در روابط مالی و تجاری، اعتماد یکی از ارکان اصلی موفقیت و استمرار همکاری‌هاست. هنگامی که شخصی مالی یا سندی را به دیگری می‌سپارد، انتظار دارد که آن امانت دقیقاً طبق توافق و برای هدف تعیین‌شده مورد استفاده قرار گیرد. چک، به عنوان یکی از رایج‌ترین اسناد تجاری، علاوه بر نقش پرداخت در معاملات، گاه به عنوان ضمانت انجام تعهد یا تضمین بازپرداخت بدهی نیز استفاده می‌شود. اما زمانی که دارنده چک از این سند برخلاف توافق و بدون تحقق شرایط مقرر استفاده کند، رفتار او می‌تواند مشمول عنوان مجرمانه “خیانت در امانت چک” شود.
در این مقاله، با تکیه بر قوانین جاری، به‌ویژه ماده ۶۷۴ قانون مجازات اسلامی و اصلاحات قانونی سال ۱۳۹۹، به بررسی دقیق مفهوم خیانت در امانت چک، شرایط تحقق آن، انواع و راه‌های اثبات، مراحل شکایت، مجازات‌ها، رأی وحدت رویه دیوان عالی کشور، و همچنین نکات پیشگیرانه می‌پردازیم تا راهنمایی جامع برای آگاهی شهروندان و فعالان اقتصادی فراهم شود.
تعریف خیانت در امانت چک بر اساس قانون
طبق ماده ۶۷۴ قانون مجازات اسلامی (تعزیرات)، هرگاه اموال منقول یا غیرمنقول یا نوشته‌هایی مانند سفته، چک یا قبض، به عنوان امانت، رهن، اجاره، وکالت یا هر کار با اجرت یا بی‌اجرت به کسی سپرده شود و توافق بر این باشد که مال یا سند در موعد مشخص بازگردانده شود یا به مصرف معینی برسد، اما فرد امانت‌دار آن را به ضرر مالک یا متصرف قانونی استعمال، تصاحب، تلف یا مفقود کند، مرتکب جرم خیانت در امانت شده است.
در ارتباط با چک، این ماده زمانی قابل اجراست که چک به عنوان امانت یا ضمانت به طرف مقابل داده شده باشد و دارنده چک پیش از وقوع شرایط استفاده یا بدون اجازه، اقدام به وصول، انتقال یا خرج آن کند.
⚖️شرایط تحقق جرم خیانت در امانت چک
برای اینکه یک عمل، «خیانت در امانت چک» محسوب شود، وجود شرایط زیر ضروری است:
- سپرده شدن چک به‌صورت قانونی یا قراردادی: چک باید با رضایت و به‌طور قانونی به طرف مقابل داده شود.
- وجود توافق یا هدف مشخص: توافق شده باشد که چک صرفاً برای هدف خاصی (مانند ضمانت قرارداد یا حسن انجام کار) نزد دارنده باقی بماند.
- اقدام برخلاف توافق: دارنده چک بدون تحقق شرط یا بدون اجازه صادرکننده، آن را نقد یا به دیگری منتقل کند.
- وجود سوء نیت: عمل دارنده باید با آگاهی و قصد ضرر زدن به مالک یا نقض تعهدات باشد.
به بیان ساده، صرف نگهداری چک یا حتی خرج آن بدون وجود توافق قبلی مبنی بر امانی بودن، خیانت در امانت محسوب نمی‌شود؛ بلکه رابطه امانی باید در قرارداد یا اسناد مرتبط قابل اثبات باشد.
انواع خیانت در امانت چک
خیانت در امانت چک می‌تواند به شکل‌های مختلفی رخ دهد که هر یک شرایط و آثار حقوقی خاص خود را دارند. آشنایی با این انواع به شاکیان و وکلای آن‌ها کمک می‌کند که در طرح دعوا و ارائه ادله مسیر درستی را طی کنند.
📌 خیانت در امانت چک ضمانتی
چک ضمانتی، چکی است که برای تضمین انجام تعهد یا حسن انجام کار به طرف مقابل داده می‌شود؛ مانند چکی که مستاجر به مالک می‌دهد تا در صورت عدم تخلیه ملک، هزینه‌ها جبران شود. اگر دارنده چک پیش از تخلف یا بدون دلیل موجه آن را نقد کند، مرتکب خیانت در امانت شده است. شرط مهم این است که امانی بودن چک در متن چک یا قرارداد کتبی ذکر شده باشد.
در نظر داشته باشید که چک ضمانت، کیفری نیست یعنی زندان برای صاحب چک برگشتی به همراه ندارد بلکه شکایت حقوقی مطرح می شود.
📌 خیانت در امانت چک سفید امضا
در این حالت، چک بدون درج مبلغ یا تاریخ و صرفاً با امضای صادرکننده به دارنده سپرده می‌شود. سوءاستفاده از چنین چکی، مانند درج مبلغ یا تاریخ برخلاف توافق و وصول آن، مصداق بارز خیانت در امانت است.
طبق ماده ۶۷۳ قانون مجازات اسلامی، استفاده غیرمجاز از سفید امضا یا سفید مهر می‌تواند مجازات حبس ۶ ماه تا ۱ سال و نیم را به دنبال داشته باشد.
📌 خیانت در امانت چک در وجه حامل
چک در وجه حامل، به هر فردی که آن را در اختیار داشته باشد، اجازه وصول می‌دهد. این نوع چک به دلیل قابلیت نقل‌وانتقال سریع، بستر مناسبی برای سوءاستفاده فراهم می‌کند. اگر چنین چکی به عنوان امانت داده شود و دارنده آن را بدون مجوز نقد کند یا منتقل نماید، عمل او مشمول خیانت در امانت خواهد بود. البته با اجرای قانون جدید صدور چک (۱۳۹۹)، صدور چک در وجه حامل به‌طور کلی ممنوع شده و باید در سامانه صیاد به نام شخص مشخص ثبت شود.
مجازات خیانت در امانت چک و تغییرات قانونی آن
بر اساس ماده ۶۷۴ قانون مجازات اسلامی (تعزیرات)، تا پیش از سال ۱۳۹۹، مجازات خیانت در امانت، از جمله خیانت در امانت چک، حبس از شش ماه تا سه سال بود. این جرم غیرقابل گذشت محسوب می‌شد؛ یعنی حتی اگر شاکی گذشت می‌کرد، رسیدگی و مجازات ادامه پیدا می‌کرد.
⚖️اصلاحیه قانون در سال ۱۳۹۹
با تصویب قانون کاهش مجازات حبس تعزیری در اردیبهشت ۱۳۹۹، تغییرات مهمی ایجاد شد:
- جرم خیانت در امانت قابل گذشت شد.
- میزان مجازات به سه ماه تا یک سال و نیم حبس کاهش یافت.
- با گذشت شاکی و نبود جنبه عمومی مؤثر، پرونده مختومه می‌شود.
🔍تأثیر رأی وحدت رویه شماره ۵۹۱ دیوان عالی کشور – مورخ ۱۳۷۳/۱/۱۶
هیأت عمومی دیوان عالی کشور اعلام کرد که:
خیانت در امانت از جرایمی است که علاوه بر جنبه خصوصی (حق‌الناس)، جنبه عمومی نیز دارد و به نظم و امنیت اقتصادی جامعه لطمه می‌زند. بنابراین رضایت شاکی یا استرداد شکایت، مانع تعقیب و مجازات مرتکب نیست.
پیش از اصلاحیه، رأی وحدت رویه ۵۹۱ (مصوب ۱۳۷۳) تأکید داشت که خیانت در امانت هم جنبه خصوصی دارد و هم جنبه عمومی، و گذشت شاکی مانع اجرای مجازات نمی‌شود. اما بعد از اصلاحیه ۱۳۹۹، خیانت در امانت در زمره جرایم قابل گذشت قرار گرفت و اثر رأی وحدت رویه در این بخش عملاً منتفی شد.
📌 نکته مهم:
با اینکه مجازات کاهش یافته، اما سابقه کیفری ناشی از محکومیت به خیانت در امانت همچنان می‌تواند در سوابق فرد باقی بماند و بر اعتبار اجتماعی و حقوقی او اثر بگذارد.
راه‌های اثبات خیانت در امانت چک
برای محکومیت فردی به جرم خیانت در امانت چک، صرف ادعا کافی نیست؛ بلکه باید ادله و مستندات محکمه پسند ارائه شود. قانون‌گذار در دعاوی کیفری، چهار روش اصلی را برای اثبات چنین جرمی پیش‌بینی کرده است:
۱. اقرار
اقرار یا اعتراف صریح متهم به ارتکاب جرم، قوی‌ترین دلیل در دعاوی کیفری است. اگر دارنده چک در حضور مقام قضایی بپذیرد که چک را به‌عنوان امانت دریافت کرده و برخلاف توافق از آن استفاده کرده است، این اقرار به‌تنهایی می‌تواند برای صدور حکم محکومیت کافی باشد.
۲. شهادت شهود
در صورتی که مدرک کتبی برای اثبات امانی بودن چک وجود نداشته باشد، شهادت دو شاهد عادل می‌تواند این رابطه امانی را ثابت کند. شاهدان باید جزئیات توافق، نحوه سپردن چک و نحوه سوءاستفاده از آن را دقیقاً برای دادگاه بیان کنند.
۳. علم قاضی
علم قاضی، نتیجه برداشت شخصی او از مجموعه دلایل، قرائن و شواهد موجود در پرونده است. مثلاً اگر قاضی از بررسی قرارداد، پیامک‌ها یا سایر مستندات به این نتیجه برسد که چک به عنوان امانت سپرده شده و سوءاستفاده رخ داده، این علم می‌تواند مبنای صدور حکم باشد.
۴. اسناد و مدارک معتبر
- قرارداد کتبی که در آن امانی یا ضمانتی بودن چک تصریح شده باشد.
- لاشه یا ته‌برگ چک که روی آن عبارت «ضمانت» یا «امانت» درج شده باشد.
- رسید پرداخت وجه تعهد شده پیش از نقد شدن چک.
- پیام‌ها یا مکاتباتی که به روشنی هدف امانی بودن چک را ثابت کند.
🔍 نکته مهم:
در پرونده‌های خیانت در امانت چک، هرچه اسناد کتبی و مستندات مکتوب قوی‌تر باشد، احتمال صدور حکم به نفع شاکی بیشتر خواهد بود.
نحوه شکایت و روند دادرسی خیانت در امانت چک
برای پیگیری جرم خیانت در امانت چک، شاکی باید مراحل قانونی را به‌درستی طی کند تا شکایتش به نتیجه برسد. این روند معمولاً شامل مراحل زیر است:
۱. ثبت‌نام در سامانه ثنا
اولین قدم، ثبت‌نام و احراز هویت در سامانه ثنا (sana.adliran.ir) است. بدون داشتن حساب کاربری ثنا، امکان ثبت شکایت یا دریافت ابلاغیه‌های قضایی وجود ندارد.
2. تنظیم شکواییه
شاکی باید شکواییه‌ای تنظیم کند که در آن موارد زیر به‌طور کامل ذکر شده باشد:
-
مشخصات کامل شاکی و مشتکی‌عنه (متهم)
-
موضوع شکایت: «خیانت در امانت چک»
-
شرح ماجرا و نحوه سپردن چک به متهم
-
دلایل و مستندات (قرارداد، رسید پرداخت، شهادت شهود، ته‌برگ چک و…)
۳. مراجعه به دفتر خدمات الکترونیک قضایی
پس از تهیه شکواییه و جمع‌آوری مدارک، باید به نزدیک‌ترین دفتر خدمات قضایی مراجعه کرده و شکایت را ثبت کرد. این دفتر، شکواییه را به دادسرای صالح ارسال می‌کند.
۴. رسیدگی در دادسرا
-
تحقیقات مقدماتی انجام می‌شود و از شاکی و متهم توضیحات گرفته می‌شود.
-
اگر ادله کافی باشد، قرار جلب به دادرسی صادر و پرونده به دادگاه کیفری دو فرستاده می‌شود.
-
در صورت نبود ادله کافی، قرار منع تعقیب صادر می‌شود.
۵. رسیدگی در دادگاه کیفری
در دادگاه، قاضی با بررسی اسناد، استماع شهادت شهود و دفاعیات طرفین تصمیم‌گیری می‌کند. در صورت اثبات جرم، حکم محکومیت صادر می‌شود و حتی اگر متهم توانسته باشد اقدام قضایی علیه دارنده چک انجام دهد، دادگاه اجراییه چک را باطل می کند در غیر این صورت متهم تبرئه خواهد شد.
⚖️ نکته کاربردی:
به دلیل پیچیدگی اثبات رابطه امانی و ضرورت ارائه ادله قوی، استفاده از وکیل متخصص در این حوزه شانس موفقیت پرونده را به‌طور چشمگیری افزایش می‌دهد.
مدارک لازم برای شکایت خیانت در امانت چک
برای طرح شکایت موفق در پرونده‌های خیانت در امانت چک، جمع‌آوری و ارائه مدارک معتبر اهمیت بالایی دارد. این مدارک باید توانایی اثبات امانی بودن چک و همچنین سوءاستفاده متهم را داشته باشند.
📁مهم‌ترین مدارک شامل
-
اصل یا تصویر چک
-
اگر چک نزد شما نیست، ارائه تصویر معتبر یا کپی برابر با اصل آن نیز می‌تواند مفید باشد.
-
-
قرارداد یا توافق‌نامه کتبی
-
قراردادی که در آن صراحتاً ذکر شده باشد چک بابت ضمانت، امانت یا هدف خاصی سپرده شده است.
-
-
رسید پرداخت یا انجام تعهد
-
مدارکی که نشان دهد صادرکننده چک، تعهدات خود را انجام داده ولی دارنده چک آن را نقد کرده است.
-
-
شهادت شهود
-
افرادی که می‌توانند شهادت دهند چک به صورت امانی سپرده شده و استفاده از آن خلاف توافق بوده است.
-
-
پیام‌ها و مکاتبات
-
پیامک، ایمیل، یا مکاتبات رسمی که امانی بودن چک و شرایط استفاده از آن را ثابت می‌کند.
-
-
ته‌برگ یا لاشه چک با قید عبارت “امانت” یا “ضمانت”
-
وجود این قید روی چک یا ته‌برگ، یکی از قوی‌ترین ادله برای اثبات امانی بودن است.
-
📌 نکته مهم:
هرچه مدارک مکتوب و رسمی بیشتر باشد، احتمال صدور حکم به نفع شاکی افزایش می‌یابد. در صورت نبود مدارک کافی، معمولاً پرونده به صدور قرار منع تعقیب منجر می‌شود.
دادگاه صالح برای رسیدگی به جرم خیانت در امانت چک
انتخاب دادگاه صالح، یکی از نکات مهم در طرح شکایت کیفری است؛ زیرا اگر شکایت در مرجع اشتباه مطرح شود، زمان و هزینه زیادی از بین خواهد رفت.
⚖️معیار تعیین دادگاه صالح
طبق قانون آیین دادرسی کیفری، دادگاه محل وقوع جرم صلاحیت رسیدگی دارد. در خیانت در امانت چک، جرم زمانی واقع می‌شود که سوءاستفاده از چک انجام گیرد؛ یعنی محلی که چک در آن نقد، خرج یا به ثالث منتقل شده باشد.
🔹 مثال:
اگر چک در تهران به‌عنوان امانت سپرده شده باشد، اما دارنده آن را در ساری نقد کند، محل وقوع جرم ساری محسوب می‌شود و دادسرای عمومی و دادگاه کیفری این شهر صلاحیت رسیدگی دارند.
مراجع صالح
- دادسرای عمومی و انقلاب (برای تحقیقات مقدماتی)
- دادگاه کیفری دو (برای رسیدگی و صدور حکم)
توجه:
در کنار رسیدگی کیفری، اگر شاکی بخواهد خسارات مالی ناشی از جرم را نیز مطالبه کند، می‌تواند به دادگاه حقوقی مراجعه کرده یا در همان پرونده کیفری دادخواست ضرر و زیان تقدیم کند.
نمونه شکواییه خیانت در امانت چک
مشخصات شاکی:
نام و نام خانوادگی: …………………
شماره ملی: …………………
نشانی: …………………مشخصات مشتکی‌عنه (متهم):
نام و نام خانوادگی: …………………
شماره ملی: …………………
نشانی: …………………موضوع شکایت:
درخواست صدور حکم محکومیت به جرم خیانت در امانت چکدلایل و مستندات:
قرارداد یا توافق‌نامه کتبی
رسید پرداخت وجه یا انجام تعهد
شهادت شهود
ته‌برگ یا لاشه چک با قید عبارت «امانت» یا «ضمانت»
شرح شکایت:
با سلام و احترام،
اینجانب ………… بر اساس توافق شفاهی/کتبی مورخ …………، تعداد ………… فقره چک به شماره‌های ………… عهده بانک ………… را بابت ضمانت/امانت، به آقای/خانم ………… تحویل دادم. طبق توافق، این چک‌ها صرفاً در صورت عدم ایفای تعهدات من قابل وصول بودند. با وجود انجام کامل تعهدات و پرداخت وجه مربوطه در تاریخ ………… (مدارک پیوست)، مشتکی‌عنه از استرداد چک‌ها خودداری کرده و بدون رضایت اینجانب، اقدام به وصول/انتقال آن‌ها نموده است.
لذا با عنایت به ماده ۶۷۴ قانون مجازات اسلامی و سایر مقررات مربوطه، از آن مرجع محترم تقاضای رسیدگی و صدور حکم مجازات قانونی علیه مشتکی‌عنه را دارم.امضاء و تاریخ
راهکارهای پیشگیری از وقوع خیانت در امانت چک
پیشگیری از بروز جرم خیانت در امانت چک، به‌ویژه در معاملات و روابط کاری، بسیار ساده‌تر و کم‌هزینه‌تر از پیگیری قضایی آن است. رعایت نکات زیر می‌تواند تا حد زیادی ریسک این جرم را کاهش دهد:
۱. تنظیم قرارداد کتبی دقیق: همیشه هنگام سپردن چک، یک قرارداد مکتوب تهیه کنید که در آن هدف، شرایط استفاده، و تاریخ بازگشت چک مشخص شده باشد.
۲. درج عبارت «امانت» یا «ضمانت» روی چک: نوشتن این عبارات روی متن چک یا ته‌برگ آن، یک دلیل محکم برای اثبات رابطه امانی در دادگاه محسوب می‌شود.
۳. نگهداری مستندات پرداخت یا انجام تعهد: پس از ایفای تعهد یا پرداخت بدهی، رسید یا گواهی مربوطه را نزد خود نگه دارید تا در صورت بروز اختلاف بتوانید از آن استفاده کنید.
۴. پرهیز از صدور چک سفید امضا: چک سفید امضا یکی از رایج‌ترین ابزارهای سوءاستفاده است. حتی در صورت اعتماد کامل، بهتر است مبلغ و تاریخ را خودتان درج کنید.
۵. سپردن چک به افراد یا مؤسسات قابل اعتماد: پیش از سپردن چک، از اعتبار و خوش‌نامی فرد یا شرکت مقابل اطمینان حاصل کنید.
۶. پیگیری وضعیت چک در سامانه صیاد: در چک‌های جدید صیادی، می‌توانید با کد رهگیری، وضعیت ثبت و انتقال چک را بررسی و در صورت لزوم، انتقال آن را لغو کنید.
📌 نکته کاربردی:
در بسیاری از پرونده‌های خیانت در امانت چک، مشکل اصلی نبود سند مکتوب و بی‌توجهی به این نکات ساده است.
سوالات متداول
در این قسمت از مقاله سوالات متداول پیرامون خیانت در امانت چک مشاهده می فرمایید:
❓من یک چک بابت ضمانت کار به کارفرما داده بودم که پس از اخراج به دلیل شروع کرونا و دریافت بیمه بیکاری، به کارفرما مراجعه کردم تا چک را پس بگیرم. اما او از بازگرداندن چک خودداری کرد و از طریق مراجع قضایی چک را گرفتم. دیدم او تاریخ روی چک زده و نوشته پشت چک مبنی بر ضمانت را خط زده و چک را به حساب گذاشته که برگشت خورده است. آیا می‌توانم بابت خیانت در امانت شکایت کنم؟
✅ در صورتی که چک هنوز نزد کارفرما باشد و او از بازگرداندن آن خودداری کند، می‌توانید بابت خیانت در امانت و حتی استفاده از سند مجعول شکایت کنید. اما اگر چک را بازپس گرفته‌اید و نزد شماست، دیگر موضوع خیانت در امانت منتفی است. در این شرایط، اگر چک به‌طور غیرقانونی خرج شده باشد و شما متحمل ضرر شده باشید، باید مسیر حقوقی یا کیفری متناسب را انتخاب کنید.
❓من چکی بابت طلبکاری از فردی گرفته‌ام که در بانک ثبت نشده بود و پول پرداخت نشده است. اکنون دادگاه حقوقی او را محکوم کرده و او شکایت خیانت در امانت کرده است. چه کاری باید انجام دهم؟
✅ در این شرایط، بار اثبات امانی بودن چک بر عهده شاکی است. شما باید دفاع کنید که چک بابت طلب واقعی شما صادر شده و نه به عنوان امانت. ارائه قرارداد، رسید یا سایر مدارک مرتبط می‌تواند دفاع شما را تقویت کند.
❓ من با دو نفر قرارداد مشارکت برای یک پروژه امضا کرده‌ام و به عنوان مشاور دو فقره چک بابت ضمانت پرداخت حق مشاوره دریافت کرده‌ام. در قرارداد ذکر شده که چک‌ها به صورت امانت به من داده شده، ولی روی چک‌ها در وجه من ثبت شده و قابل نقد شدن هستند. آیا نقد کردن چک‌ها خیانت در امانت محسوب می‌شود؟
✅ اگر در قرارداد به صراحت قید شده که چک‌ها به‌صورت امانت هستند، نقد کردن آن‌ها بدون وجود دلیل موجه (مثل عدم پرداخت حق مشاوره) می‌تواند مصداق خیانت در امانت باشد. برای جلوگیری از اتهام، باید بتوانید ثابت کنید که شرایط استفاده از چک مطابق توافق فراهم شده است.
❓ من شکایت خیانت در امانت برای دو چک انجام داده‌ام و قرار جلب دادرسی صادر شده است. مدارک شامل فیش‌های واریزی، شهادت شهود، و رسیدی که متهم چک‌ها را دریافت و امضا کرده، ارائه شده‌اند. آیا این مدارک برای اثبات جرم در دادگاه کافی هستند؟
✅ با توجه به مدارک ارائه‌شده، شانس موفقیت شما بالاست و این مستندات معمولاً برای اثبات جرم خیانت در امانت کفایت می‌کنند. با این حال، باید آماده باشید که متهم دفاعیات مختلفی ارائه دهد و شما با پاسخ‌های مستدل و قانونی از پرونده‌تان حمایت کنید.
❓ یک چک به مبلغ ۱۷۴ میلیون تومان به فردی به امانت دادم و رسید امانی را با امضا و اثر انگشت از او گرفتم. او چک را تاریخ زده و به فرد دوم تحویل داده و من به زندان افتادم. تمام مراحل شکایت خیانت در امانت چک را طی کرده‌ام. آیا دادگاه تجدید نظر به پرونده نگاه خواهد کرد؟
✅ بله، دادگاه تجدیدنظر پرونده شما را به‌طور کامل بررسی می‌کند و دلایل و مدارکی که ارائه کرده‌اید، مجدداً ارزیابی خواهد شد. این فرصت خوبی است که تمام مستندات، قراردادها، شهادت شهود و حتی دفاعیات جدید خود را ارائه دهید تا رأی به نفع شما تغییر کند.