در نظام قضایی ایران، احکام دادگاه‌ها بسته به شرایط صدور و حضور یا عدم حضور طرفین در جلسات دادرسی، به دو نوع «حضوری» و «غیابی» تقسیم می‌شوند. در این میان، حکم غیابی یکی از مهم‌ترین مفاهیمی است که به دلیل فقدان حضور خوانده در مراحل رسیدگی، نیازمند بررسی ویژه‌ای از نظر شرایط صدور، اعتبار، نحوه اعتراض و اجرای آن است.
این نوع حکم اگرچه در غیاب یکی از طرفین صادر می‌شود، اما از منظر قانون اعتبار دارد و در صورت عدم اعتراض در مهلت مقرر، قطعی و لازم‌الاجرا خواهد شد. شناخت دقیق از ابعاد مختلف حکم غیابی، از جمله شرایط تحقق، امکان اعتراض، و ضرورت معرفی ضامن یا ارائه تأمین برای اجرای آن، می‌تواند نقش مهمی در دفاع از حقوق طرفین ایفا کند.
حکم غیابی چیست و شرایط صدور چه می باشد؟
حکم غیابی، حکمی است که دادگاه در غیاب خوانده و بدون ارائه دفاعیه از سوی او، صادر می‌کند. بر اساس ماده ۳۰۳ قانون آیین دادرسی مدنی، اصل بر حضوری بودن آراء دادگاه است؛ مگر آنکه شرایطی خاص فراهم باشد که در آن صورت، رأی صادر شده «غیابی» تلقی می‌شود. این شرایط عبارت‌اند از:
- عدم حضور خوانده یا نماینده قانونی او در هیچ‌یک از جلسات رسیدگی: اگر خوانده، وکیل، قائم‌مقام یا نماینده قانونی وی حتی در یکی از جلسات دادگاه حاضر شود، رأی صادرشده حضوری محسوب می‌شود، حتی اگر در بقیه جلسات شرکت نکند.
- عدم ارائه لایحه دفاعیه کتبی به دادگاه: ارسال هرگونه دفاعیه کتبی از سوی خوانده یا نماینده او، باعث می‌شود که دادگاه رأی صادره را حضوری تلقی کند؛ زیرا دفاعیات خوانده به اطلاع دادگاه رسیده است.
- عدم ابلاغ واقعی اوراق قضایی به خوانده: اگر اخطاریه‌های دادرسی به‌صورت واقعی ابلاغ شده باشند (یعنی خود خوانده یا نماینده قانونی او آن را شخصاً دریافت کرده باشد)، حکم دیگر غیابی محسوب نمی‌شود. فقط زمانی که ابلاغ قانونی و غیر شخصی باشد، امکان صدور حکم غیابی وجود دارد.
بنابراین، برای آنکه یک حکم به‌صورت غیابی صادر شود، باید هر سه شرط بالا به‌صورت هم‌زمان برقرار باشد. حتی اگر یکی از این شروط موجود نباشد، رأی صادره دیگر غیابی نیست و نمی‌توان نسبت به آن واخواهی کرد.
تفاوت حکم غیابی با حکم حضوری چیست؟
یکی از مهم‌ترین تفاوت‌های میان حکم غیابی و حکم حضوری، امکان اعتراض به آن‌ها است. در حالی که حکم حضوری معمولاً فقط از طریق تجدیدنظر قابل اعتراض است، حکم غیابی ابتدا قابل واخواهی بوده و در صورت رد واخواهی، قابل تجدیدنظرخواهی نیز خواهد بود.
✔️ تفاوت‌های اصلی به شرح زیر است:
-
شرایط صدور:
-
حکم حضوری در شرایطی صادر می‌شود که خوانده یا وکیل یا نماینده قانونی او در جلسات دادگاه حضور داشته یا لایحه دفاعیه ارسال کرده باشد.
-
حکم غیابی زمانی صادر می‌شود که خوانده نه در جلسه دادگاه حاضر شده باشد، نه دفاع مکتوب کرده و نه اخطاریه به‌طور واقعی به او ابلاغ شده باشد.
-
-
امکان واخواهی:
-
حکم حضوری قابل واخواهی نیست.
-
حکم غیابی فقط برای محکوم‌علیه غایب، قابل واخواهی است.
-
-
تشخیص دادگاه:
-
قاضی صادرکننده رأی بر اساس مواد ۳۰۳ و ۳۰۵ قانون آیین دادرسی مدنی باید تشخیص دهد که آیا شرایط صدور رأی غیابی وجود دارد یا خیر؛ در غیر این صورت، رأی به صورت حضوری تلقی می‌شود.
-
-
مراحل اعتراض:
-
اعتراض به حکم حضوری از طریق تجدیدنظر و سپس فرجام‌خواهی (در صورت امکان) صورت می‌گیرد.
-
اما حکم غیابی ابتدا باید از طریق واخواهی مورد اعتراض قرار گیرد، سپس در صورت لزوم قابل تجدیدنظر یا فرجام‌خواهی است.
-
در نهایت، تفاوت اصلی در میزان دسترسی به فرصت‌های دفاع و مراحل اعتراض نهفته است. حکم حضوری فرض را بر آگاهی کامل طرفین از دادرسی می‌گذارد، در حالی که حکم غیابی برای حمایت از حقوق فرد غایب، فرصت دفاع مجدد از طریق واخواهی را فراهم می‌سازد.
اعتراض به حکم غیابی
اعتراض به حکم غیابی، که در قانون آیین دادرسی مدنی با عنوان «واخواهی» شناخته می‌شود، یکی از مهم‌ترین حقوقی است که قانون برای خوانده‌ای که در جریان رسیدگی حضور نداشته، در نظر گرفته است. واخواهی، فرصتی است تا محکوم‌علیه بتواند از خود دفاع کند و مانع اجرای حکمی شود که بدون حضور او صادر شده است.
✔️ مهلت واخواهی
- اگر محکوم‌علیه در داخل کشور اقامت داشته باشد، مهلت واخواهی ۲۰ روز از تاریخ ابلاغ واقعی رأی است.
- اگر در خارج از کشور مقیم باشد، این مهلت دو ماه است.
- در صورتی که رأی به صورت قانونی (و نه واقعی) ابلاغ شده باشد، باز هم این مهلت از تاریخ ابلاغ قانونی آغاز می‌شود، مگر اینکه محکوم‌علیه بتواند عذر موجهی برای عدم آگاهی از رأی ارائه دهد.
برای اطلاع دقیق از مهلت های قانونی می توانید از محاسبه گر آنلاین مهلت ها و مواعد قانونی استفاده نمایید.
✔️ مواردی که به عنوان عذر موجه پذیرفته می‌شود:
- بیماری‌ای که مانع حرکت یا اقدام فرد شده باشد.
- فوت یکی از والدین، فرزند یا همسر.
- حوادث قهری مانند سیل، زلزله یا آتش‌سوزی.
- بازداشت یا حبس فرد در ایام مهلت قانونی.
✔️ روند واخواهی
دادخواست واخواهی باید به همان دادگاهی که حکم غیابی را صادر کرده ارائه شود. پس از ثبت واخواهی، دادگاه وارد رسیدگی مجدد می‌شود. نتیجه این رسیدگی ممکن است منجر به:
- تأیید حکم قبلی شود.
- اصلاح رأی انجام گیرد.
- یا نقض حکم غیابی و صدور حکم جدید گردد.
📌اجرای حکم غیابی و شرایط معرفی ضامن
پس از صدور حکم غیابی، در صورتی که خوانده در مهلت قانونی (معمولاً ۲۰ روز از تاریخ ابلاغ واقعی یا قانونی حکم) اعتراض نکند، رأی صادره قطعیت یافته و خواهان می‌تواند اجرای آن را از دادگاه درخواست کند. اما اجرای حکم غیابی با حکم حضوری تفاوت‌هایی دارد که مهم‌ترین آن‌ها، لزوم معرفی ضامن یا سپردن تأمین مالی از سوی محکوم‌له است.
✔️ چرا معرفی ضامن در اجرای حکم غیابی لازم است؟
زیرا احتمال دارد خوانده، به دلایل موجهی مانند عدم اطلاع از دادرسی، اقدام به واخواهی کند و حکم اولیه نقض شود. در چنین شرایطی، اگر خواهان (محکوم‌له) باعث ورود ضرر به خوانده (محکوم‌علیه) شده باشد، خسارات باید جبران گردد. به همین دلیل، ضامن یا وثیقه‌ای برای جبران خسارات احتمالی خوانده لازم است.
✔️ شرایط و انواع تأمین برای اجرای حکم غیابی:
- ضامن معتبر: معمولاً فردی دارای شغل رسمی، درآمد پایدار یا دارایی مشخص؛ مانند کارمند دولت یا صاحب کسب‌وکار.
- وثیقه نقدی یا ملکی: مانند سپردن وجه نقد، سند ملک، ضمانت‌نامه بانکی یا فیش حقوقی به صندوق دادگستری.
- معافیت از معرفی ضامن: اگر ابلاغ رأی به خوانده به صورت واقعی انجام شده و وی در مهلت مقرر اعتراضی نکرده باشد، دیگر نیازی به ضامن یا وثیقه نیست.
✔️ توقف اجرای حکم در صورت واخواهی:
چنانچه محکوم‌علیه پس از آغاز فرآیند اجرا، اقدام به واخواهی کند و عذر موجه برای غیبت خود ارائه دهد (مانند بیماری، فوت بستگان نزدیک، حادثه غیرمترقبه یا حبس)، دادگاه می‌تواند اجرای حکم را متوقف کند. در غیر این صورت، اجرای حکم ادامه می‌یابد.
در مجموع، اجرای حکم غیابی بدون معرفی ضامن یا ارائه تأمین، ممکن نیست؛ مگر آنکه شرایط خاصی مثل ابلاغ واقعی یا انقضای مهلت اعتراض محقق شده باشد. این موضوع ضامن حفظ توازن حقوق طرفین دعواست.
📌اعتبار حکم غیابی و زمان قطعی شدن رأی
حکم غیابی به‌عنوان رأیی که در غیاب خوانده صادر می‌شود، تا زمانی که در مهلت قانونی مورد اعتراض قرار نگیرد، دارای اعتبار کامل بوده و قابلیت اجرا دارد. اعتبار چنین حکمی منوط به سپری‌شدن مهلت‌های قانونی اعتراض (واخواهی و تجدیدنظر) است.
✔️ چه زمانی حکم غیابی قطعی می‌شود؟
-
در صورت عدم اعتراض در مهلت قانونی:
-
برای افراد مقیم ایران: ۲۰ روز پس از ابلاغ واقعی یا قانونی حکم.
-
برای افراد مقیم خارج از کشور: ۲ ماه از تاریخ ابلاغ.
اگر در این بازه زمانی هیچ‌گونه واخواهی یا تجدیدنظرخواهی ارائه نشود، حکم غیابی قطعیت پیدا کرده و لازم‌الاجرا می‌گردد.
-
-
در صورت واخواهی و رد آن:
اگر خوانده به حکم غیابی اعتراض کند ولی دادگاه اعتراض را وارد نداند و حکم اولیه را تأیید کند، حکم در این مرحله نیز قطعیت می‌یابد.
✔️ آثار قطعی‌شدن حکم غیابی
-
قابلیت صدور اجرائیه توسط واحد اجرای احکام دادگستری.
-
ایجاد تعهد الزام‌آور برای محکوم‌علیه، از جمله پرداخت وجه یا انجام تعهد.
-
جلوگیری از طرح دوباره دعوی با همان موضوع (اعتبار امر مختومه).
-
در صورت تغییر رأی در مراحل اعتراض یا واخواهی، اجرای حکم اولیه متوقف و رأی جدید ملاک عمل خواهد بود.
در نتیجه، حکم غیابی در صورت بی‌توجهی محکوم‌علیه به حق اعتراض، همانند حکم حضوری قدرت اجرایی پیدا کرده و تمامی آثار حقوقی بر آن مترتب خواهد بود.
سوالات متداول
در این بخش سوالات متداول پیرامون حکم غیابی، شرایط صدور، اعتراض و دیگر موارد که توسط پرسشگران از مجموعه ایران لگال در قالب مشاوره حقوقی آنلاین مطرح شده است را مشاهده می فرمایید:
❓ آیا برای اجرای حکم غیابی دادگاه کیفری شاکی باید تأمین مناسب بگذارد تا حکم اجرا شود یا نیازی نیست؟ و آیا این حکم قابل واخواهی و تجدیدنظر خواهی است؟
✅ برای اجرای حکم غیابی دادگاه کیفری، شاکی معمولاً ملزم به ارائه نوعی تضمین یا تأمین مناسب نیست، مگر اینکه دادگاه به دلایل خاصی چنین تصمیمی اتخاذ کرده باشد. این حکم غیابی قابل واخواهی و تجدیدنظر خواهی است و طرفین می‌توانند در مهلت قانونی به این احکام اعتراض کنند.
❓ برای اجرای حکمی در دادگاه، با توجه به غیاب خوانده، آیا امکان ارائه مستندات شارژ به جای فیش حقوقی وجود دارد؟
✅ این موضوع بستگی به نظر قاضی دارد. قاضی ممکن است با توجه به شرایط و مستندات ارائه شده تصمیم‌گیری کند و ممکن است به جای فیش حقوقی، مستندات شارژ را قبول کند. بهتر است با ارائه دلایل و مدارک کافی این موضوع را از طریق وکیل خود به دادگاه گزارش دهید.
❓ حکمی غیابی صادر شده است. برای صدور اجراییه که رفتم، گفتند چون حکم غیابی است باید ضامن بیاورم. چرا حکم غیابی صادر شده است و آیا می‌توانم اعتراض کنم که حکم را حضوری ابلاغ کنند؟
✅ حکم غیابی زمانی صادر می‌شود که خوانده در جلسات دادگاه حضور نداشته و ابلاغیه‌ها به نحو صحیح به دست او نرسیده باشد. اگر ابلاغ از طریق سامانه ثنا صورت گرفته و خوانده مطلع شده است، می‌توانید به غیابی بودن حکم اعتراض بزنید و درخواست کنید که حکم به صورت حضوری ابلاغ شود. این اعتراض باید با ارائه دلایل کافی همراه باشد و ممکن است به نفع شما باشد، زیرا مدت زمان اعتراض شما را افزایش می‌دهد.
❓ به دلیل عدم رسیدن ابلاغیه به دست من، دادگاه حکمی صادر کرده است. تکلیف چیست؟
✅ اگر ابلاغیه به دست شما نرسیده، می‌توانید به حکم صادر شده واخواهی کنید. واخواهی به شما این امکان را می‌دهد که درخواست رسیدگی مجدد به پرونده را داشته باشید و دلایل عدم حضور خود را توضیح دهید.
❓ آیا در رأی قطعی دادگاه که به صورت غیابی صادر شده، اگر فرد در دادگاه حضور نداشته باشد و فقط از طریق سامانه ثنا مطلع شود، حکم حضوری تلقی می‌شود یا غیابی؟
✅ اگر ابلاغیه از طریق سامانه ثنا مشاهده و دریافت شده باشد و فرد از جزئیات حکم مطلع شود، حکم حضوری تلقی می‌شود. در غیر این صورت، حکم غیابی بوده و فرد می‌تواند به آن اعتراض کند.
نتیجه‌گیری
حکم غیابی یکی از ابزارهای قانونی برای رسیدگی به دعاوی در غیاب خوانده است که با رعایت شرایط مشخصی طبق قانون آیین دادرسی مدنی صادر می‌شود. این حکم اگرچه در نبود دفاع خوانده صادر می‌گردد، اما در چارچوب قانون، کاملاً معتبر و قابل اجراست.
برای اجرای آن معمولاً نیاز به معرفی ضامن یا سپردن تأمین وجود دارد تا در صورت اعتراض مؤثر خوانده، خسارات احتمالی جبران شود. همچنین، امکان واخواهی و تجدیدنظر از مهم‌ترین ضمانت‌اجراهای پیش‌بینی‌شده برای حفظ حقوق خوانده در برابر احکام غیابی است. بنابراین، حکم غیابی اگرچه ابزاری مؤثر برای جلوگیری از اطاله دادرسی است، اما همواره با امکان اعتراض و بررسی مجدد، تعادل حقوقی میان طرفین دعوا را حفظ می‌کند.