تصور کنید ساعت‌ها برای نوشتن یک مقاله علمی، طراحی یک پوستر گرافیکی یا تألیف یک کتاب زحمت کشیده‌اید، اما ناگهان متوجه می‌شوید فرد دیگری آن را بدون اجازه، به نام خود منتشر کرده است! این پدیده که در فضای آکادمیک، هنری و مجازی به‌کرات دیده می‌شود، همان سرقت ادبی و هنری است. برخلاف تصور عموم، در ایران این‌گونه اقدامات نه‌تنها غیر اخلاقی، بلکه جرم‌انگاری‌شده هستند و برای مرتکبان مجازات قانونی مشخصی در نظر گرفته شده است.
در این مقاله به بررسی انواع سرقت ادبی و هنری، مجازات قانونی، روند شکایت، نمونه شکوائیه و راه‌های پیشگیری خواهیم پرداخت. اگر شما هم قربانی چنین رفتاری شده‌اید یا می‌خواهید بدانید چگونه از آثار خود محافظت کنید، همراه ما باشید.
سرقت ادبی و هنری چیست و چه مصادیقی دارد؟
در دنیای امروز که تولید محتوا، خلق آثار هنری و فعالیت‌های علمی بیش از هر زمان دیگری گسترش یافته، مسئله‌ی مالکیت فکری و معنوی اهمیت مضاعفی یافته است. سرقت ادبی و هنری یکی از مهم‌ترین تخلفات در این حوزه است که هم در قوانین ایران جرم‌انگاری شده و هم تبعات سنگینی برای مرتکبان آن دارد. شناخت دقیق مفاهیم و مصادیق این نوع سرقت، نخستین گام در مسیر دفاع از حقوق خالقان آثار است.
🔍 تعریف سرقت ادبی، هنری و علمی
سرقت ادبی (Plagiarism) به معنای استفاده عمدی یا غیرمجاز از آثار مکتوب، ایده‌ها یا محتوای متعلق به دیگران بدون ذکر منبع یا اخذ اجازه است. این عمل ممکن است شامل کپی‌برداری کامل، بازنویسی، ترجمه، یا حتی استفاده از بخش کوچکی از یک متن باشد.
سرقت هنری نیز به استفاده از آثار بصری، سمعی یا چندرسانه‌ای دیگران در زمینه‌هایی مانند نقاشی، موسیقی، عکاسی، فیلم‌سازی یا معماری بدون مجوز گفته می‌شود.
سرقت علمی اصطلاحی رایج در دانشگاه‌ها و مراکز پژوهشی است و معمولاً در مورد پایان‌نامه‌ها، مقالات علمی، پروژه‌های تحقیقاتی و گزارش‌ها به‌کار می‌رود.
به‌طور خلاصه، همه این مفاهیم در یک نقطه مشترک‌اند، انتساب اثر دیگران به خود یا حذف نام پدیدآورنده اصلی.
🔍 تفاوت سرقت ادبی، سرقت هنری و سرقت علمی
اگرچه این مفاهیم به هم نزدیک‌اند، اما در کاربرد حقوقی می‌توان تفاوت‌هایی برای آن‌ها در نظر گرفت:
| عنوان | حوزه کاربرد | مثال‌ها |
|---|---|---|
| سرقت ادبی | آثار مکتوب، ادبیات | کپی کتاب، مقاله، رمان یا نمایشنامه بدون ذکر منبع |
| سرقت علمی | آثار پژوهشی و دانشگاهی | استفاده از پایان‌نامه یا مقاله علمی دیگران در پروژه شخصی بدون ارجاع |
| سرقت هنری | آثار هنری و بصری | استفاده از نقاشی، موسیقی، فیلم یا عکس دیگران در یک اثر جدید |
انواع سرقت ادبی و هنری (مستقیم و غیرمستقیم)
تمامی مصادیق سرقت ادبی و هنری را می‌توان در دو دسته‌ی اصلی قرار داد: سرقت مستقیم و سرقت غیرمستقیم. شناخت این دو نوع، به ویژه برای پدیدآورندگان آثار، پژوهشگران، نویسندگان و دانشجویان اهمیت دارد؛ چرا که گاهی افراد ناخواسته مرتکب نوعی از سرقت غیرمستقیم می‌شوند و از تبعات قانونی آن بی‌خبرند.
✅ سرقت ادبی مستقیم چیست؟
در این نوع از سرقت، فرد بدون هیچ‌گونه تغییر یا ارجاع، اثر دیگری را عیناً و بدون اجازه منتشر کرده یا به نام خود معرفی می‌کند. این نوع از تخلف، مصداق آشکار و کاملاً قابل پیگرد قانونی است و معمولاً با شدیدترین نوع مجازات مواجه می‌شود.
📌 مثال‌های رایج سرقت مستقیم:
- انتشار کامل یک نمایشنامه یا مقاله با حذف نام نویسنده اصلی
- چاپ و پخش ترجمه‌ای که متعلق به مترجم دیگری است، بدون کسب اجازه
- ارائه یک پایان‌نامه یا پروژه دانشجویی متعلق به فرد دیگر، به عنوان اثر شخصی
در این حالت، نسخه کامل یا اصلی اثر معمولاً به راحتی قابل مقایسه و ارائه به دادگاه است و اثبات جرم آسان‌تر خواهد بود.
✅ سرقت ادبی غیرمستقیم چیست؟
سرقت غیرمستقیم زمانی رخ می‌دهد که فرد با ایجاد تغییرات جزئی یا بازنویسی محدود، از اثر دیگران استفاده کرده اما منبع را ذکر نمی‌کند. در این نوع سرقت، معمولاً تلاش شده که شباهت ظاهری کاهش یابد، اما ماهیت اثر یا ایده اصلی همچنان متعلق به فرد دیگری است.
📌 نمونه‌های سرقت غیرمستقیم:
- بازنویسی یک متن با تغییر در کلمات یا ساختار جملات و عدم ذکر منبع
- استفاده از ایده‌ها و چارچوب تحقیقاتی دیگران بدون استناد مناسب
- ترجمه یک اثر از زبان دیگر و انتشار آن به عنوان نوشته‌ی شخصی
- استفاده از تصاویر، نمودارها یا جداول یک مقاله علمی در پروژه شخصی بدون ارجاع
گاهی افراد به اشتباه فکر می‌کنند که با «تغییر جمله» یا «استفاده از چند کلمه جدید» دیگر مشمول سرقت ادبی نمی‌شوند، در حالی که همین بازنویسی بدون ذکر منبع نیز جرم محسوب می‌شود.
مبانی قانونی سرقت ادبی و هنری در ایران
اگرچه اصطلاح «سرقت ادبی» در ظاهر، مشابه سرقت مادی است، اما در قوانین ایران، این مفهوم در قالب قوانین مالکیت فکری، حقوق مؤلف و قانون مطبوعات مورد شناسایی و جرم‌انگاری قرار گرفته است. قانون‌گذار ایرانی با هدف حمایت از آثار خلاقانه در حوزه ادبی، علمی و هنری، چند قانون مهم را برای مبارزه با این پدیده تدوین کرده است.
⚖️ قانون حمایت حقوق مؤلفان، مصنفان و هنرمندان (مصوب ۱۳۴۸)
این قانون اصلی‌ترین منبع قانونی در حوزه حمایت از حقوق فکری و معنوی در ایران است و در ۳۲ ماده تدوین شده است. مهم‌ترین نکات آن:
- ماده ۲: آثار مورد حمایت شامل کتاب، مقاله، شعر، نمایشنامه، نقاشی، موسیقی، معماری، فیلم، عکس، صنایع‌دستی و… است.
- ماده ۲۳: هرگونه نشر، پخش یا عرضه اثر به نام خود یا شخص دیگری بدون اجازه پدیدآورنده جرم محسوب می‌شود و مجازات آن حبس است.
- ماده ۲۴: اگر شخصی بدون رضایت مترجم، ترجمه‌ای را چاپ یا پخش کند، مجرم شناخته می‌شود.
- ماده ۲۵: در صورت ارتکاب مواردی نظیر تغییر، تحریف، استفاده از نام یا نشان مخصوص اثر دیگران بدون اجازه، فرد به مجازات حبس محکوم خواهد شد.
- ماده ۳۱: جرائم این قانون، قابل گذشت هستند؛ یعنی پیگیری کیفری تنها با شکایت صاحب اثر آغاز می‌شود و با رضایت او خاتمه می‌یابد.
⚖️ قانون ترجمه و تکثیر کتب، نشریات و آثار صوتی (مصوب ۱۳۵۲)
این قانون بر حمایت از مترجمان و تولیدکنندگان آثار صوتی و نوشتاری تأکید دارد. طبق ماده ۷ این قانون، نشر، پخش یا عرضه آثار بدون اجازه صاحب اثر جرم بوده و مجازات آن حبس از ۳ ماه تا ۱ سال است.
⚖️ قانون مطبوعات (اصلاحی سال ۱۳۸۸)
اگرچه این قانون بیشتر بر حوزه رسیدگی به جرایم مطبوعات، رسانه و نشریات تمرکز دارد، اما در آن به تعریف سرقت ادبی به صورت مستقیم اشاره شده است.
- تبصره ۱ ماده ۶: سرقت ادبی عبارت است از نسبت دادن عمدی تمام یا بخش قابل توجهی از آثار دیگران به خود یا غیر، حتی به صورت ترجمه.
- تبصره ۲ همان ماده: مجازات مرتکب طبق ماده ۶۹۸ قانون تعزیرات تعیین می‌شود (حبس ۲ ماه تا ۲ سال یا شلاق تا ۷۴ ضربه).
⚖️ قانون مجازات اشخاصی که در امور سمعی و بصری فعالیت غیرمجاز می‌نمایند (۱۳۸۶)
این قانون، محور اصلی پیگیری جرائم مرتبط با آثار موسیقی، فیلم، سریال و محتوای چندرسانه‌ای است.
طبق ماده ۱ این قانون، تکثیر، انتشار یا پخش آثار سمعی و بصری بدون مجوز، جرم تلقی شده و مرتکب علاوه بر جبران خسارت، به جزای نقدی بین ۵۰ تا ۱۰۰ میلیون ریال محکوم خواهد شد.
⚖️ قوانین مرتبط دیگر
✅ ماده ۶۹۸ قانون مجازات اسلامی (تعزیرات):
اگر کسی با «نشر اکاذیب» و نسبت دادن مطالب خلاف واقع موجب ضرر به غیر شود، حبس ۲ ماه تا ۲ سال یا شلاق تا ۷۴ ضربه در انتظار اوست. این ماده مبنای مجازات در سرقت ادبی مطابق قانون مطبوعات است.
✅ ماده ۱۸ قانون مؤلفان: هرگونه اقتباس از یک اثر باید با ذکر نام صاحب اثر باشد، در غیر این‌صورت مشمول مجازات ماده ۲۵ خواهد بود.
مجازات سرقت ادبی در قانون ایران
یکی از مهم‌ترین راه‌های پیشگیری از سرقت ادبی و هنری، آگاهی از مجازات قانونی این جرم است. قانون‌گذار با هدف حمایت از حقوق معنوی و مادی پدیدآورندگان، مجازات‌هایی برای انواع مختلف این تخلف در نظر گرفته است. بسته به نوع سرقت و قانون ناظر بر آن، این مجازات‌ها شامل حبس، شلاق، جزای نقدی و حتی توقیف اثر منتشرشده می‌شود.
| قانون مربوطه | نوع جرم | مجازات |
|---|---|---|
| قانون مؤلفان و مصنفان (ماده ۲۳) | نشر یا پخش اثر به‌نام خود یا دیگری | ۶ ماه تا ۳ سال حبس |
| قانون مؤلفان (ماده ۲۴) | چاپ ترجمه دیگران بدون اجازه | ۳ ماه تا ۱ سال حبس |
| قانون مؤلفان (ماده ۲۵) | تحریف، استفاده از نام یا اقتباس بدون ذکر | ۳ ماه تا ۱ سال حبس |
| قانون مطبوعات + ماده ۶۹۸ تعزیرات | نسبت دادن اثر دیگران به خود | ۲ ماه تا ۲ سال حبس یا شلاق تا ۷۴ ضربه |
| قانون ترجمه و تکثیر (ماده ۷) | نشر یا تکثیر بدون مجوز | ۳ ماه تا ۱ سال حبس |
| قانون سمعی و بصری (ماده ۱) | عرضه آثار صوتی/تصویری بدون مجوز | جریمه ۵۰ تا ۱۰۰ میلیون ریال |
🔍 مجازات‌های تکمیلی و تبعی
در موارد خاص، دادگاه می‌تواند علاوه بر مجازات اصلی، موارد زیر را نیز حکم دهد:
- توقیف و جمع‌آوری آثار منتشرشده بدون مجوز
- منع انتشار مجدد اثر تا زمان تعیین تکلیف نهایی
- دستور جبران خسارات مادی و معنوی وارد شده به پدیدآورنده
چه کسی می‌تواند از سرقت ادبی و هنری شکایت کند؟
در قانون ایران، سرقت ادبی و هنری از جمله جرایم قابل گذشت محسوب می‌شود. یعنی برخلاف برخی جرائم که با اطلاع دادستان نیز قابل پیگیری هستند، در اینجا شروع رسیدگی نیازمند شکایت شاکی خصوصی است. اما پرسش اصلی اینجاست: چه کسانی از نظر قانونی حق شکایت از این جرم را دارند؟
🔍 پدیدآورنده اثر؛ شاکی اصلی
طبق ماده ۱۲ قانون حمایت از حقوق مؤلفان، مصنفان و هنرمندان، تمام حقوق مادی و معنوی یک اثر متعلق به پدیدآورنده آن است. بنابراین خالق اثر، یعنی نویسنده، شاعر، نقاش، عکاس، فیلم‌ساز، آهنگ‌ساز یا هر فردی که اثر را تولید کرده باشد، حق دارد علیه شخص سارق ادبی شکایت کند.
🔍 وراث پدیدآورنده؛ پس از فوت
حقوق ناشی از خلق یک اثر فقط مختص دوران حیات پدیدآورنده نیست. بر اساس ماده ۱۲ همان قانون:
حقوق مادی و معنوی آثار تا مدت ۵۰ سال پس از فوت خالق اثر، به ورثه قانونی وی منتقل می‌شود.
بنابراین وراث قانونی (فرزند، همسر، پدر، مادر یا دیگر بستگان طبق قانون ارث) نیز در صورتی که پدیدآورنده فوت کرده باشد، حق دارند از فرد متخلف بابت سرقت ادبی شکایت کنند.
🔍 وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی؛ در نبود وراث
در شرایطی که پدیدآورنده فوت کرده و وراث یا وصی قانونی برای پیگیری وجود نداشته باشد یا اقدام نکنند وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی می‌تواند به‌عنوان نماینده عمومی حقوق مالکیت فکری، شکایت را مطرح و پیگیری کند. بنابراین، حتی در فقدان وراث، قانون از آثار حمایت می‌کند و اجازه نمی‌دهد که سارق ادبی از نبود شاکی سوء‌استفاده کند.
🔍 مدت‌زمان حمایت قانونی از آثار
در مورد حق شکایت، زمان اهمیت زیادی دارد. طبق قانون:
- مدت حمایت از حقوق مادی اثر = ۵۰ سال پس از فوت پدیدآورنده
- مدت حمایت از حقوق معنوی اثر = همیشگی (در برخی تفاسیر)
اما در حوزه شکایت کیفری، برای پیگیری مجازات، توصیه می‌شود اقدام شاکی در اسرع وقت انجام شود.
نحوه شکایت از سرقت ادبی و هنری و مراحل شکایت کیفری
اگر شما صاحب یک اثر باشید و متوجه شوید شخصی بدون اجازه آن را به نام خود منتشر کرده است، این عمل مشمول جرم سرقت ادبی یا هنری می‌شود و شما می‌توانید از طریق مراجع قضایی، شکایت خود را ثبت و پیگیری نمایید. فرایند شکایت در ایران دارای مراحل قانونی مشخصی است که در ادامه به زبان ساده توضیح داده می‌شود.
مرحله اول: ثبت‌نام در سامانه ثنا
تمام افراد حقیقی و حقوقی برای ثبت شکایت یا هرگونه پیگیری قضایی، ابتدا باید در سامانه ثنا (ثبت‌نام الکترونیک قضایی) ثبت‌نام کنند.
مرحله دوم: تنظیم شکوائیه
در این مرحله، باید شرح دقیق ماجرا و استناد قانونی را در قالب یک شکوائیه تنظیم کنید. این شکوائیه شامل موارد زیر است:
- مشخصات شاکی و مشتکی‌عنه
- اطلاعات کلی اثر مورد نظر
- نحوه ارتکاب سرقت (کپی، نشر، تحریف، ترجمه و…)
- مواد قانونی مرتبط (مثلاً ماده ۲۳ قانون مؤلفان یا ماده ۶ قانون مطبوعات)
- درخواست رسیدگی و صدور حکم مجازات، توقیف اثر، جبران خسارت و…
توصیه مهم: اگر با تنظیم شکوائیه آشنا نیستید، حتماً از وکیل متخصص در مالکیت فکری مشاوره یا کمک بگیرید.
مرحله سوم: ضمیمه کردن مدارک
شکایت بدون مدرک بی‌فایده است. شما باید تا حد امکان ادله مستند برای اثبات مالکیت و وقوع سرقت فراهم کنید. این مدارک ممکن است شامل موارد زیر باشد:
- گواهی ثبت اثر (از وزارت ارشاد یا کتابخانه ملی)
- فایل یا نسخه اصلی اثر (شامل تاریخ ایجاد)
- نسخه اثر منتشرشده توسط سارق
- اسکرین‌شات سایت، پست شبکه اجتماعی یا فایل منتشرشده
- شهادت شهود یا همکاران شما
- نظر کارشناسی رسمی درباره میزان شباهت آثار
مرحله چهارم: ثبت شکایت در دفاتر خدمات قضایی
پس از آماده‌سازی شکوائیه و مدارک به یکی از دفاتر خدمات الکترونیک قضایی مراجعه کرده و از کارمندان بخواهید شکوائیه و مدارک را در سامانه ثنا ثبت کنند. پس از ثبت، پرونده به صورت سیستمی به مرجع صالح ارجاع می‌شود؛ معمولاً دادسرای فرهنگ و رسانه.
مرحله پنجم: رسیدگی در دادسرای فرهنگ و رسانه
در تهران، دادسرای ناحیه ۳۵ (فرهنگ و رسانه) مرجع تخصصی بررسی این جرم است. این مرجع:
- پرونده را ثبت و بازپرس ویژه مالکیت فکری را تعیین می‌کند
- متهم را احضار و بازجویی می‌کند
- ممکن است کارشناسی رسمی برای مقایسه آثار تعیین کند
در نهایت، یکی از این سه قرار را صادر می‌کند:
- قرار منع تعقیب (اگر دلایل کافی نباشد)
- قرار موقوفی تعقیب (مثلاً با گذشت شاکی)
- قرار جلب به دادرسی (اگر سرقت اثبات شود)
مرحله ششم: ارجاع به دادگاه کیفری و صدور حکم
اگر بازپرس، جرم را محرز بداند، پرونده را به دادگاه کیفری می‌فرستد. در این مرحله:
- قاضی دادگاه مستندات، اظهارات و دفاعیات طرفین را بررسی می‌کند
- در صورت احراز جرم، با استناد به مواد قانونی (مثلاً ماده ۲۳ قانون مؤلفان) حکم محکومیت صادر می‌شود
- محکوم‌علیه ممکن است به حبس، جزای نقدی یا توقیف اثر محکوم شود
نمونه شکایت سرقت ادبی
تنظیم شکوائیه صحیح و مستند یکی از عوامل بسیار مهم در موفقیت در پرونده‌های سرقت ادبی و هنری است. در ادامه، یک نمونه واقعی و سئو شده از متن شکایت کیفری برای سرقت ادبی ارائه می‌شود که می‌تواند به عنوان الگو مورد استفاده قرار گیرد.
ریاست محترم دادسرای فرهنگ و رسانه
با سلام و احترام
اینجانب …………………………، پدیدآورنده اثر …………………………، در تاریخ ………………………… نسبت به خلق و تکمیل این اثر اقدام کرده‌ام و نسخه نهایی آن نیز در تاریخ ………………………… در مرجع رسمی (مانند وزارت ارشاد / کتابخانه ملی / …) ثبت شده است.
با کمال تأسف مطلع شدم که فردی به نام ………………………… بدون اخذ هرگونه مجوز از اینجانب، اقدام به استفاده و انتشار این اثر به‌نام خود (یا شخص ثالث) نموده است. بررسی نسخه منتشرشده نشان می‌دهد که محتوای اثر با نمونه اصلی مطابقت کامل یا بخش عمده‌ای از آن برگرفته از اثر بنده است.
بر اساس ماده ۲۳ قانون حمایت حقوق مؤلفان، مصنفان و هنرمندان مصوب ۱۳۴۸، این اقدام مصداق سرقت ادبی بوده و دارای مجازات حبس تأدیبی می‌باشد.
لذا ضمن ارائه مدارک و مستندات لازم، از مقام محترم قضایی تقاضا دارم:
دستور تعقیب کیفری مشتکی‌عنه به اتهام سرقت ادبی صادر گردد؛
از ادامه انتشار یا اجرای عمومی اثر جلوگیری شود؛
نسبت به جبران خسارات مادی و معنوی وارده به اینجانب اقدام گردد.
با تشکر و احترام
امضا: ………………………………
تاریخ: ………………………………
دلایل و مدارک پیوست:
- نسخه اصلی اثر
- اسناد ثبت اثر (در صورت وجود)
- نسخه منتشرشده توسط مشتکی‌عنه
- اظهارات شهود (در صورت وجود)
- سایر مستندات مرتبط
سوالات متداول
در این قسمت از مقاله سوالات متداول پیرامون سرقت ادبی و هنری مطرح شده است:
❓ من یک نویسنده تازه‌کار هستم و اخیراً متوجه شدم شخصی بخش‌هایی از رمان من رو بدون اجازه توی یک وبسایت منتشر کرده و حتی اسم خودش رو زیرش گذاشته. چطوری باید شکایت کنم؟
✅ ابتدا باید در سامانه ثنا ثبت‌نام کنی و سپس با جمع‌آوری مدارک (مثل فایل اصلی رمان، اسکرین‌شات از وبسایت، گواهی ثبت اثر در وزارت ارشاد یا کتابخانه ملی)، به یکی از دفاتر خدمات قضایی مراجعه کنی. شکایت شما به دادسرای فرهنگ و رسانه ارجاع می‌شود و در صورت احراز سرقت، فرد متخلف به مجازات مقرر در ماده ۲۳ قانون حمایت حقوق مؤلفان محکوم خواهد شد.
❓ پایان‌نامه‌ام رو سه سال پیش نوشتم و الان فهمیدم یه دانشجوی دیگه تقریباً همون رو به اسم خودش توی یه دانشگاه دیگه ارائه داده. هنوز می‌تونم شکایت کنم؟
✅ بله. اگر بتوانی مدارک کافی ارائه دهی (مثل نسخه اصلی پایان‌نامه، تاریخ دفاع، اسناد ثبت یا پرینت سامانه ایرانداک) و شباهت آثار توسط کارشناس تأیید شود، می‌توانی حتی بعد از چند سال هم شکایت کنی. این جرم طبق قانون قابل گذشت است، اما تا زمانی که گذشت نکرده‌ای، پیگیری مجاز است.
❓من یه صفحه شعر و نوشته دارم توی تلگرام. دیدم یکی از نوشته‌هامو بدون اسم من توی یه کتاب چاپ کرده. هنوز هیچ جایی هم اثرمو ثبت نکرده بودم. بازم می‌تونم شکایت کنم؟
✅ بله. ثبت اثر، شرط شکایت نیست، بلکه فقط باعث تسهیل اثبات مالکیت میشه. اگر بتونی مدارکی مثل تاریخ انتشار در کانال، فایل‌های اولیه، یا شهادت افرادی که در جریان نوشتن اثر بودن رو ارائه بدی، می‌تونی ثابت کنی که نوشته متعلق به تو بوده. اگر تشخیص کارشناسی هم شباهت رو تأیید کنه، امکان شکایت کیفری و دریافت خسارت وجود داره.