در نظام حقوق کیفری ایران، مقوله «گذشت شاکی» از اهمیت بالایی برخوردار است و می‌تواند تأثیر مستقیمی بر سرنوشت یک پرونده کیفری داشته باشد. گذشت از شکایت، یکی از موارد مهم سقوط مجازات است که به صراحت در مواد ۱۰۰ تا ۱۰۴ قانون مجازات اسلامی پیش‌بینی شده و قانون‌گذار شرایط و آثار آن را به‌روشنی تبیین کرده است.
این نهاد حقوقی به شاکی خصوصی یا متضرر از جرم این امکان را می‌دهد که در برخی جرایم، پیش از صدور حکم یا حتی پس از آن، از شکایت خود صرف‌نظر کند. در این مقاله به‌طور مفصل شرایط قانونی گذشت، نحوه اعمال آن، آثار حقوقی و رویه‌های موجود در این زمینه را بررسی می‌کنیم.
تأثیر گذشت شاکی در فرآیند کیفری
در آغاز بررسی شرایط گذشت از جرم، باید به این نکته اشاره کرد که گذشت شاکی تأثیر مهمی در فرایند کیفری دارد و می‌تواند منجر به توقف تعقیب یا اجرای مجازات شود. این موضوع هم در قانون به صراحت پیش‌بینی شده و هم در رویه قضایی نمودهای متعددی دارد.
📌 در قوانین حقوقی
مطابق ماده ۱۰۰ قانون مجازات اسلامی، در جرایم قابل گذشت، اعلام رضایت یا گذشت شاکی باعث صدور قرار موقوفی تعقیب یا اجرای مجازات می‌شود. این ماده همچنین تأکید دارد که در جرایم قصاص و حدود نیز نقش گذشت شاکی، مطابق مقررات کتاب حدود و قصاص همین قانون بررسی می‌شود. در سایر موارد، به‌ویژه در برخی از حدود مانند زنا، لواط، شرب خمر و… گذشت تأثیری در سقوط مجازات ندارد.
نکته مهم این است که قانون‌گذار گذشت را استثنا بر قاعده کلی دانسته؛ زیرا اصل بر آن است که جرایم واجد جنبه عمومی‌اند و تنها در موارد تصریح‌شده، جنبه خصوصی آن‌ها اجازه گذشت را به شاکی می‌دهد.
✅ در رویه قضایی
در رویه قضایی نیز بارها تأکید شده که گذشت شاکی، در جرایم قابل گذشت پیش از شکایت رسمی، باعث سلب حق شکایت خواهد بود. دیوان عالی کشور در آرای خود تصریح کرده که تعقیب جرم در چنین مواردی مشروط به نبود گذشت پیشین است. همچنین اگر شاکی در میانه روند دادرسی اعلام گذشت کند، دادگاه مکلف است قرار موقوفی تعقیب یا اجرای مجازات را صادر کند.
شرایط قانونی گذشت شاکی از جرم
وقتی صحبت از گذشت در جرایم قابل گذشت می‌شود، باید دقت داشت که این گذشت صرفاً در صورتی معتبر است که شرایط قانونی آن رعایت شده باشد. قانون مجازات اسلامی به‌صراحت این شرایط را در مواد ۱۰۱ و ۱۰۲ بیان کرده است.
📌 در قوانین حقوقی
مطابق ماده ۱۰۱ قانون مجازات اسلامی، گذشت باید صریح، روشن و منجز باشد. یعنی شاکی باید به‌طور واضح اعلام کند که از شکایت خود گذشته و این گذشت وابسته به تحقق شرط یا انجام فعلی از سوی متهم نباشد. قانون به صراحت اعلام کرده است که گذشت مشروط یا معلق، زمانی معتبر خواهد بود که آن شرط یا معلق‌علیه محقق شود.
✅ ویژگی‌های قانونی گذشت معتبر:
- باید صریح باشد؛ یعنی هیچ‌گونه ابهامی در آن وجود نداشته باشد.
- باید منجز باشد؛ به این معنا که حصول آن وابسته به وقوع هیچ شرطی نباشد.
- باید قطعی باشد؛ امکان بازگشت از آن پس از اعلام وجود ندارد.
- گذشت می‌تواند به‌صورت شفاهی یا کتبی اعلام شود.
- در گذشت کتبی، اگر رسمی باشد در دفاتر اسناد رسمی یا کلانتری تنظیم می‌شود و در غیر این صورت باید اعتبار آن بررسی شود.
✅ شرایط گذشت از جرم در رویه قضایی
🔍 نظریه‌های مشورتی اداره کل حقوقی قوه قضاییه بارها بر این نکته تأکید کرده‌اند که گذشت مشروط یا معلق، حتی اگر شرط بعداً تحقق یابد، اصولاً بی‌اثر است.
همچنین گذشت باید از سوی کسی اعلام شود که اهلیت قانونی برای این اقدام را داشته باشد؛ یعنی یا خود شاکی یا وراث قانونی او.
❗ نکته مهم:
اعلام گذشت پیش از شکایت رسمی به مقامات قضایی باعث می‌شود شاکی برای همیشه حق شکایت کیفری را از دست بدهد. این حق به محض گذشت، زایل می‌شود و بازگشتی برای آن متصور نیست.
نحوه گذشت شاکی در صورت تعدد متضررین از جرم
یکی از نکات مهم در بحث گذشت از شکایت کیفری، وضعیت آن در جرایمی است که بیش از یک متضرر دارند. در این حالت، گذشت یک نفر به‌تنهایی برای توقف تعقیب کیفری کافی نیست و قانون به صراحت این موضوع را مشخص کرده است.
مطابق ماده ۱۰۲ قانون مجازات اسلامی، اگر جرم موجب ضرر و زیان چند نفر شده باشد، آغاز تعقیب کیفری تنها با شکایت یکی از آن‌ها ممکن است. اما برای آنکه پرونده مختومه شود و قرار موقوفی تعقیب یا اجرای مجازات صادر گردد، رضایت و گذشت تمامی شاکیان لازم است.
⚖️ نکات کلیدی این ماده قانونی:
- حتی اگر شاکیان متعدد باشند، شکایت یکی از آن‌ها برای شروع تعقیب کفایت می‌کند.
- اما برای ختم رسیدگی یا توقف اجرای مجازات، همه شاکیان باید اعلام گذشت کنند.
- در صورتی که یکی از متضررین گذشت کند و دیگری اصرار به پیگیری داشته باشد، رسیدگی متوقف نمی‌شود.
همچنین قانون تصریح کرده است که در صورت فوت شاکی، حق گذشت به ورثه قانونی او منتقل می‌شود و توقف تعقیب یا اجرای مجازات، منوط به گذشت کلیه ورثه خواهد بود.
🔍 نکته: قانون‌گذار به‌صراحت بیان کرده است که وراث متضرر از جرم همان حقی را دارند که خود شاکی داشته است. بنابراین گذشت وراث، مانند گذشت خود شاکی، مؤثر در موقوفی تعقیب خواهد بود.
زمان و نحوه اعمال گذشت در مراحل مختلف دادرسی
یکی از نکات مهم در موضوع گذشت از جرم، این است که شاکی می‌تواند در هر مرحله‌ای از فرایند دادرسی کیفری اعلام گذشت کند. قانون برای این موضوع مهلت مشخصی تعیین نکرده و صرفاً رعایت شرایط قانونی گذشت را الزامی دانسته است.
این حق برای شاکی محفوظ است که چه در مرحله تحقیقات مقدماتی، در دادگاه یا حتی پس از صدور حکم قطعی اعلام گذشت کند و از ادامه تعقیب یا اجرای مجازات جلوگیری نماید.
📌 مراحل مختلف اعمال گذشت
✅ در کلانتری یا دادسرا:
شاکی می‌تواند در هر مرحله‌ای از تشکیل پرونده در کلانتری یا تحقیقات مقدماتی در دادسرا اعلام گذشت کند. این گذشت باید به‌صورت صریح، شفاف و بدون شرط باشد. در این حالت پرونده با صدور قرار موقوفی تعقیب مختومه می‌شود.
✅ در دادگاه کیفری:
چنانچه شاکی پس از ارسال پرونده به دادگاه تصمیم به گذشت بگیرد، دادگاه پس از احراز صحت و اعتبار گذشت، قرار موقوفی رسیدگی صادر خواهد کرد. این موضوع در تمام جرایم تعزیری قابل گذشت اجرا می‌شود.
✅ پس از صدور حکم قطعی:
حتی اگر متهم به مجازات محکوم و حکم قطعی شده باشد، در جرایم قابل گذشت شاکی خصوصی می‌تواند اعلام گذشت کند. در این حالت اجرای باقی‌مانده مجازات متوقف می‌شود. قاضی اجرای احکام موظف است به استناد گذشت، قرار موقوفی اجرای حکم صادر نماید.
🔍 شیوه‌های اعلام گذشت
- شفاهی: در مراجع قضایی با تنظیم صورتجلسه رسمی و امضای شاکی
- کتبی: به‌صورت رسمی در دفاتر اسناد رسمی یا غیررسمی از طریق تنظیم در کلانتری یا دادگاه
- گذشت غیررسمی باید توسط مرجع قضایی به لحاظ اصالت و صحت بررسی شود.
📌 نکته:
اگر شاکی گذشت خود را مشروط به تحقق امری قرار دهد (مانند: «به شرط دریافت وجه») چنین گذشتی فاقد اثر قانونی است، مگر آنکه شرط مزبور تحقق پیدا کند.
تفاوت جرایم قابل گذشت و غیرقابل گذشت در حقوق ایران
در حقوق کیفری ایران، جرایم به دو دسته کلی تقسیم می‌شوند: جرایم قابل گذشت و جرایم غیرقابل گذشت. این تقسیم‌بندی تأثیر مستقیمی بر نحوه آغاز، ادامه و پایان فرآیند رسیدگی کیفری دارد. شناخت این تفاوت‌ها برای درک بهتر شرایط گذشت شاکی اهمیت بسیاری دارد.
مطابق ماده ۱۰۳ قانون مجازات اسلامی، اصل بر غیرقابل گذشت بودن جرایم است؛ یعنی اگر قانون‌گذار صراحتاً اشاره‌ای به قابل گذشت بودن جرمی نکند، آن جرم غیرقابل گذشت محسوب می‌شود. نمونه‌هایی از جرایم غیرقابل گذشت در قانون ایران به شرح زیر است:
- قتل عمد و شبه عمد
- جرایم علیه امنیت ملی
- سرقت‌های مسلحانه یا سرقت‌های خاص مشدد
- جعل اسناد رسمی
- اختلاس و ارتشاء
- تخریب آثار فرهنگی و تاریخی
در چنین مواردی حتی اگر شاکی از شکایت خود منصرف شود یا گذشت کند، تأثیری در روند رسیدگی یا اجرای مجازات نخواهد داشت. برعکس، در جرایم قابل گذشت، شاکی خصوصی می‌تواند با اعلام رضایت، روند تعقیب و اجرای مجازات را متوقف کند.
✅ تفاوت‌های کلیدی این دو نوع جرم به شرح زیر است:
| ویژگی‌ها | جرایم قابل گذشت | جرایم غیرقابل گذشت |
|---|---|---|
| آغاز رسیدگی | با شکایت شاکی خصوصی | بدون نیاز به شکایت شاکی |
| تأثیر گذشت شاکی | موجب توقف تعقیب یا مجازات | بی‌تأثیر |
| هدف رسیدگی | جبران حق خصوصی | حفظ نظم عمومی جامعه |
| مثال | توهین، تهدید، ضرب‌وجرح ساده | قتل، سرقت‌های خاص، جرایم امنیتی |
📌 نکته مهم:
در گذشته قانون تعزیرات ۱۳۷۵ به‌طور احصایی برخی جرایم تعزیری قابل گذشت را مشخص کرده بود؛ اما قانون مجازات اسلامی جدید این رویه را اصلاح کرد. به موجب ماده ۱۰۴ این قانون، فهرست جدیدی از جرایم قابل گذشت ارائه شده و ماده ۷۲۷ سابق نسخ شده است.
در رویه قضایی ایران، دادگاه‌ها و مراجع قضایی نیز این تفکیک را رعایت می‌کنند؛ برای مثال در جرایمی مانند تزویر در اسناد، سرقت‌های خاص، قتل یا فساد مالی، حتی با وجود گذشت شاکی، تعقیب توسط دادستان ادامه می‌یابد. در مقابل، در جرایم دارای جنبه خصوصی، گذشت شاکی موجب توقف کامل رسیدگی می‌شود.
سوالات متداول
در این قسمت از مقاله سوالات متداول پیرامون شرایط گذشت از جرم را مشاهده می فرمایید که توسط پرسشگران از مجموعه ایران لگال مطرح شده است:
❓ من با همسایه‌ام درگیر شدم و او از من شکایت کرده، الان پشیمان شده و می‌خواهد رضایت بدهد. آیا این رضایت باعث می‌شود پرونده بسته شود؟
✅ بله، اگر جرم شما از جرایم قابل گذشت باشد (مثل توهین، ضرب و جرح‌های ساده یا تهدید)، رضایت شاکی باعث صدور قرار موقوفی تعقیب یا اجرای مجازات می‌شود و پرونده بسته خواهد شد.
❓ من از کسی به خاطر تهدید و فحاشی شکایت کردم اما الان می‌خواهم رضایت بدهم. آیا باید حتماً به دادگاه بروم یا می‌توانم در کلانتری هم رضایت بدهم؟
✅ اعلام گذشت هم در کلانتری، هم دادسرا و هم دادگاه امکان‌پذیر است. مهم این است که گذشت شما به‌صورت صریح و بدون شرط اعلام شود. در کلانتری یا نزد قاضی گذشت شما ثبت می‌شود و پرونده مختومه خواهد شد.
❓ برادرم بابت ضرب و جرح جزئی محکوم شده اما می‌خواهیم از او رضایت بدهیم. آیا اگر بعد از صدور حکم رضایت بدهیم، دیگر مجازاتش اجرا نمی‌شود؟
✅ بله، حتی بعد از صدور حکم قطعی، در جرایم قابل گذشت مثل ضرب و جرح ساده، گذشت شاکی باعث توقف اجرای مجازات می‌شود. کافی است رضایت خود را اعلام کنید تا قاضی اجرای احکام قرار موقوفی اجرای مجازات صادر کند.
❓ ما چند نفر از یک نفر به خاطر تخریب ملک شکایت کرده‌ایم. حالا من رضایت داده‌ام ولی بقیه نه. آیا با رضایت من پرونده بسته می‌شود؟
✅ خیر، در صورتی که شاکیان متعدد باشند، برای مختومه شدن پرونده، رضایت همه آن‌ها لازم است. حتی اگر یکی از شاکیان گذشت نکند، رسیدگی ادامه می‌یابد و پرونده بسته نمی‌شود.