فرزندآوری، یکی از خواسته‌های اصلی بسیاری از زوج‌هاست که هم از نظر دینی توصیه شده و هم از منظر اجتماعی اهمیت زیادی دارد. اما برخی زوجین، به دلیل مشکلات پزشکی، از نعمت داشتن فرزند محروم می‌مانند. پیشرفت علم پزشکی در حوزه درمان ناباروری، امید تازه‌ای برای این افراد فراهم کرده و یکی از روش‌های رایج و مؤثر، استفاده از تخمک اهدایی است.
تخمک اهدایی، راهی است برای زنانی که به دلایل مختلف از جمله یائسگی زودرس، سن بالا یا اختلالات تخمک‌گذاری، امکان باروری طبیعی ندارند. در این روش، تخمک زنی دیگر پس از لقاح با اسپرم همسرِ زن نابارور، به رحم او منتقل می‌شود تا روند بارداری و تولد فرزند طی شود.
اما با وجود پیشرفت‌های علمی، همچنان پرسش‌های فراوانی پیرامون حکم شرعی تخمک اهدایی، ضرورت اجرای صیغه موقت، وضعیت فرزند حاصل از این روش، دیدگاه مراجع تقلید و اهل سنت، و حتی امکان دریافت تخمک از خواهر زن مطرح است. همچنین نبود قانون مصرح در این زمینه در نظام حقوقی ایران، حساسیت این موضوع را دوچندان کرده است.
در این مقاله، با نگاهی دقیق و جامع به بررسی حکم تخمک اهدایی، فتاوای مراجع شیعه، نظر مقام معظم رهبری، دیدگاه اهل سنت و شرایط قانونی و شرعی آن پرداخته و به سؤالات متداول شرعی و پزشکی در این زمینه پاسخ خواهیم داد.
تخمک اهدایی چیست و در چه شرایطی استفاده می‌شود؟
در گذشته، زوجینی که با مشکل ناباروری روبه‌رو بودند، راهی جز پذیرش بی‌فرزندی، طلاق، یا فرزندخواندگی نداشتند. اما امروزه با پیشرفت روش‌های کمک‌باروری، راه‌حل‌های نوینی پیش‌روی این افراد قرار گرفته است. یکی از مؤثرترین روش‌ها، استفاده از تخمک اهدایی است؛ روشی که به‌ویژه برای زنانی که توانایی تخمک‌گذاری ندارند، شانس فرزندآوری را افزایش می‌دهد.
در این روش، تخمک از یک زن داوطلب و واجد شرایط دریافت می‌شود و با اسپرم شوهر زن نابارور، در محیط آزمایشگاه لقاح داده می‌شود. سپس جنین تشکیل‌شده به رحم زن گیرنده تخمک منتقل شده و مراحل بارداری مانند هر بارداری طبیعی ادامه می‌یابد.
📌 چه کسانی گزینه دریافت تخمک اهدایی هستند؟
زنانی که به دلایل مختلفی مانند موارد زیر از داشتن تخمک سالم محروم هستند، می‌توانند متقاضی دریافت تخمک اهدایی باشند:
-
یائسگی زودرس یا طبیعی
-
بالا بودن سن و کاهش کیفیت تخمک‌ها
-
اختلالات ژنتیکی یا کروموزومی در تخمک‌ها
-
جراحی‌های برداشتن تخمدان‌ها یا درمان‌های تهاجمی مثل شیمی‌درمانی
-
هورمون FSH بالا که مانع باروری می‌شود
در همه این موارد، اگر رحم زن سالم باشد، امکان انتقال جنین وجود دارد.
📝 روند علمی استفاده از تخمک اهدایی چگونه است؟
روند درمان با تخمک اهدایی، چند مرحله دارد:
-
انتخاب اهداکننده تخمک: که باید از نظر پزشکی و شرعی واجد شرایط باشد.
-
لقاح در آزمایشگاه (IVF): اسپرم همسر زن نابارور با تخمک اهدا شده ترکیب شده و جنین تشکیل می‌شود.
-
انتقال جنین به رحم زن گیرنده: جنین به‌صورت تخصصی به رحم زن نابارور منتقل می‌شود.
-
پیگیری و نگهداری بارداری: تا زمان زایمان مانند بارداری‌های معمول ادامه می‌یابد.
⚠️ نکته مهم:
لازم است فرایند اهدای تخمک در مراکز درمانی مجاز و دارای مجوز رسمی انجام شود. همچنین رعایت موارد شرعی و قانونی در تمام مراحل از اهمیت بالایی برخوردار است.
حکم تخمک اهدایی از دیدگاه فقه شیعه و اهل سنت
مسئله اهدای تخمک، از منظر فقه اسلامی، یکی از مباحث نوپدید است که با گسترش فناوری‌های کمک‌باروری مطرح شده و فقهای شیعه و اهل سنت درباره آن نظرات متفاوتی ابراز کرده‌اند. فهم صحیح این نظرات، برای کسانی که قصد ورود به این فرآیند درمانی را دارند، اهمیت بسیاری دارد.
📝حکم اهدای تخمک از دیدگاه مراجع شیعه
در فقه شیعه، نگاه منعطف تری نسبت به اهدای تخمک وجود دارد. اکثر مراجع تقلید، اهدای تخمک را فی‌نفسه جایز می‌دانند، البته مشروط به اینکه مقدمات حرام مانند لمس و نگاه غیرشرعی انجام نشود یا در صورت ضرورت، این موارد با رعایت حداقل‌ها انجام شود.
🔍 همچنین برخی از مراجع شرط می‌دانند که بین زن اهداکننده تخمک و مرد صاحب اسپرم، عقد موقت یا دائم خوانده شود، هرچند در عمل تماس جنسی میان آنها صورت نمی‌گیرد. برخی دیگر این شرط را تنها به‌عنوان احتیاط مستحب مطرح کرده‌اند. در مورد حکم اهدای اسپرم نیز شرایط خاصی مطرح شده است که در مطلب مربوط به آن می توانید مطالعه فرمایید.
در مجموع، نظر غالب فقهای شیعه آن است که:
-
اگر تمامی مقدمات شرعی رعایت شود،
-
لقاح در آزمایشگاه انجام شود،
-
و جنین به رحم زن شرعی منتقل گردد،
این عمل جایز است و فرزند حاصل از این فرآیند حلال‌زاده محسوب می‌شود.
⚖️ حکم شرعی اهدای تخمک از نظر اهل سنت
اهل سنت به‌طور کلی در برابر روش‌هایی مانند اهدای تخمک، موضع سخت‌گیرانه‌تری نسبت به شیعه دارند. بسیاری از علمای اهل سنت تنها در صورتی اهدای تخمک را جایز می‌دانند که تخمک از خودِ همسر دریافت شده و لقاح با اسپرم شوهر انجام شود. در غیر این صورت، عمل اهدای تخمک را:
حرام و شبیه به زنا تلقی می‌کنند، زیرا زن گیرنده تخمک، جنین فردی را در رحم خود حمل می‌کند که از نظر شرعی همسر او نیست.
از نگاه آنان، ترکیب اسپرم مردی با تخمک زنی که همسر شرعی او نیست و سپس قرار دادن جنین در رحم زن دیگری، حریم خانواده را خدشه‌دار می‌کند و با مبانی شرعی نَسَب سازگار نیست.
فتاوای رهبری و مراجع درباره اهدای تخمک
با توجه به حساسیت موضوع اهدای تخمک و پیچیدگی‌های فقهی آن، مراجعه به نظرات فقهی مراجع تقلید، ضروری است. در این بخش، مهم‌ترین فتاوای مراجع بزرگ شیعه از جمله مقام معظم رهبری (آیت‌الله خامنه‌ای)، آیت‌الله سیستانی، آیت‌الله مکارم شیرازی و دیگران در زمینه اهدای تخمک، بررسی می‌شود.
📝 حکم تخمک اهدایی از نظر مقام معظم رهبری (آیت‌الله خامنه‌ای)
بر اساس استفتائات منتشر شده از مقام معظم رهبری:
اگر زنی توانایی تخمک‌گذاری نداشته باشد، جایز است اسپرم شوهر با تخمک زن دیگری در خارج از رحم لقاح یابد و سپس جنین به رحم همسر قانونی او منتقل گردد؛ به شرط اینکه از مقدمات حرام مانند لمس یا نگاه غیرشرعی اجتناب شود.
در ادامه فتوا آمده است:
فرزند حاصل از این فرآیند، ملحق به صاحب اسپرم و تخمک است، اما نسبت به صاحب رحم، الحاق مشکل است و احتیاط باید رعایت شود.
⚖️ حکم شرعی تخمک اهدایی از خواهر زن شوهردار (نظر آیت‌الله سیستانی)
در یکی از استفتائات مردی پرسیده است که همسرش تخمک تولید نمی‌کند و از خواهر زنش (که شوهردار است) برای اهدای تخمک درخواست کرده‌اند. پاسخ آیت‌الله سیستانی:
اشکال ندارد، اما باید از نگاه به عورت و مقدمات حرام اجتناب شود.
و در صورتی که نداشتن فرزند موجب عُسر و حرج باشد، حتی آن نیز (یعنی نگاه) در ضرورت قابل اغماض است.
این پاسخ نشان می‌دهد که حتی در موارد خاص مثل اهدای تخمک از خواهر زن نیز اگر شرایط شرعی رعایت شود، عمل مزبور جایز خواهد بود.
🔍 ضرورت عقد موقت بین اهداکننده و صاحب اسپرم
دیدگاه مراجع درباره ضرورت اجرای صیغه موقت یا دائم بین اهداکننده تخمک و مرد دریافت‌کننده اسپرم، متفاوت است:
-
آیت‌الله مکارم شیرازی: معتقد است که برای جلوگیری از شبهه، عقد موقت لازم است، حتی اگر زوجین یکدیگر را نبینند.
-
آیت‌الله شبیری زنجانی: در صورتی که زن و مرد رابطه شرعی نداشته باشند، لقاح تخمک و اسپرم حرام است. اما اگر عقد شرعی (حتی موقت) میان آنها برقرار شود، اشکالی ندارد.
-
آیت‌الله جوادی آملی: اجرای عقد را در صورت عدم تماس جسمی و جنسی لازم نمی‌داند، اما آن را احتیاط مستحب معرفی کرده است.
در نتیجه، مقلدین باید نظر مرجع تقلید خود را در این خصوص ملاک عمل قرار دهند.
حکم شرعی و قانونی بچه حاصل از تخمک اهدایی
یکی از مهم‌ترین پرسش‌هایی که پس از انجام فرآیند اهدای تخمک برای زوجین مطرح می‌شود، آن است که فرزند حاصل از این روش، از نظر شرعی و قانونی، چه وضعیتی دارد؟ آیا این کودک حلال‌زاده است؟ آیا از والدین خود ارث می‌برد؟ رابطه محرمیت او چگونه است؟ این سؤالات، هم از دیدگاه فقه و هم حقوق، باید به‌صورت دقیق بررسی شوند.
⚖️ از دیدگاه شرعی
از نظر اکثر مراجع شیعه:
-
فرزند حاصل از تخمک اهدایی، حلال‌زاده و مشروع است.
-
کودک به صاحب اسپرم و تخمک ملحق می‌شود، نه صرفاً به کسی که جنین را در رحم خود حمل کرده است.
-
محرمیت بین کودک و زن حامل (صاحب رحم) وجود دارد، ولی درباره ارث‌بری از او، اختلاف نظر هست.
-
برخی مراجع بر این باورند که کودک فقط از صاحب اسپرم و تخمک ارث می‌برد، نه از زن حامل، مگر اینکه او هم صاحب تخمک باشد.
📌 نظر آیت‌الله خامنه‌ای:
«کودکی که از این راه متولد می‌شود، ملحق به صاحب اسپرم و تخمک می‌باشد و الحاق آن به صاحب رحم مشکل است. لذا باید نسبت به احکام شرعی مربوط به نسب، احتیاط رعایت شود.»
📌 نظر آیت‌الله سیستانی:
«کودک حاصل از این روش، به صاحب تخمک و اسپرم ملحق می‌شود و نسبت به صاحب رحم نیز احتیاط واجب است.»
⚖️ از نظر حقوقی
در حال حاضر، هیچ قانون مصرحی در مورد تخمک اهدایی در ایران تصویب نشده است. با این حال، با استناد به قانون مربوط به اهدای جنین و اصل ۱۶۷ قانون اساسی، می‌توان مواردی را استنباط کرد:
- کودک حاصل از اهدای تخمک، فرزند قانونی صاحب اسپرم و تخمک محسوب می‌شود.
- رابطه ارث‌بری بین کودک و صاحب اسپرم و تخمک برقرار است.
- نسبت به زن حامل، قانون تصریحی ندارد و در بسیاری از موارد، رویه حقوقی نیز الزام به صدور حکم قضایی در این مورد دارد.
📝 نتیجه
کودکی که از طریق اهدای تخمک به دنیا می‌آید، از دیدگاه غالب فقهای شیعه مشروع بوده، و از لحاظ شرعی و حقوقی به صاحبان نطفه (تخمک و اسپرم) ملحق می‌شود. اما نسبت به زن حامل (صاحب رحم)، موضوع نیازمند احتیاط شرعی و بررسی قضایی است.
سوالات متداول
در ادامه این مطلب سوالات متداول پیرامون حکم شرعی تخمک اهدایی را مشاهده می فرمایید که توسط پرسشگران از مجموعه ایران لگال در قالب مشاوره حقوقی تلفنی مطرح شده است:
❓ از نظر شرعی و قانونی، آیا امکان انتقال تخمک اهدایی به رحم مادر در صورت نداشتن رحم وجود ندارد؟
✅ این پرسش بیشتر جنبه شرعی دارد و لازم است از مرجع تقلید خود استفتاء نمایید. اما از نظر پزشکی، اگر زنی فاقد رحم باشد، تنها راه ممکن استفاده از رحم جایگزین (رحم اجاره‌ای) است که خود نیز باید دارای مجوزهای قانونی و شرعی باشد.
❓ در صورت جدایی، حضانت فرزند حاصل از تخمک اهدایی با زن و مردی که برای آن‌هاست خواهد بود یا مادر رحمی؟
✅ حضانت کودک، مطابق شرع و قانون، با زن و مردی است که صاحب اسپرم و تخمک هستند، نه زن حامل (مادر رحمی). زن حامل فقط نقش جسمانی در رشد جنین داشته و حقوق نسبی یا حضانتی ندارد.
❓ من و همسرم در تهران ساکن هستیم و برای درمان ناباروری قصد استفاده از تخمک خواهرم را داریم. او مجرد و ۲۹ ساله است. آیا از نظر قانونی می‌توانیم از تخمک او استفاده کنیم یا حتماً باید از بانک تخمک مجاز استفاده شود؟
✅ اگرچه استفاده از تخمک فرد معرفی‌شده (مثل خواهر) در برخی مراکز ممکن است، اما باید مراحل قانونی را طی کرده و مجوز رسمی از دادگاه و پزشک قانونی دریافت شود. بسیاری از مراکز ترجیح می‌دهند از بانک تخمک استفاده کنند تا از نظر نسب، محرومیت، و ارث، شرایط روشن‌تری داشته باشند. مشاوره با مرکز ناباروری قبل از اقدام، توصیه می‌شود.
❓ خانمی هستم ۳۵ ساله. در فرآیند آی‌وی‌اف ۶ جنین از تخمک اهدایی و اسپرم همسرم تشکیل شد. دو جنین به رحمم منتقل شد و ۴ جنین دیگر منجمد شده‌اند. آیا می‌توانم آن ۴ جنین باقیمانده را در اختیار زوج نابارور دیگری قرار دهم؟
✅ از نظر فقهی و قانونی، واگذاری جنین‌های مازاد به دیگران، نیاز به مجوز قضایی و بررسی تطابق شرایط گیرندگان دارد. شما نمی‌توانید رأساً چنین تصمیمی بگیرید، بلکه باید موضوع از طریق مراکز درمان ناباروری، پزشکی قانونی و دادگاه پیگیری شود. همچنین، دریافت‌کنندگان نیز باید واجد شرایط قانونی و پزشکی باشند.