چک به عنوان یکی از اسناد تجاری پرکاربرد در روابط مالی و قراردادی، جایگاه ویژه‌ای در حقوق ایران دارد. در کنار کارکردهای مثبت این سند، پیچیدگی‌های حقوقی نیز به‌ویژه در مواردی مانند صدور چک بدون تاریخ یا درج تاریخ غیرواقعی در آن، به چشم می‌خورد.
یکی از معضلات جدی در این زمینه، زمانی است که دارنده چک اقدام به نوشتن تاریخ بر روی چکی می‌کند که به صورت ضمانتی یا امانی صادر شده و فاقد تاریخ بوده است. این موضوع، گاه باعث تشکیل پرونده‌هایی با اتهاماتی مانند خیانت در امانت، جعل، یا سوءاستفاده از سفید امضاء می‌شود که نیازمند تحلیل دقیق حقوقی و بررسی دیدگاه‌های قضایی و نظریه‌های مشورتی است.
مفهوم خیانت در امانت چک در قانون مجازات اسلامی
خیانت در امانت از جمله جرایمی در حقوق کیفری ایران است که در آن فردی به اموال یا اسنادی که نزد او به امانت سپرده شده، برخلاف قرارداد یا توافق، تصرف یا استفاده ناصحیح می‌کند. این جرم ممکن است شامل اسناد مالی از جمله چک نیز باشد.
زمانی که چک به عنوان ضمانت یا امانت در اختیار شخصی قرار می‌گیرد و او برخلاف مفاد توافق، از آن استفاده کند یا تاریخ آن را به‌طور غیرواقعی درج کند، ممکن است جرم خیانت در امانت چک تحقق پیدا کند. در این حالت، دارنده چک می‌تواند تحت عنوان سوءاستفاده از اعتماد، مورد تعقیب کیفری قرار گیرد.
✅ تعریف جرم خیانت در امانت در قانون
و بر اساس ماده ۶۷۴ همان قانون مجازات اسلامی (بخش تعزیرات):
“هرگاه اموال منقول یا غیرمنقول یا نوشته‌هایی از قبیل سفته، چک و قبض و نظایر آن به عنوان اجاره یا امانت یا رهن یا برای وکالت یا هر کار با اجرت یا بی‌اجرت به کسی داده شده و قرار بر این بوده که اشیای مذکور مسترد شود یا به مصرف معینی برسد، و شخصی که آن اشیاء نزد او بوده آن‌ها را به ضرر مالکین یا متصرفین استعمال، تصاحب، تلف یا مفقود نماید، به حبس از شش ماه تا سه سال محکوم خواهد شد.”
✅ خیانت در امانت چک بدون تاریخ چگونه محقق می‌شود؟
زمانی که صادرکننده چک، سند را بدون درج تاریخ در اختیار طرف مقابل می‌گذارد، انتظار دارد که دارنده چک در شرایط مشخص و طبق توافق، از آن استفاده کند. اگر دارنده بدون تحقق شروط، به‌صورت یک‌طرفه تاریخی در چک درج کند و آن را به اجرا بگذارد، ممکن است رفتار او مصداق سوءاستفاده از سفید امضا یا خیانت در امانت باشد.
در چنین شرایطی، دارنده نه‌تنها به حقوق قراردادی تجاوز کرده، بلکه ممکن است مشمول مجازات کیفری نیز گردد، به‌ویژه اگر بتواند سوءنیت و عدم اذن در درج تاریخ را اثبات کرد.
جایگاه حقوقی چک بدون تاریخ در قانون تجارت و نظام بانکی
در مبادلات مالی میان اشخاص، گاهی چک‌هایی صادر می‌شوند که فاقد تاریخ هستند و اصطلاحاً به آن‌ها «چک بدون تاریخ» گفته می‌شود. این نوع چک‌ها اغلب در روابط مبتنی بر اعتماد یا برای تضمین انجام تعهدات مورد استفاده قرار می‌گیرند، اما همین نبود تاریخ می‌تواند منشاء اختلافات جدی و پیگیری‌های حقوقی یا کیفری شود.
✅ وضعیت قانونی صدور چک بدون تاریخ
طبق ماده ۳۱۰ قانون تجارت، چک نوشته‌ای است که به موجب آن صادرکننده وجوهی را که نزد بانک دارد، به دیگری واگذار می‌کند. هرچند در متن این ماده به تاریخ اشاره نشده، اما مطابق ماده ۳۱۱ همان قانون:
«در چک باید محل و تاریخ صدور قید شده و به امضای صادرکننده رسیده باشد. پرداخت وجه چک نباید وعده‌دار باشد.»
به این معنا که در چک‌های معمولی، درج تاریخ یک الزام قانونی است. اما در عمل، چک‌هایی که فاقد تاریخ‌اند، در دادگاه‌ها و دعاوی حقوقی به‌عنوان اسناد عادی دارای اعتبار شناخته می‌شوند؛ مشروط بر آنکه بتوان توافق یا دلیل موجهی برای صدور آن‌ها ارائه کرد.
✅ تفاوت چک‌های عادی و صیادی در درج تاریخ
در گذشته، بسیاری از چک‌ها بدون درج تاریخ صادر می‌شدند، اما با اجرای سامانه «صیاد» توسط بانک مرکزی از سال ۱۳۹۷، چک‌ها باید در سامانه ثبت شده و تاریخ صدور و سررسید آن‌ها به‌طور دقیق مشخص شود.
📌 بنابراین:
- در چک‌های صیادی، چک بدون تاریخ نه‌تنها اعتبار لازم‌الاجرا ندارد بلکه امکان ثبت آن در سامانه نیز وجود ندارد که در نهایت امکان برگشت زدن چک های جدید ثبت نشده نیز وجود ندارد و قابلیت پیگیری کیفری ندارد.
- در چک‌های قدیمی، اگرچه درج تاریخ الزامی بوده، اما نبود آن باعث بی‌اعتباری مطلق چک نمی‌شده است و ممکن بود دارنده با درج تاریخ، آن را به اجرا بگذارد.
چک ضمانتی و امانی؛ مبنای صدور و مسئولیت دارنده
یکی از رایج‌ترین کاربردهای چک در روابط معاملاتی و قراردادی، استفاده از آن به‌عنوان ابزار ضمانت یا امانت است. این چک‌ها که با عنوان چک تضمینی یا امانی شناخته می‌شوند که جزو دسته مطالبات مالی قرار نمی گیرند و حالت ضمانتی دارند، معمولاً فاقد تاریخ بوده و صرفاً به‌منظور تضمین اجرای تعهدات صادر می‌شوند. همین ویژگی، یعنی نداشتن تاریخ در زمان صدور، منشاء بسیاری از دعاوی و اختلافات میان صادرکننده و دارنده چک است.
✅ مفهوم چک تضمینی (ضمانتی)
چک تضمینی، چکی است که برای تضمین انجام یک تعهد از سوی صادر کننده صادر می‌شود، نه برای پرداخت وجه در زمان مشخص. در بسیاری از معاملات، طرفین توافق می‌کنند که چکی به عنوان پشتوانه اجرای قرارداد نزد طرف مقابل باقی بماند، تا در صورتی که صادرکننده به تعهدات خود عمل نکرد، دارنده بتواند با آن خسارت خود را جبران کند.
در بسیاری از این موارد، بر روی چک عباراتی مانند «بابت ضمانت قرارداد شماره…» یا «امانی» نوشته می‌شود تا ماهیت تعهدی آن مشخص شود.
📌 نکته: اگر روی چک چنین عباراتی نوشته نشده باشد، تشخیص ماهیت امانی یا تضمینی بودن چک به توافقات شفاهی، پیامک‌ها، قرارداد کتبی و سایر قرائن بستگی خواهد داشت.
✅ سوءاستفاده از چک تضمینی بدون تاریخ
در عمل، دارنده چک ممکن است بدون تحقق شرط یا تخلفی از سوی صادرکننده، به‌صورت یک‌طرفه روی چک تاریخ بزند و آن را به اجرا بگذارد. این اقدام اگر بدون اذن یا برخلاف توافق باشد، می‌تواند عنوان مجرمانه خیانت در امانت یا جعل به خود بگیرد.
طبق رأی دادگاه‌ها، درج تاریخ در چک تضمینی در صورتی مجاز است که شرایط زیر رخ داده باشد در غیر این صورت، اقدام به درج تاریخ ممکن است مصداق سوءاستفاده از سفید امضا یا حتی جعل چک به عنوان سند تجاری محسوب شود. شرایط مجاز:
- تعهد صادر کننده محقق نشده باشد.
- دارنده اذن صریح یا ضمنی برای درج تاریخ داشته باشد.
تحلیل نمونه آرا در دعاوی خیانت در امانت چک و درج تاریخ
یکی از چالش‌برانگیزترین رفتارها در خصوص چک‌های فاقد تاریخ، درج تاریخ غیرواقعی توسط دارنده چک است؛ رفتاری که در ظاهر شاید ساده به نظر برسد اما در عمل می‌تواند آثار حقوقی و کیفری سنگینی به دنبال داشته باشد. در این وضعیت، مسئله اساسی این است که آیا دارنده مجاز بوده چنین تاریخی درج کند یا نه؟ و آیا درج تاریخ غیرواقعی می‌تواند عنوان خیانت در امانت یا جعل پیدا کند یا خیر؟
✅ نظریه مشورتی و دیدگاه قضات
در پاسخ به این پرسش، نشست قضایی برگزار شده در تاریخ ۱۳۹۷/۰۸/۰۱ در شهرستان صومعه‌سرا به این موضوع پرداخته و آراء مختلفی را بیان کرده است:
نظر هیئت عالی نشست قضایی:
موضوع از مصادیق سوءاستفاده از سفید امضاء نسبی است.
اگر دارنده چک اذن در درج تاریخ داشته باشد ولی خارج از حدود اذن عمل کند، مشمول ماده ۶۷۳ قانون مجازات اسلامی (خیانت در امانت) خواهد بود.
اما اگر اذن درج تاریخ نداشته باشد، این عمل می‌تواند مشمول ماده ۵۲۲ قانون مجازات اسلامی (جعل) باشد.
✅ دیدگاه اکثریت قضات نشست:
درج تاریخ بدون اذن یا فراتر از حدود عرفی، سوءاستفاده از سفید امضاء تلقی شده و جرم است.
به‌ویژه زمانی که صادرکننده بتواند اثبات کند که تاریخ درج شده، خارج از توافق بوده است.
📌 نکته مهم: حتی اگر چک شامل مبلغ باشد اما بدون تاریخ صادر شود، از نظر حقوقی نسبت به تاریخ، سفید امضاء محسوب می‌شود. در نتیجه، درج تاریخ غیرواقعی در چنین چکی، اگر با سوءنیت باشد، جرم تلقی خواهد شد.
✅ دیدگاه اقلیت قضات:
🔹 نظریه اقلیت اول:
این رفتار جعل است، نه سوءاستفاده از سفید امضاء. زیرا چک، دارای متن و مبلغ بوده و عرفاً سفید امضاء محسوب نمی‌شود.
🔹 نظریه اقلیت دوم:
اصلاً هیچ جرمی رخ نداده است؛ زیرا وقتی فردی چکی بدون تاریخ به دیگری می‌دهد، عرفاً به معنای واگذاری اختیار درج تاریخ به دارنده چک است، مگر خلاف آن اثبات شود.
تحلیل نمونه آرا در دعاوی خیانت در امانت چک
در مواردی که چک به عنوان امانت یا ضمانت بدون تاریخ در اختیار فردی قرار می‌گیرد، استفاده از آن برخلاف توافق اولیه می‌تواند مشمول عنوان کیفری خیانت در امانت شود. قانون‌گذار در ماده ۶۷۳ قانون مجازات اسلامی به‌طور خاص به موضوع سوءاستفاده از سفیدامضا پرداخته و این رفتار را مستوجب مجازات دانسته است.
✅ شرایط تحقق جرم طبق ماده ۶۷۳
ماده ۶۷۳ مقرر می‌دارد:
«هرکس از سفید امضایی که به او سپرده شده است سوءاستفاده نماید، به حبس از شش ماه تا دو سال محکوم خواهد شد.»
📌 در زمینه چک‌های بدون تاریخ، این ماده زمانی قابل استناد است که:
- چک بدون تاریخ به عنوان امانت تحویل داده شده باشد.
- دارنده، بدون تحقق شرایط قرارداد یا بدون اذن صادرکننده، تاریخ را درج و چک را اجرا کند.
- رفتار دارنده منجر به ضرر صادرکننده شود (مثلاً برگشت زدن چک، مطالبه زودهنگام، دریافت خسارت تأخیر غیرواقعی و…).
در چنین حالتی، سوءاستفاده از چک بدون تاریخ می‌تواند از مصادیق سوءاستفاده از سفید امضاء تلقی شده و دارنده مشمول مجازات مقرر در ماده فوق قرار گیرد.
✅ تفاوت با جرم جعل
نکته‌ای که باید مورد توجه قرار گیرد این است که اگر شخصی تاریخی غیرواقعی را عمداً بر روی چک درج کند، به‌نحوی که آن تاریخ باعث فریب مرجع رسمی، ایجاد خسارت یا مسئولیت برای صادرکننده شود، ممکن است رفتار وی علاوه بر خیانت در امانت، جعل نیز محسوب شود.
در این حالت:
-
اگر دارنده اذن در درج تاریخ نداشته باشد → جعل
-
اگر دارنده اذن در درج تاریخ داشته اما از حدود آن خارج شده باشد → خیانت در امانت
📌 بنابراین، تمایز بین این دو عنوان کیفری (جعل و خیانت در امانت) وابسته به اذن یا توافق اولیه، نحوه استفاده از چک و اثبات سوء نیت دارنده است.
تأخیر تأدیه در چک بدون تاریخ؛ راه‌حل به‌جای درج تاریخ غیرواقعی
یکی از پیچیده‌ترین مسائل در دعاوی مربوط به چک‌های فاقد تاریخ، مسئله محاسبه خسارت تأخیر تادیه در چک بدون تاریخ است. در حالی که درج تاریخ می‌تواند این مشکل را ظاهراً برطرف کند، اما در بسیاری از موارد درج تاریخ بدون توافق یا برخلاف واقع، می‌تواند جرم تلقی شود. بنابراین، به جای این اقدام پرریسک، راهکار قانونی و مطمئن‌تری نیز وجود دارد.
✅ راه‌حل جایگزین درج تاریخ: تعیین زمان مطالبه در دادگاه
طبق ماده ۵۲۲ قانون آیین دادرسی مدنی:
«در دعاوی که موضوع آن دَین و از نوع وجه رایج بوده و با مطالبه داین و تمکن مدیون، مدیون از پرداخت خودداری کرده باشد، در صورت تغییر فاحش شاخص قیمت سالانه از زمان سررسید تا زمان پرداخت، دادگاه می‌تواند خسارت تأخیر تأدیه را تعیین کند.»
📌 اما در چک بدون تاریخ، دو مانع مهم وجود دارد:
-
تاریخ سررسید مشخص نیست: در نتیجه دادگاه نمی‌تواند زمان دقیق آغاز تأخیر را شناسایی کند.
-
خطر درج تاریخ جعلی: دارنده ممکن است تاریخی جلوتر از موعد واقعی درج کند که منجر به مطالبه ناحق خسارت شود.
📌 برای حل این مشکل، دادگاه‌ها معمولاً تاریخ ثبت دادخواست یا تاریخ مندرج در گواهی عدم پرداخت بانک را به‌عنوان ملاک شروع خسارت تأخیر در نظر می‌گیرند. این اقدام به مراتب مطمئن‌تر و قانونی‌تر از درج تاریخ توسط دارنده چک است.
✅ نقش وکیل در اثبات زمان مطالبه واقعی
در صورتی که دارنده چک قصد داشته باشد خسارت تأخیر تأدیه را مطالبه کند، بهترین راه این است که با استفاده از یک وکیل متخصص، مدارک و ادله‌ای مانند:
-
مفاد قرارداد بین طرفین
-
پیامک یا مکاتبات الکترونیکی
-
شهادت شهود
-
تاریخ اولین مطالبه رسمی یا ارسال اظهارنامه
را به دادگاه ارائه کند تا تاریخ دقیق تحقق دین و مطالبه واقعی وجه چک مشخص شود.
⚖️ این روش، هم از نظر حقوقی قابل دفاع است و هم مانع از درگیر شدن با اتهاماتی مانند جعل یا خیانت در امانت خواهد شد.
سوالات متداول
در این قسمت از مقاله سوالات متداول پیرامون خیانت در امانت چک بدون تاریخ را مشاهده می فرمایید:
❓ من یک چک بدون تاریخ بابت ضمانت انجام کار به پیمانکار دادم، اما حالا بدون اینکه تعهدی رو نقض کرده باشم، اون چک رو برگشت زده. چه کاری می‌تونم بکنم؟
✅ اگر بتوانید اثبات کنید که چک صرفاً بابت ضمانت بوده و هنوز تخلفی از طرف شما صورت نگرفته، می‌توانید از طریق دادگاه شکایت خیانت در امانت مطرح کنید یا دفاعیه قوی برای جلوگیری از صدور حکم کیفری تنظیم نمایید. داشتن قرارداد، پیامک یا شهادت شهود در این موارد کمک بزرگی است.
❓ من چکی بدون تاریخ از شریکم گرفتم بابت تضمین برگشت سرمایه، ولی الان می‌خواد تاریخ بزنه و وصولش کنه، در حالی که موعد توافق‌مون نرسیده. آیا می‌تونه این کارو بکنه؟
✅ اگر توافق شما مستند باشه که چک بعد از یک زمان مشخص یا تحقق شرطی قابل وصول بوده، زدن تاریخ توسط دارنده چک می‌تونه مصداق سوءاستفاده از سفیدامضا و حتی خیانت در امانت باشه. شما می‌تونید با اثبات این توافق، جلوی وصول چک رو بگیرید.
❓ من به عنوان فروشنده، در قراردادمون از خریدار چک ضمانتی گرفتم، ولی روی چک ننوشتم بابت ضمانت. الان اختلاف پیش اومده. چطور ثابت کنم چک ضمانتیه؟
✅ اگرچه بهتر بود روی چک این موضوع درج می‌شد، اما می‌تونید با ارائه قرارداد، صحبت‌های ضبط‌شده، پیامک‌ها یا حتی شهادت شهود، اثبات کنید که چک بابت ضمانت بوده. هرگونه مدرکی که نشان‌دهنده قصد واقعی طرفین باشه، می‌تونه به نفع شما استفاده بشه.
❓ من بابت خرید ماشین، چک ضمانتی بدون تاریخ دادم و در قرارداد هم نوشتیم فقط در صورت تخلف، قابل وصوله. اما فروشنده چک رو به فرد دیگه منتقل کرده. آیا اون فرد هم می‌تونه چک رو وصول کنه؟
✅ اگر شخص ثالث به صورت با حسن نیت و بدون اطلاع از ضمانتی بودن چک، اون رو دریافت کرده باشه، وصول اون از نظر حقوقی ممکنه؛ ولی شما می‌تونید با اثبات ضمانتی بودن چک، جلوی وصول رو بگیرید یا علیه دارنده جدید در صورتی که مطلع بوده، طرح دعوی کنید.