حکم اعلامی و حکم تأسیسی چیست؟ مثال، تفاوت‌ها و نحوه اجرا

یکی از مباحث مهم در حقوق آیین دادرسی مدنی، تشخیص نوع حکم صادرشده از سوی دادگاه است. در این میان، تمایز میان «حکم اعلامی» و «حکم تأسیسی» نه‌تنها از نظر حقوقی و اجرایی اهمیت دارد، بلکه در بسیاری از دعاوی مدنی، شناخت دقیق این دو نوع حکم می‌تواند مسیر دفاع، شکایت، اجرا و حتی صلاحیت دادگاه را تغییر دهد.

احکام اعلامی معمولاً تنها وضعیت حقوقی پیش‌موجود را تأیید می‌کنند، در حالی که احکام تأسیسی به ایجاد وضعیت جدید حقوقی می‌انجامند. این مقاله با هدف تحلیل دقیق این دو نوع حکم، بررسی نمونه‌های رایج، تأثیرات اجرایی، اختلاف‌نظرهای فقهی و قانونی، و رفع ابهام در برخی مصادیق نظیر طلاق و حجر تنظیم شده است.

تعریف و تمایز اولیه میان حکم اعلامی و حکم تأسیسی

هر رأیی که از دادگاه صادر می‌شود، لزوماً وضعیت حقوقی یکسانی را به وجود نمی‌آورد. برخی احکام صرفاً بیانگر و اثبات‌کننده وضعیتی هستند که پیش‌تر در عالم واقع وجود داشته و اکنون از سوی دادگاه تأیید می‌شوند. در مقابل، برخی دیگر از احکام، خود منشأ ایجاد وضعیت جدیدی در رابطه حقوقی اشخاص می‌شوند. بر همین اساس، در تقسیم‌بندی کلی، احکام به دو دسته «اعلامی» و «تأسیسی» طبقه‌بندی می‌شوند.

📝 حکم اعلامی چیست؟

حکم اعلامی، حکمی است که صرفاً وجود یک وضعیت حقوقی یا حقی را تأیید می‌کند؛ به عبارت دیگر، دادگاه صرفاً نقش اعلام‌کننده و تأییدکننده دارد و با صدور این حکم وضعیت جدیدی پدید نمی‌آید. این نوع حکم معمولاً زمانی صادر می‌شود که دعوا بر سر اثبات یک وضعیت حقوقی پیشین باشد.

📌 مثال‌های رایج از احکام اعلامی:

• حکم اثبات مالکیت یا فسخ قرارداد

• حکم اثبات نسب یا حجر

• حکم الزام به تنظیم سند رسمی

• حکم رفع تصرف عدوانی

در تمام این موارد، حق یا وضعیت حقوقی مورد بحث، پیش از صدور حکم نیز وجود داشته و حکم دادگاه فقط آن را تأیید کرده است.

📝 حکم تأسیسی چیست؟

در مقابل، حکم تأسیسی حکمی است که با صدور آن، وضعیت حقوقی جدیدی شکل می‌گیرد. یعنی پیش از صدور حکم، آن وضعیت در عالم حقوق وجود نداشته و تنها پس از صدور رأی ایجاد می‌شود.

📌 نمونه‌های رایج احکام تأسیسی:

• حکم ورشکستگی تاجر

• حکم تعیین قیم یا امین

• حکم سلب حضانت

• حکم صدور شناسنامه برای طفل نامشروع (در موارد خاص)

در این موارد، حکم دادگاه نقش خلاق دارد و ماهیت جدیدی را برای افراد یا روابط میان آن‌ها به وجود می‌آورد.

🔍 مقایسه اولیه میان این دو نوع حکم

ویژگی	حکم اعلامی	حکم تأسیسی
ماهیت	اثبات و اعلام وضعیت پیشین	ایجاد وضعیت جدید
نقش دادگاه	صرفاً اعلام‌کننده	خالق وضعیت حقوقی جدید
قابلیت صدور اجرائیه	معمولاً نیاز ندارد	نیاز به اجرای اجباری دارد
نمونه‌ها	اثبات مالکیت، رفع تصرف	حکم ورشکستگی، تعیین قیم

معیارهای قانونی شناسایی حکم اعلامی و تأسیسی

تشخیص اینکه یک حکم از نوع اعلامی است یا تأسیسی، همیشه آسان نیست. گاه ظاهر حکم فریبنده است و ممکن است بدون بررسی دقیق مفاد، آثار و مبنای قانونی آن، در دسته‌بندی دچار اشتباه شویم. برای جلوگیری از این خطا، باید به معیارهای مشخص و مستندات قانونی توجه کرد.

📌 ملاک نخست: ماهیت دعوا و خواسته خواهان

در صورتی که خواسته خواهان صرفاً اعلام یا اثبات یک حق پیشین باشد، به‌احتمال قوی، حکم صادره اعلامی خواهد بود. مانند دعوای اثبات مالکیت یا فسخ قرارداد. اما اگر دعوا به‌منظور ایجاد وضعیت جدید حقوقی طرح شده باشد، ماهیت حکم تأسیسی خواهد بود؛ مانند صدور حکم ورشکستگی یا سلب حضانت کودک.

📝 مثال:

• دعوای مطالبه طلب: حکم اعلامی (طلب قبلاً وجود داشته)

• دعوای صدور حکم حجر: حکم تأسیسی نیست، چون علت حجر ممکن است مربوط به گذشته باشد (بررسی بیشتر در بخش‌های بعدی)

📌 ملاک دوم: زمان اثرگذاری حکم

یکی از نشانه‌های مهم احکام اعلامی، اثر معطوف به گذشته است؛ یعنی حکمی که وضعیت پیشین را تأیید کرده و آثار آن نیز از گذشته جاری می‌شود. اما در احکام تأسیسی، اثر از زمان صدور حکم به بعد محاسبه می‌شود، مگر آنکه قانون یا حکم صریحاً زمان موثرتری را تعیین کرده باشد.

✅ ماده ۷۰ قانون امور حسبی:

«اثر حکم حجر از تاریخ قطعیت آن است مگر اینکه علت حجر از قبل وجود داشته و اثبات شود، که در این صورت، اثر آن از همان تاریخ ایجاد علت محاسبه می‌گردد.»

این ماده به روشنی نشان می‌دهد که حتی برخی احکام ظاهراً تأسیسی، عملاً اعلامی‌اند.

📌 ملاک سوم: قابلیت صدور اجرائیه

بر اساس ماده ۴ قانون اجرای احکام مدنی، اگر حکمی جنبه اعلامی داشته باشد و مستلزم انجام عملی از سوی محکوم‌علیه نباشد، اجرائیه برای آن صادر نمی‌شود. در مقابل، احکام تأسیسی معمولاً همراه با دستور اجرا هستند و قابلیت اجبار دارند.

⚖️ مثال:

• حکم اثبات نسب: اعلامی (نیازی به اجرا ندارد)

• حکم تخلیه ید یا طلاق: همراه با اجرا (در صورت جاری شدن صیغه یا صدور دستور تخلیه)

📝 نکته فنی: محل دعوا در امور حسبی

در برخی دعاوی مانند تعیین قیم، اعلام ورشکستگی، یا صدور شناسنامه، اگرچه خوانده خاصی وجود ندارد یا دعوا جنبه ترافعی ندارد، ولی دادگاه می‌تواند حکمی صادر کند که وضعیت جدیدی ایجاد کند. در این موارد، باید بررسی کرد که آیا قانون صریحاً وضعیت جدید را وابسته به حکم دادگاه دانسته است یا خیر.

📌 ماده ۴۱۵ قانون تجارت:

«ورشکستگی تاجر به حکم دادگاه اعلام می‌شود…»

این نشان می‌دهد که بدون صدور حکم، وضعیت ورشکستگی اساساً تحقق نمی‌یابد؛ پس چنین حکمی تأسیسی است.

❌ اشتباهات رایج در تشخیص احکام اعلامی و تأسیسی

در تحلیل ماهیت احکام، برخی خطاهای رایج می‌تواند منجر به تفسیر نادرست شود؛ از جمله:

• تکیه بر ظاهر رأی: صرف واژگانی چون «الزام دارد» به معنای تأسیسی بودن حکم نیست.

• اشتباه در احکام اجرایی: برخی احکام اعلامی (مثل رفع تصرف) اجرایی هستند، اما همچنان اعلامی محسوب می‌شوند.

• برداشت نادرست از حکم حجر و طلاق: در اغلب موارد، این احکام اعلامی‌اند نه تأسیسی.

• بی‌توجهی به آثار زمانی حکم: احکامی با آثار گذشته‌نگر، معمولاً اعلامی‌اند؛ نه احکام با آثار آینده‌نگر که بیشتر تأسیسی‌اند.

نمونه‌های کاربردی از احکام اعلامی در رویه قضایی

احکام اعلامی به‌عنوان یکی از پرکاربردترین نوع آراء دادگاه‌ها در دعاوی مدنی شناخته می‌شوند. این احکام در مواردی صادر می‌شوند که دادگاه صرفاً وضعیت موجود یا حقی را که از قبل شکل گرفته، به صورت رسمی تأیید و اعلام می‌کند؛ بدون آن‌که خود منشأ ایجاد وضعیت جدید باشد. در ادامه به مهم‌ترین نمونه‌های عملی و کاربردی در رویه قضایی اشاره می‌کنیم.

🔍 حکم اثبات مالکیت

یکی از واضح‌ترین مصادیق احکام اعلامی، حکم اثبات مالکیت است. در این نوع دعوا، خواهان از دادگاه می‌خواهد که مالکیت او را نسبت به مال یا ملکی اعلام کند. در واقع خواهان پیش از طرح دعوا نیز مالک بوده است و تنها قصد دارد با حکم دادگاه، این حق را اثبات و به رسمیت برساند.

📌 مثال: شخصی ملک خود را به صورت غیررسمی خریداری کرده و اکنون جهت اثبات آن در برابر شخص ثالث یا نهادهای دولتی، از دادگاه تقاضای حکم اثبات مالکیت می‌کند.

🔍 حکم تأیید فسخ قرارداد

هنگامی‌که یکی از طرفین قرارداد به دلایلی مانند تخلف طرف مقابل اقدام به فسخ قرارداد کرده و سپس از دادگاه تقاضای صدور حکم تأیید فسخ را دارد، دادگاه تنها صحت یا عدم صحت اقدام فسخ را بررسی کرده و اگر آن را صحیح بداند، حکم تأیید فسخ صادر می‌کند.

✅ این حکم نیز اعلامی است زیرا فسخ پیش از صدور حکم واقع شده و دادگاه تنها آن را اعلام می‌کند؛ نه اینکه خود سبب فسخ شود.

🔍 حکم اثبات نسب یا حجر

در دعاوی اثبات نسب (مانند اثبات فرزندی نسبت به پدر یا مادر) یا دعاوی مربوط به حجر (مثلاً اثبات عدم اهلیت فرد برای انجام معاملات)، دادگاه وضعیت را که در گذشته وجود داشته، بررسی و اعلام می‌کند.

📌 طبق ماده ۷۰ قانون امور حسبی: «اگر ثابت شود علت حجر پیش از تاریخ حکم وجود داشته، آثار آن از تاریخ علت محاسبه می‌شود.»
📝 بنابراین این احکام ماهیّت اعلامی دارند و وضعیت را به گذشته تسری می‌دهند.

🔍 حکم الزام به تنظیم سند رسمی

در دعوای الزام به تنظیم سند رسمی، دادگاه حکم می‌دهد که خوانده باید نسبت به انتقال رسمی ملک یا خودرو اقدام کند. اگرچه این حکم قابلیت اجرا دارد، اما از آن‌جا که قرارداد بیع قبلاً منعقد شده و حق انتقال قبلاً به وجود آمده، این حکم اعلامی محسوب می‌شود.

📌 نکته مهم: ماهیت اعلامی این حکم منافاتی با قابلیت اجرا ندارد، چرا که الزام به انجام تشریفات ثبتی، نتیجه‌ حکم نیست، بلکه تأثیر تحقق یافته بیع است.

🔍 حکم رفع تصرف عدوانی حقوقی

در این دعوا، خواهان مدعی است که قبلاً متصرف قانونی بوده و اکنون بدون رضایت او، خوانده تصرف کرده است. اگر دادگاه تصرف عدوانی را احراز کند، حکم به رفع آن می‌دهد.

✅ از آنجا که حق تصرف قبلاً وجود داشته و صرفاً مورد تجاوز قرار گرفته، حکم رفع تصرف عدوانی نیز از نوع اعلامی است.

مصادیق رایج احکام تأسیسی و تحلیل ماهیت آن‌ها

در برابر احکام اعلامی، احکام تأسیسی قرار دارند؛ احکامی که دادگاه با صدور آن‌ها، وضعیت حقوقی جدیدی ایجاد می‌کند. این احکام معمولاً آثار حقوقی تازه‌ای را برای اشخاص پدید می‌آورند و تحقق آن وضعیت، بدون صدور حکم قضایی امکان‌پذیر نیست. در این بخش، به مهم‌ترین مصادیق احکام تأسیسی پرداخته و ویژگی‌های متمایزکننده هر یک را تحلیل می‌کنیم.

📝 حکم ورشکستگی

از بارزترین نمونه‌های احکام تأسیسی، حکم ورشکستگی تاجر است. بر اساس ماده ۴۱۵ قانون تجارت، ورشکستگی تنها با حکم دادگاه تحقق می‌یابد. حتی اگر تاجر از مدت‌ها قبل در حالت توقف بوده باشد، تا زمانی که دادگاه رأی صادر نکند، وضعیت ورشکسته بر او مترتب نمی‌شود.

🔍 نکته: با صدور حکم، وضعیت «ورشکستگی» از آن لحظه به‌وجود می‌آید، هرچند آثار آن ممکن است به تاریخ توقف تاجر (طبق ماده ۴۱۶) بازگردد. بنابراین، حکم دارای ماهیت تأسیسی است.

📝 حکم تعیین قیم یا نصب امین

در مواردی که شخصی به دلیل فقدان اهلیت (صغیر، محجور، غایب مفقودالاثر) نیازمند قیم یا امین باشد، دادگاه با بررسی دلایل، نسبت به نصب شخصی به‌عنوان قیم یا تعیین امین برای اموال غایب اقدام می‌کند. این حکم، وضعیت جدیدی در حقوق و مسئولیت‌های فرد نصب‌شده ایجاد می‌کند و از این حیث، قطعاً تأسیسی است.

📌 طبق ماده ۵۷ قانون امور حسبی: «دادگاه برای اداره اموال غایب مفقودالاثر، امین معین می‌کند…»

📝 حکم سلب حضانت یا ولایت

هرگاه بنا بر مصلحت طفل یا سوءرفتار والد، دادگاه حکم به سلب حضانت یا عزل ولی قهری صادر کند، این حکم وضعیت جدیدی را در رابطه والد–فرزند ایجاد می‌کند و از این حیث، تاسیسی است.

📝 در این موارد، حق قانونی والد به موجب حکم دادگاه از بین می‌رود، در حالی که بدون چنین حکمی، وضعیت تغییر نمی‌کرد.

📝 حکم اعلام سلب تابعیت یا صدور شناسنامه خاص

در مواردی که اشخاص تقاضای شناسایی تابعیت جدید یا صدور شناسنامه خاص (مانند شناسنامه برای فرزند نامشروع) را دارند و دادگاه با بررسی شرایط و استناد به قانون، به چنین خواسته‌ای رأی می‌دهد، این حکم وضعیت جدید حقوقی برای فرد ایجاد می‌کند و از این جهت، تأسیسی تلقی می‌شود.

📝 حکم انفصال دائم یا موقت از خدمت

در دعاوی انضباطی یا کیفری کارکنان دولت، دادگاه ممکن است در کنار مجازات اصلی، انفصال از خدمت را نیز در حکم قید کند. چون این حکم حق اشتغال را از فرد سلب می‌کند و به وضعیت جدیدی منتهی می‌شود، ماهیت تاسیسی دارد.

آیا حکم طلاق و حکم حجر، تأسیسی هستند؟ بررسی دیدگاه‌ها

دو نمونه از احکامی که همواره محل بحث و اختلاف‌نظر بین حقوق‌دانان، قضات، و حتی قانون‌گذاران بوده‌اند، «حکم طلاق» و «حکم حجر» هستند. در ظاهر، بسیاری این احکام را در زمره احکام تأسیسی قرار می‌دهند، اما بررسی دقیق‌تر نشان می‌دهد که این نگاه همیشه صحیح نیست. در این بخش، به‌طور جداگانه و مستند، وضعیت این دو حکم را بررسی می‌کنیم.

📌 حکم حجر: تأسیسی یا اعلامی؟

در نگاه نخست، حکم حجر به‌دلیل آن‌که فرد را از تصرف در اموال خود محروم می‌سازد، حکم تأسیسی به‌نظر می‌رسد. اما قانون امور حسبی در ماده ۷۰ پاسخ روشنی به این تصور داده است:

🧾 ماده ۷۰ ق.ا.ح:
«اثر حجر از تاریخ قطعیت حکم مترتب می‌شود، مگر اینکه ثابت شود علت حجر قبل از تاریخ حکم وجود داشته، که در این صورت، اثر آن از تاریخ تحقق علت حجر خواهد بود.»

🔍 تحلیل حقوقی:
با توجه به قسمت دوم ماده ۷۰، اگر علت حجر (مثلاً جنون یا سفه) پیش از صدور حکم وجود داشته باشد و این امر اثبات شود، آثار حقوقی آن از همان زمان (نه از تاریخ حکم) مترتب می‌شود. این ویژگی، ماهیت اعلامی حکم را تأیید می‌کند. به بیان دیگر، حکم، وضعیت پیشین را اعلام و رسمی می‌کند، نه اینکه آن را خلق کند.

✅ بنابراین، حکم حجر در بسیاری از موارد اعلامی است، مگر آنکه علت حجر نیز برای نخستین بار با صدور حکم محقق شود.

📌 حکم طلاق: از اختلاف در نظریه تا تحلیل نتیجه‌بخش

طلاق، از جمله نهادهایی است که هم ماهیت فقهی دارد و هم در نظام حقوقی ایران تحت نظارت قضایی انجام می‌پذیرد. اما آیا حکم طلاق، خود ایجادکننده وضعیت جدید است؟

📜 ماده ۱۱۳۰ قانون مدنی (اصلاحی):
«چنانچه عسر و حرج زوجه در محکمه ثابت شود، دادگاه می‌تواند زوج را اجبار به طلاق نماید و در صورتی که اجبار میسر نباشد، زوجه به اذن حاکم شرع طلاق داده می‌شود.»

🔍 تحلیل فقهی و حقوقی:
در اینجا دادگاه فقط اذن طلاق می‌دهد؛ وضعیت جدید یعنی جدایی زوجین، با جاری شدن صیغه طلاق محقق می‌شود، نه با صدور حکم دادگاه. بنابراین، حکم طلاق بدون اجرای صیغه طلاق، فاقد اثر حقوقی است.

📌 نتیجه‌گیری:
حکم طلاق نیز به تنهایی وضعیت جدیدی را ایجاد نمی‌کند، بلکه فرآیند طلاق با اجرای صیغه توسط حاکم شرع یا نماینده رسمی آن محقق می‌شود. از این رو، حکم دادگاه در طلاق ماهیت اعلامی دارد، هرچند برخی آن را ظاهراً تاسیسی تصور کنند.

نحوه اجرای احکام اعلامی و تفاوت آن با احکام اجرایی

یکی از تفاوت‌های عملی مهم میان احکام اعلامی و تأسیسی، در شیوه اجرای آن‌ها نمایان می‌شود. در حالی‌ که احکام تأسیسی معمولاً نیازمند اقدام اجرایی از سوی دادگاه یا مأمورین اجرای احکام هستند، احکام اعلامی ممکن است اصلاً نیازی به صدور اجرائیه نداشته باشند. در این بخش، به بررسی تفاوت‌های اجرایی این دو نوع حکم می‌پردازیم.

⚖️ اجرای احکام تأسیسی: ابلاغ، الزام، اجبار

احکام تأسیسی غالباً با هدف ایجاد یک وضعیت حقوقی جدید صادر می‌شوند و نتیجه آن، لزوم انجام عملی توسط محکوم‌علیه یا مقام اداری مربوطه است. بنابراین، این احکام معمولاً از طریق صدور اجرائیه به مرحله اجرا در می‌آیند.

📌 مثال‌های رایج:

• حکم سلب حضانت کودک، که پس از صدور حکم، مقام اجرایی موظف به تحویل کودک است.

• حکم ورشکستگی، که به تشکیل اداره تصفیه و ممنوعیت تصرف اموال منتهی می‌شود.

• حکم انفصال از خدمت، که باید توسط نهاد اداری اجرا شود.

✅ احکام تأسیسی معمولاً در قالب حکم لازم‌الاجرا شناخته می‌شوند.

🔍 اجرای احکام اعلامی: بدون اجبار، اما با آثار رسمی

در نقطه مقابل، احکام اعلامی اغلب فاقد جنبه اجرایی به مفهوم کلاسیک آن هستند. این احکام چیزی را به محکوم‌علیه تحمیل نمی‌کنند، بلکه صرفاً یک وضعیت را تأیید یا اعلام می‌کنند. بنابراین، در بسیاری از موارد، اجرائیه برای آن‌ها صادر نمی‌شود.

🧾 ماده ۴ قانون اجرای احکام مدنی:

«در مواردی که حکم دادگاه جنبه اعلامی داشته و مستلزم انجام عملی از طرف محکوم‌علیه نیست، از قبیل اعلام اصالت یا بطلان سند، اجرائیه صادر نمی‌شود.»

📌 مصادیق:

• حکم اثبات مالکیت: فقط برای ثبت یا اثبات در برابر اشخاص ثالث به‌کار می‌رود.

• حکم اثبات نسب: برای ثبت در شناسنامه یا ارائه به سازمان‌های دولتی قابل استناد است.

• حکم اعلام حجر: تنها در ثبت احوال و اعمال آثار قانونی (مثلاً ممنوعیت معامله) کاربرد دارد.

📌 تفاوت در ضمانت اجرا

ویژگی	احکام اعلامی	احکام تأسیسی
نیاز به صدور اجرائیه	اغلب ندارد	معمولاً دارد
الزام محکوم‌علیه به اقدام	ندارد	دارد
امکان اعمال قوه قهریه	ندارد	دارد
آثار قانونی پس از حکم	صرفاً اعلام وضعیت موجود	ایجاد وضعیت جدید

بررسی آثار اجرایی، اثباتی و حقوقی دو نوع حکم

در نظام قضایی، صرف صدور حکم، چه اعلامی باشد و چه تأسیسی محدود به متن رأی نیست. هر حکم آثار حقوقی خاصی را برای طرفین دعوا و گاهی برای اشخاص ثالث ایجاد می‌کند. این آثار گاه در حوزه اجرا و الزام، و گاه در حوزه اثبات و استناد ظهور می‌یابد. در این بخش، تفاوت مهم این دو نوع حکم را از منظر آثار عملی و حقوقی بررسی می‌کنیم.

✅ آثار احکام اعلامی: اثبات و اعتبار

احکام اعلامی اگرچه الزام‌آور به معنای اجرایی نیستند، اما از نظر قدرت اثباتی و اعتبار قضایی بسیار بااهمیت‌اند. دادگاه‌ها، ادارات دولتی، سازمان ثبت احوال و نهادهای حقوقی، معمولاً براساس همین احکام اعلامی، تصمیم‌گیری می‌کنند.

📌 آثار مهم:

• اثبات وضعیت قانونی (مثلاً مالکیت، نسب، فسخ، حجر)

• استناد در دعاوی دیگر (مثلاً اثبات نسب در دعوای ارث)

• برخورداری از اعتبار امر مختوم در رسیدگی‌های بعدی

• مستند رسمی جهت اقدام قانونی در نهادهای غیر قضایی

📝 نکته: گرچه این احکام معمولاً مستقیماً اجرا نمی‌شوند، اما اثرگذاری غیرمستقیم و گسترده آن‌ها در سیستم حقوقی، بی‌نظیر است.

✅ آثار احکام تأسیسی: الزام، تغییر وضعیت، محدودسازی

احکام تأسیسی نه‌تنها از نظر حقوقی اثرگذارند، بلکه بلافاصله پس از صدور، منجر به تغییرات بنیادین در وضعیت حقوقی اشخاص می‌شوند. این تغییرات می‌تواند شامل ممنوعیت، سلب حق، ایجاد تکلیف، یا محدودسازی باشد.

📌 آثار مهم:

• ایجاد وضعیت جدید (مثلاً تاجر از زمان صدور حکم، ورشکسته تلقی می‌شود)

• اعمال محدودیت (مثلاً محجور نمی‌تواند معامله کند)

• صدور اجرائیه و الزام قانونی (مثلاً قیم باید تعیین وظایف را بر عهده گیرد)

• برخورداری از قدرت اجرایی از طریق دادگاه یا نهاد اداری

🔍 مثال مهم: پس از صدور حکم سلب حضانت، اداره ثبت احوال یا مدارس موظف‌اند کودک را فقط با دستور قیم جدید تحویل دهند.

📊 مقایسه نهایی آثار دو نوع حکم

نوع اثر	احکام اعلامی	احکام تأسیسی
تغییر وضعیت حقوقی	ندارد	دارد
قابلیت استناد رسمی	دارد	دارد
قدرت الزام و اجرا	ندارد	دارد
مرجع صدور اجرائیه	ندارد یا نهاد اجرایی دیگر	واحد اجرای احکام دادگستری
تأثیر بر اشخاص ثالث	در موارد محدود	معمولاً گسترده‌تر

سوالات متداول

در این قسمت از مقاله سوالات متداول پیرامون احکام اعلامی و تاسیسی را مشاهده می فرمایید که در قالب مشاوره حقوقی آنلاین مطرح شده است:

❓ سلام، در حکم اعلامی ذکر شده است که حکمی اعلامی صادر شده؛ این به نفع خواهان است یا خوانده؟ ممنون.
✅ احکام اعلامی به‌تنهایی نه به نفع خواهان‌اند و نه به ضرر خوانده. آن‌ها صرفاً یک وضعیت حقوقی پیش‌موجود را اعلام می‌کنند؛ مثلاً اثبات دین، مالکیت یا فسخ. سود یا زیان برای طرفین بسته به محتوای آن وضعیت از پیش موجود است.

❓ سلام، حکم انتشایی چیست؟ آیا با صدور حکم انشایی، حقوق و مزایا به فرد تعلق می‌گیرد و می‌تواند به عنوان یک شخص رسمی در آن سازمان شناخته شود؟
✅ اصطلاح «حکم انتشایی» در حقوق عرفی رایج نیست و احتمالاً منظور شما «حکم انشایی» یا همان تأسیسی است. حکم تأسیسی، حکمی است که وضعیت جدیدی ایجاد می‌کند و در مواردی مانند احکام استخدامی، ممکن است منجر به برخورداری از مزایا یا تغییر وضعیت استخدامی شود. اما باید مفاد حکم دقیق بررسی شود.

❓ این که حکم اعلامی به تجدیدنظر صادر شده و پرونده به آنجا ارسال شده، تکرار حکم اعلامی به چه معناست؟
✅ منظور از «تکرار حکم اعلامی» در این عبارت مشخص نیست. برای دریافت توضیح روشن و دقیق، بهتر است به دادگاه صادرکننده حکم یا شعبه تجدیدنظر مراجعه کنید و با شماره پرونده جزئیات را بررسی نمایید.

❓ با سلام، حکم اعلامی چیست؟ آیا جنبه اجرایی ندارد؟
✅ بله، حکم اعلامی حکمی است که صرفاً وضعیت حقوقی از پیش موجود را اعلام می‌کند. این احکام معمولاً فاقد قابلیت صدور اجرائیه هستند، مگر اینکه اجرای غیرمستقیم آن‌ها از طریق مراجع دیگر انجام شود (مانند ثبت احوال یا سازمان ثبت اسناد).

❓ حکم اعلامی بر پذیرش دعوا یعنی چه؟
✅ پرسش به‌صورت ناقص بیان شده است. اگر منظور این است که دادگاه دعوا را پذیرفته و حکمی اعلامی صادر کرده، یعنی وضعیت مورد ادعا را تأیید کرده است (مثلاً مالکیت یا فسخ). لطفاً سؤال را با جزئیات کامل‌تری مطرح کنید تا پاسخ دقیق‌تری ارائه شود.