تنها همان شخص حق انجام کار و دریافت اجرت را دارد.

ویژگی‌ها:

• عامل مشخص و معین است.
• اگر شخص دیگری (غیر از عامل معین) کار را انجام دهد، مستحق اجرت نیست.
• نوعی توافق اختصاصی و قرارداد شخصی میان جاعل و عامل است.

مثال:
«اگر تو (حمید) ماشین من را تعمیر کنی، ۵۰۰ هزار تومان به تو پرداخت می‌کنم.»

📊 مقایسه جعاله عام و خاص

ویژگی / نوع جعاله	جعاله عام	جعاله خاص
تعیین عامل	مشخص نیست (هرکس)	شخص خاصی تعیین شده
امکان فسخ توسط جاعل	دارد	دارد
شرایط پرداخت اجرت	با انجام صحیح کار	فقط اگر عامل مشخص کار را انجام دهد
مثال رایج	آگهی‌های مژدگانی عمومی	قرارداد تعمیر خودرو با یک فرد خاص

شروط اساسی عقد جعاله و نکات فسخ

برای اینکه عقد جعاله از نظر حقوقی صحیح و لازم‌الاجرا باشد، باید مجموعه‌ای از شرایط و الزامات در آن رعایت شود. در غیر این صورت ممکن است قرارداد جعاله باطل یا غیرقابل اجرا تلقی شود.

✅ ۱. اهلیت طرفین

طبق ماده ۲۱۱ قانون مدنی، هر دو طرف (جاعل و عامل) باید:

• بالغ باشند؛
• عاقل باشند؛
• رشید باشند (یعنی توانایی اداره امور مالی خود را داشته باشند).

در غیر این صورت، عقد فاقد اعتبار است.

✅ ۲. مشخص بودن موضوع جعاله

• موضوع کار باید مشخص، ممکن و مشروع باشد.
• مثلاً درخواست برای انجام یک کار غیرقانونی (مثل انتقال مواد مخدر یا ارتکاب جرم) موجب بطلان جعاله می‌شود.
• موضوع نباید کارهایی باشد که قانوناً وظیفه جاعل است (مثل پرداخت دین خود).

✅ ۳. تعیین اجرت (جُعل)

• اجرت باید مالی، مشروع، و قابل پرداخت باشد.
• می‌تواند نقدی، درصدی از مال یا حتی حصه مشاعی از یک دارایی باشد.
• مطابق ماده ۵۶۳، نیازی نیست اجرت کاملاً دقیق و از «همه جهات» معلوم باشد (برای مثال: “نیمی از طلا” یا “۲۰٪ ارزش مال گمشده”).

✅ ۴. زمان پرداخت اجرت

• عامل فقط زمانی مستحق اجرت است که کار را تمام کرده یا مال موضوع قرارداد را تحویل جاعل دهد.
• اگر در میانه کار جاعل، قرارداد را فسخ کند، باید اجرت‌المثل (دستمزد متعارف) پرداخت نماید.

✅ ۵. حق فسخ

• جعاله یک عقد جایز است؛ یعنی هر یک از طرفین هر زمان می‌توانند آن را فسخ کنند.
• اگر جاعل، در اثنای کار، قرارداد را فسخ کند، موظف است اجرت‌المثل پرداخت کند.
• اما اگر عامل بدون اتمام کار، خودش منصرف شود، مستحق هیچ اجرتی نیست.

✅ ۶. باطل بودن جعاله در موارد خاص

عقد جعاله در شرایط زیر باطل است:

• انجام دادن کارهای خلاف قانون یا شرع؛
• انجام کارهایی که در عرف بی‌ارزش یا بی‌نتیجه تلقی می‌شوند؛
• موضوعاتی که غیرممکن یا ممنوع هستند.

آثار حقوقی عقد جعاله و تعهدات طرفین

عقد جعاله همانند سایر عقود، آثار حقوقی مشخصی دارد که هم جاعل و هم عامل باید نسبت به آن آگاه باشند. در این بخش، مهم‌ترین آثار این عقد و تعهداتی که از آن ناشی می‌شود را مرور می‌کنیم:

🔹 ۱. عقد جعاله جایز است

• مطابق ماده ۵۶۵ قانون مدنی، جعاله عقدی جایز است؛ یعنی هریک از طرفین می‌توانند تا قبل از اتمام عمل، از ادامه تعهد خود انصراف دهند.
• استثنا: اگر جاعل در میانه‌ی انجام کار، قرارداد را فسخ کند، موظف است اجرت‌المثل نسبت به زحمات عامل را بپردازد.

🔹 ۲. استحقاق اجرت منوط به انجام کامل عمل است

• عامل تنها در صورتی مستحق دریافت اجرت خواهد بود که کل عمل موضوع جعاله را به انجام رسانده باشد.
• چنانچه انجام کار تجزیه‌پذیر باشد، عامل برای بخش انجام‌شده، مستحق اجرت‌المثل خواهد بود (ماده 566 ق.م).

🔹 ۳. جعل امانت است

• بر اساس ماده 569 قانون مدنی، اگر در نتیجه جعاله، مالی به عامل سپرده شود (مانند سند، شیء، یا وجه)، این مال در ید امانی عامل قرار دارد.
• در صورت تعدی یا تفریط، عامل نسبت به خسارت وارده مسئول خواهد بود.

🔹 ۴. جعاله بر عمل غیر مشروع باطل است

• اگر موضوع قرارداد جعاله، غیرقانونی یا برخلاف اخلاق حسنه یا شرع باشد (مثلاً حمل کالای قاچاق یا تقلب در معامله)، قرارداد از ابتدا باطل است (ماده 570 ق.م).

🔹 ۵. مشارکت چند عامل

• اگر چند نفر با هم کار را انجام دهند، هر یک به نسبت کاری که انجام داده‌اند مستحق دریافت سهمی از اجرت هستند (ماده 568 ق.م).

🔹 ۶. تأثیر فوت یا حجر

• به دلیل جایز بودن عقد جعاله، با فوت یا محجور شدن یکی از طرفین، قرارداد منفسخ می‌شود.
• اگر عامل تا پیش از فوت یا حجر بخشی از عمل را انجام داده باشد، برای همان بخش اجرت‌المثل به او تعلق خواهد گرفت.

🔹 ۷. امکان جعاله بانکی

• مطابق ماده ۱۶ قانون عملیات بانکی بدون ربا، بانک‌ها می‌توانند در قالب جعاله، اجرای خدمات خاصی را به عهده بگیرند یا آن را به اشخاص حقیقی واگذار کنند.
• در این حالت، بانک نقش عامل یا جاعل را بر اساس نیاز و موضوع قرارداد ایفا می‌کند.

موارد ابطال و فسخ جعاله

عقد جعاله با اینکه انعطاف‌پذیر و در ظاهر ساده است، اما در موارد خاصی ممکن است باطل شود یا فسخ گردد. همچنین آثار حقوقی مشخصی دارد که باید توسط جاعل و عامل رعایت شود.

🔻 موارد بطلان عقد جعاله

عقد جعاله در موارد زیر باطل محسوب می‌شود:

🛑 دلیل بطلان	📌 توضیح
انجام عمل نامشروع	اگر موضوع قرارداد برخلاف شرع یا قانون باشد (مثل حمل مشروبات الکلی یا شرط‌بندی)، عقد از اساس باطل است.
انجام عمل غیر عقلایی یا بی‌فایده	مانند جعاله برای انجام کار بی‌ارزش یا بدون منفعت عرفی و عقلی (مثل شمردن شن‌های ساحل).
انجام عمل واجب جاعل	مثلاً جاعل نمی‌تواند برای انجام وظیفه‌ای که خودش قانوناً ملزم به انجام آن است، جعاله تنظیم کند.
فقدان اهلیت جاعل یا عامل	اگر یکی از طرفین (مثلاً فرد نابالغ یا مجنون) فاقد اهلیت قانونی باشد، عقد معتبر نیست.
عدم مشروعیت اجرت یا جعل	اگر نوع اجرت ممنوع یا حرام باشد (مانند پرداخت با مال دزدی یا اشیای ممنوعه)، عقد باطل است.

🔄 موارد فسخ جعاله

از آنجا که عقد جعاله جایز است، یعنی طرفین هر زمان می‌توانند آن را برهم بزنند. با این حال، شرایط زیر اهمیت دارد:

⚠️ شرایط فسخ	📌 آثار فسخ
فسخ قبل از شروع به عمل	جاعل یا عامل می‌توانند هر زمان بدون پرداخت خسارت قرارداد را فسخ کنند.
فسخ حین انجام کار توسط جاعل	جاعل موظف است برای بخش انجام‌شده، اجرت‌المثل پرداخت کند (ماده 565 ق.م).
فسخ حین انجام کار توسط عامل	عامل اگر خودش منصرف شود و کار را به پایان نرساند، مستحق هیچ اجرتی نیست.
فوت یا حجر یکی از طرفین	به دلیل جایز بودن عقد، در صورت فوت یا محجور شدن جاعل یا عامل، عقد منفسخ می‌شود.

در ادامه سوالات متداول را بررسی خواهیم نمود.

 

سوالات متداول

در ادامه این مطلب سوالات متداول پیرامون جعاله و انواع آن که توسط پرسشگران از مجموعه ایران لگال در قالب مشاوره حقوقی آنلاین مطرح شده است را مشاهده می فرمایید:

❓ عقود جعاله چه هستند و تفاوت آن‌ها با اجاره اشخاص چیست؟ آیا قرارداد با پزشک جعاله است یا اجاره؟

✅ جعاله عقدی است که در آن یک طرف متعهد می‌شود در صورت انجام کاری توسط دیگری، اجرتی پرداخت کند. تفاوت اصلی آن با اجاره اشخاص این است که در اجاره، پرداخت اجرت به زمان یا کار مستمر وابسته است، اما در جعاله پاداش فقط در صورت تحقق نتیجه پرداخت می‌شود. قرارداد پزشک معمولاً «ارائه خدمات» است و نه جعاله یا اجاره اشخاص.

❓ قراردادی برای دریافت زمین در قبال انجام کار، در چه قالبی است؟

✅ این نوع توافق در چارچوب عقد جعاله قرار می‌گیرد؛ یعنی کارفرما (جاعل) در قبال انجام کاری مشخص، زمینی را به عنوان پاداش به مجری کار (عامل) می‌دهد. زمین در اینجا به‌عنوان «جُعل» یا اجرت محسوب می‌شود.

❓ از نظر قانون در قرارداد جعاله، آیا عامل حتماً باید دارای پروانه دلالی باشد یا اینکه شخصی بدون پروانه نیز می‌تواند با جاعل قرارداد ببندد؟

✅ بر اساس قانون مدنی، داشتن پروانه یا مجوز برای صحت عقد جعاله شرط نیست. اما در برخی مشاغل خاص، مانند معاملات ملکی یا فعالیت‌های تجاری، مطابق با قوانین موضوعه و مقررات صنفی، داشتن پروانه الزامی است. بنابراین، قرارداد جعاله بدون پروانه نیز می‌تواند معتبر باشد؛ مگر اینکه موضوع آن مشمول قوانین خاص صنفی باشد.

❓ یک نفر که خود را نماینده مالک معرفی کرده، پس از انتقال سند، کمیسیون پرداخت‌شده توسط مالک را تصاحب کرده است. قراردادی با او تحت عنوان جعاله بسته‌ایم. آیا این قرارداد سندیت دارد؟ می‌توان شکایت کرد؟

✅ اگر قرارداد جعاله به درستی تنظیم شده و شرایط قانونی را داشته باشد (مانند انجام عمل مشخص در مقابل اجرت)، می‌تواند دارای اعتبار باشد. اما با توجه به مبهم بودن رابطه بین وکالت و جعاله در این موضوع، بهتر است متن قرارداد و مدارک مرتبط توسط وکیل بررسی شود. امکان شکایت وجود دارد، اما اثبات جعاله واقعی و استحقاق اجرت نیاز به بررسی دقیق دارد.

❓ فردی به عنوان عامل در قرارداد جعاله برای رفع تصرف و خلع ید در خصوص آپارتمان اقدام کرده، اما بعداً با وکالت محضری، دادخواست مطالبه ثمن داده و هزینه کارشناسی را پرداخت کرده است. اکنون جاعل می‌گوید اجرت نمی‌پردازد، چون کار انجام‌شده، خلع ید نبوده است. از نظر قانونی، راهی برای مطالبه وجود دارد؟

✅ بله، عامل می‌تواند اجرت خود را مطالبه کند، به‌ویژه اگر بتواند اثبات کند که اقدامات او در راستای هدف اصلی جاعل انجام شده و منجر به تحقق نتیجه (مثلاً انتقال ملک و دریافت ثمن) شده است. استناد به رأی وحدت رویه شماره ۷۳۳ که به پرداخت قیمت روز اشاره دارد، می‌تواند به نفع عامل باشد. در صورت خودداری جاعل از پرداخت، دادخواست مطالبه حق‌الجعاله می‌تواند در دادگاه طرح شود.