جلسه اول دادگاه کیفری، نقطه آغاز رسیدگی رسمی به پرونده‌های کیفری است؛ جایی که متهم، شاکی، و نماینده دادستان برای نخستین‌بار در چارچوب قانون در برابر قاضی قرار می‌گیرند تا روند دادرسی آغاز شود. این جلسه، علاوه‌بر قرائت کیفرخواست و بیان اتهامات، محل دفاع اولیه متهم و تبادل ادله طرفین است. بسیاری از سرنوشت‌های کیفری، از صدور قرار تأمین گرفته تا ختم دادرسی، در همین جلسه رقم می‌خورد.
در این مقاله، تلاش می‌کنیم با نگاهی دقیق و حقوقی، ابعاد مختلف جلسه اول دادگاه کیفری را بررسی کنیم؛ از ساختار حقوقی و قانونی آن گرفته تا نکاتی که در جلسه باید رعایت شود.
جلسه اول دادگاه کیفری چیست و چگونه آغاز می‌شود؟
جلسه اول دادگاه کیفری پس از صدور کیفرخواست برگزار می‌شود؛ بهتر است مدارک هویتی و دفاعی خود را همراه داشته باشید و برای احتمال صدور قرار تأمین، آمادگی ارائه وثیقه را داشته باشید. اگر قصد دارید به صلاحیت دادگاه اعتراض کنید یا وکیل تسخیری بخواهید، حتماً در همین جلسه اقدام نمایید؛ چون این درخواست‌ها فقط در جلسه اول قابل طرح هستند.
🔍نحوه شروع جلسه اول دادگاه کیفری
جلسه اول دادگاه کیفری پس از صدور کیفرخواست و ارجاع پرونده از دادسرا تشکیل می‌شود و آغاز رسمی روند رسیدگی قضایی به اتهام در حقوق کیفری است. در ابتدای جلسه، قاضی رسمیت دادگاه را اعلام می‌کند و نماینده دادستان، کیفرخواست را قرائت می‌کند که شامل شرح اتهام و دلایل آن است. سپس قاضی از متهم درباره هویت و اتهام سوال می‌پرسد و متهم باید موضع خود (قبول یا رد) را اعلام کند.
در ادامه، شاکی یا بزه‌دیده (در صورت حضور) می‌تواند شکایت و دلایل خود را بیان کند. متهم یا وکیلش نیز دفاعیات خود را مطرح کرده و در صورت نیاز، اسناد یا شهود ارائه می‌دهند.در صورتی که قاضی جلسه را برای ختم دادرسی کافی بداند، «آخرین دفاع» از متهم اخذ می‌شود. در پایان ممکن است قاضی قرار تأمین کیفری صادر کند یا رسیدگی را به جلسات بعدی موکول نماید.
📌نکات مهم برای دفاع در جلسه اول دادگاه
- مطالعه کامل پرونده قبل از جلسه: متهم یا وکیل باید قبل از جلسه اول، به سامانه ثنا مراجعه کرده و متن کیفرخواست و اسناد ضمیمه را بررسی کنند. در صورت نیاز می‌توانند از دادگاه درخواست مطالعه حضوری پرونده یا اخذ کپی نمایند.
- داشتن وکیل یا درخواست وکیل تسخیری: داشتن وکیل در دعاوی کیفری از حقوق متهم است و خصوصاً در جرایم مهم، توصیه می‌شود. در صورتی که متهم توانایی گرفتن وکیل نداشته باشد، می‌تواند درخواست وکیل تسخیری دهد.
- جمع‌آوری مدارک و شواهد مؤثر در دفاع: ارائه سند، فیش، پیامک، چت، شاهد یا حتی گزارش‌های کارشناسی مرتبط با موضوع اتهام، می‌تواند در بی‌گناهی یا تخفیف مجازات نقش تعیین‌کننده‌ای داشته باشد.
- پرهیز از تناقض‌گویی و اظهارات احساسی: متهم باید از بیان مطالب متناقض یا دفاعیات بی‌اساس خودداری کند. اظهارات باید دقیق، مستند و در چارچوب حقوقی باشد.
- درخواست فرصت برای دفاع بهتر (در صورت نیاز): اگر متهم زمان کافی برای آمادگی نداشته یا دلایل کافی ندارد، می‌تواند از دادگاه درخواست تجدید جلسه یا فرصت بیشتر کند.
✅دادگاه کیفری چند جلسه دارد؟
تعداد جلسات دادگاه کیفری ثابت و مشخص نیست و به عوامل مختلفی بستگی دارد. برخی پرونده‌ها در یک جلسه با صدور رأی نهایی به پایان می‌رسند، اما بسیاری از پرونده‌های کیفری به دلیل پیچیدگی موضوع، نیاز به کارشناسی، حضور چند متهم یا شاکی، یا نواقص در پرونده به چند جلسه رسیدگی نیاز دارند.
به‌طور معمول، می‌توان انتظار داشت که بین ۱ تا ۳ جلسه (یا بیشتر در موارد خاص) برای رسیدگی به یک پرونده برگزار شود.
آیا در جلسه اول دادگاه کیفری حکم صادر می‌شود؟
در بسیاری از پرونده‌های کیفری، افراد تصور می‌کنند که جلسه اول، همان جلسه نهایی است و دادگاه بلافاصله پس از شنیدن دفاعیات، رأی صادر می‌کند. اما واقعیت این است که صدور حکم در جلسه اول تنها در شرایط خاص امکان‌پذیر است و غالباً نیاز به جلسات بیشتری خواهد بود.
⚖️ رویه قانونی در مورد صدور رأی در جلسه اول
طبق قانون آیین دادرسی کیفری، چنانچه دادگاه پس از استماع اظهارات طرفین، تحقیقات انجام‌شده و دفاعیات متهم، پرونده را برای صدور رأی کافی بداند، می‌تواند در همان جلسه یا حداکثر ظرف یک هفته پس از ختم دادرسی، رأی صادر کند.
🔹 چه زمانی در جلسه اول رأی صادر می‌شود؟
- در پرونده‌های ساده یا غیرمهم مانند توهین یا تهدید به مرگ یا دیگر موارد تهدید، اگر دلایل کافی باشد، ممکن است قاضی پس از اخذ آخرین دفاع، رأی را در همان جلسه اعلام کند.
- اما در پرونده‌هایی که نیاز به تحقیقات تکمیلی، استعلام‌ها، احضار شهود یا کارشناسی دارند، صدور حکم تا برگزاری جلسات بعدی به تعویق می‌افتد.
📌 عوامل مؤثر بر زمان صدور رأی
- ✅ نوع جرم: پرونده‌های مربوط به جرایم سنگین (مانند ضرب و جرح عمدی، کلاهبرداری، تجاوز به عنف و …) اغلب نیاز به بررسی دقیق‌تر دارند.
- ✅ تعداد متهم یا شاکی: پرونده‌هایی با چند متهم یا شاکی معمولاً پیچیده‌تر بوده و فرصت بیشتری برای دفاع نیاز دارند.
- ✅ نقص در پرونده یا دلایل دفاع: اگر در جلسه اول، دفاعیه متهم ناقص باشد یا نیاز به ارائه اسناد جدید باشد، قاضی صدور رأی را به جلسات بعدی موکول می‌کند.
- ✅ بررسی اعتراضات احتمالی: در صورت درخواست تجدید نظر یا واخواهی از سوی طرفین، حکم صادره به دادگاه تجدیدنظر ارسال می‌شود که این نیز فرآیند صدور قطعی رأی را به تعویق می‌اندازد.
عدم حضور خوانده (متهم) در جلسه اول دادگاه کیفری چه پیامدی دارد؟
عدم حضور متهم در جلسه اول دادگاه کیفری ممکن است به دلایل مختلفی رخ دهد؛ از عدم اطلاع از زمان جلسه گرفته تا غیبت عمدی. قانون‌گذار برای این وضعیت، مقررات مشخصی در نظر گرفته که پیامدهای حقوقی مهمی برای متهم دارد.
در جرایم سنگین مانند جرایم علیه امنیت، قتل، یا جرایمی که مجازات‌های حدی و قصاص دارند، دادگاه نمی‌تواند بدون حضور متهم دادرسی را کامل کند و موظف به احضار مجدد یا حتی جلب متهم می‌شود.
📌 آثار و پیامدهای غیبت متهم در جلسه اول دادگاه
🔹 تشکیل جلسه بدون حضور متهم: بر اساس ماده ۳۰۴ قانون آیین دادرسی کیفری، چنانچه متهم با وجود ابلاغ صحیح احضاریه در جلسه حاضر نشود و عذر موجهی نیز ارائه نکند، دادگاه می‌تواند در غیاب وی جلسه را تشکیل داده و به رسیدگی ادامه دهد.
🔹 صدور رأی غیابی: در صورتی که جرم مورد رسیدگی از جرایم قابل گذشت نباشد یا متهم دفاع مؤثری ارائه نداده باشد، دادگاه می‌تواند رأی غیابی صادر کند. در این حالت، متهم پس از اطلاع از رأی، حق واخواهی دارد.
🔹 لزوم ارائه عذر موجه: اگر متهم دلیل موجهی مانند بیماری، حادثه، عدم دریافت ابلاغ یا موارد اضطراری داشته باشد، باید مدارک مربوطه را به دادگاه ارائه دهد تا از صدور رأی غیابی جلوگیری شود.
❌ چه مواردی عذر موجه محسوب نمی‌شوند؟
- عدم تمایل به حضور
- حضور در محل کار یا دانشگاه بدون ارائه مدرک رسمی
- عدم اطلاع بدون دلیل منطقی (مثلاً تغییر آدرس بدون اعلام به دادگاه)
نحوه رسیدگی در دادگاه کیفری دو
دادگاه کیفری دو یکی از رایج‌ترین مراجع رسیدگی به جرایم در نظام قضایی ایران است و بیشتر پرونده‌های کیفری سبک تا متوسط در این دادگاه بررسی می‌شود. فرآیند رسیدگی در دادگاه کیفری دو، اگرچه ساده‌تر از دادگاه کیفری یک است، اما همچنان ساختاری کاملاً قانونی و منظم دارد.
⚖️ صلاحیت و ترکیب دادگاه کیفری دو
🔹 صلاحیت دادگاه:
مطابق ماده ۳۰۱ قانون آیین دادرسی کیفری، دادگاه کیفری دو صلاحیت رسیدگی به جرایمی که مجازات آن‌ها تا سقف ۱۰ سال حبس، شلاق، جزای نقدی، محرومیت از حقوق اجتماعی و سایر تعزیرات است را دارد.
🔹 ترکیب دادگاه:
در دادگاه کیفری دو تنها یک قاضی حضور دارد (رئیس یا دادرس علی‌البدل) . برخلاف دادگاه کیفری یک که دارای هیئت قضات است، در اینجا مسئولیت کامل رسیدگی بر عهده قاضی واحد است.
📝 مراحل رسیدگی در دادگاه کیفری دو
- ✅ ارجاع پرونده به دادگاه: پس از پایان تحقیقات مقدماتی در دادسرا و صدور قرار جلب به دادرسی، پرونده به همراه کیفرخواست به دادگاه ارسال می‌شود.
- ✅ تعیین وقت رسیدگی: دفتر دادگاه موظف است در اسرع وقت وقت جلسه دادرسی را تعیین و به متهم، شاکی و سایر طرفین ابلاغ کند.
- ✅ برگزاری جلسه دادرسی: در جلسه، ابتدا کیفرخواست توسط نماینده دادستان قرائت می‌شود. سپس، شاکی اظهارات خود را مطرح می‌کند و متهم به دفاع از خود می‌پردازد.
- ✅ اخذ آخرین دفاع و ختم دادرسی: در صورتی که قاضی تحقیقات را کافی بداند، آخرین دفاع متهم اخذ شده و ختم دادرسی اعلام می‌شود.
- ✅ صدور حکم: قاضی می‌تواند رأی را در همان جلسه صادر کند یا حداکثر ظرف یک هفته پس از ختم دادرسی اقدام به صدور رأی نماید.
📌 تفاوت با دادگاه کیفری یک
- در دادگاه کیفری یک، پرونده‌های سنگین و جرایم مستوجب مجازات‌هایی چون اعدام، قصاص، حبس ابد و قطع عضو رسیدگی می‌شوند.
- ترکیب دادگاه کیفری یک از یک قاضی و دو مستشار تشکیل شده است و روند رسیدگی در آن پیچیده‌تر و طولانی‌تر است.
فاصله ابلاغ تا اولین جلسه رسیدگی در دادگاه کیفری چقدر است؟
تعیین زمان مناسب بین ابلاغ احضاریه و تاریخ جلسه دادرسی، یکی از اصول بنیادین دادرسی عادلانه است. قانون‌گذار به‌منظور حفظ حقوق دفاعی متهم، فاصله‌ای منطقی و الزامی بین ابلاغ و تشکیل جلسه تعیین کرده است تا طرفین دعوا فرصت کافی برای آماده‌سازی داشته باشند.
⚖️ حداقل فاصله قانونی طبق آیین دادرسی کیفری
🔹 ماده ۳۴۳ قانون آیین دادرسی کیفری تصریح می‌کند که:
“فاصله بین تاریخ ابلاغ وقت جلسه و روز جلسه نباید کمتر از یک هفته باشد، مگر در مواردی که متهم درخواست رسیدگی فوری کند یا موضوع فوریت داشته باشد.”
🔸 این بدان معناست که دفتر دادگاه موظف است جلسه را به‌گونه‌ای تعیین کند که متهم یا شاکی، دست‌کم یک هفته فرصت برای آمادگی داشته باشند.
📌 فرآیند ابلاغ و تعیین وقت جلسه
✅ تکمیل پرونده در دبیرخانه دادگاه:پس از وصول کیفرخواست، پرونده توسط قاضی مطالعه شده و دستور تعیین وقت صادر می‌شود.
✅ اقدام دفتر دادگاه: دفتر دادگاه موظف است ظرف ۲ روز کاری پس از دستور قاضی، وقت دادرسی را تعیین و برگ احضاریه را تهیه نماید.
✅ ابلاغ احضاریه به اصحاب دعوا: ابلاغ به صورت رسمی، از طریق سامانه ثنا یا مأمور ابلاغ انجام می‌شود. تاریخ ابلاغ به ثبت می‌رسد و مبنای محاسبه فاصله قانونی است.
❌ اگر فاصله قانونی رعایت نشود چه می‌شود؟
در صورتی که فاصله قانونی بین ابلاغ و جلسه رعایت نشده باشد، طرف غایب می‌تواند به روند دادرسی اعتراض کند و دادگاه مکلف به تجدید وقت جلسه است. این موضوع یکی از دلایل مهم برای واخواهی نسبت به احکام غیابی یا اعتراض به رأی است.
سوالات متداول
در این قسمت از مقاله سوالات متداول پیرامون جلسه اول دادگاه کیفری را مشاهده می فرمایید:
❓ من برای اولین بار به جلسه دادگاه کیفری احضار شدم، آیا باید وکیل داشته باشم؟
✅ حضور وکیل الزامی نیست، اما شدیداً توصیه می‌شود مخصوصاً اگر پرونده‌تان جدی یا تخصصی باشد (مثل اتهام مالی یا ضرب و جرح). اگر توانایی گرفتن وکیل ندارید، می‌توانید از دادگاه درخواست وکیل تسخیری کنید تا وکیل رایگان برای شما تعیین شود.
❓ من پیامک احضاریه را دیر دیدم و نتوانستم در جلسه اول دادگاه حاضر شوم. چه کار باید بکنم؟
✅ اگر دلیل غیبت شما موجه بوده باشد (مثلاً بیماری، سفر ضروری، یا عدم دریافت ابلاغ)، می‌توانید به دادگاه مراجعه کرده و مدارک عذر موجه ارائه دهید. در صورتی که رأی غیابی صادر شده باشد، تا ۲۰ روز فرصت واخواهی دارید.
❓ آیا ممکنه در همون جلسه اول، قاضی حکم زندان بده؟
✅ بله، در برخی پرونده‌ها اگر دلایل کافی وجود داشته باشد و دفاعیات متهم هم کامل باشد، قاضی ممکن است در جلسه اول حکم را صادر کند. البته در بیشتر پرونده‌ها جلسه اول فقط برای استماع دفاعیات و بررسی شواهد است و حکم در جلسات بعدی یا نهایتاً ظرف یک هفته بعد از ختم دادرسی صادر می‌شود.
❓ دادگاه به من ابلاغ کرده که جلسه کیفری دارم، ولی من هنوز نمی‌دونم بابت چه موضوعیه. چطوری بفهمم؟
✅ با ورود به سامانه ثنا و وارد کردن اطلاعات کاربری، می‌تونید متن کامل کیفرخواست، اتهام وارده و مشخصات طرف شکایت رو ببینید. همچنین می‌تونید به دفتر شعبه مربوطه مراجعه کرده و درخواست مطالعه پرونده بدید.