با گسترش روزافزون فناوری‌های ارتباطی، استفاده از شبکه‌های اجتماعی و پیام‌رسان‌ها بخشی جدایی‌ناپذیر از زندگی روزمره مردم شده است. با وجود مزایای گسترده این ابزارها، مخاطراتی نیز برای حریم خصوصی افراد به همراه داشته‌اند.
یکی از چالش‌های مهم در این زمینه، انتشار اسکرین‌شات (Screenshot) از مکالمات یا تصاویر خصوصی کاربران است؛ رفتاری که در برخی موارد نه‌تنها غیراخلاقی بلکه طبق قانون نیز جرم تلقی می‌شود. قانون‌گذار ایرانی در راستای صیانت از حقوق شهروندی و حفظ آبرو، مقرراتی برای جرم‌انگاری انتشار اسکرین‌شات وضع کرده است که در این مقاله به‌طور جامع به آنها می‌پردازیم.
مجازات انتشار اسکرین‌شات و مبنای قانونی
با توجه به پیشرفت فناوری و استفاده گسترده از فضای مجازی، قانون‌گذار در ایران تلاش کرده است تا با تدوین مقررات خاص، از حریم خصوصی کاربران محافظت کند. یکی از موضوعاتی که تحت شمول قوانین جرایم رایانه‌ای قرار گرفته، انتشار اسکرین‌شات از محتوای خصوصی افراد است. برای بررسی این جرم، باید به چند ماده قانونی کلیدی توجه داشت.
📌 ماده ۱۶ قانون جرایم رایانه‌ای؛ تحریف و انتشار تصویر و صوت
بر اساس این ماده از جرایم رایانه ای، اگر شخصی فیلم، صوت یا تصویر دیگری را با استفاده از ابزارهای رایانه‌ای تغییر دهد یا تحریف کند و سپس آن را منتشر نماید، به نحوی که عرفاً موجب هتک حیثیت فرد شود، به حبس از ۹۱ روز تا ۲ سال یا جزای نقدی از ۵ میلیون تا ۴۰ میلیون ریال یا هر دو محکوم خواهد شد. در صورتی که اسکرین‌شات مورد نظر دست‌کاری شده باشد، مشمول این ماده خواهد بود.
📌 ماده ۱۷ قانون جرایم رایانه‌ای؛ افشای اسرار و تصاویر خصوصی
اما اگر اسکرین‌شات بدون تغییر و تحریف منتشر شود، ماده ۱۷ قابل استناد است. مطابق این ماده:
«هر کس به‌وسیله سامانه‌های رایانه‌ای یا مخابراتی صوت یا تصویر یا فیلم خصوصی یا خانوادگی یا اسرار دیگری را بدون رضایت او جز در موارد قانونی منتشر کند یا در دسترس دیگران قرار دهد، به نحوی که منجر به ضرر یا عرفاً موجب هتک حیثیت شود، به حبس از ۹۱ روز تا ۲ سال یا جزای نقدی از ۵ میلیون تا ۴۰ میلیون ریال یا هر دو مجازات محکوم خواهد شد.»
اسکرین‌شات از چت‌های خصوصی، تصاویر خانوادگی یا گفت‌وگوهای محرمانه، مشمول این ماده بوده و جرم محسوب می‌شود.
📌 ماده ۷۴۵ قانون مجازات اسلامی (اصلاحی ۱۴۰۳)
در اصلاحیه جدید ماده ۷۴۵ نیز مجازات مشابهی برای افشای اسرار خصوصی در نظر گرفته شده، با این تفاوت که مبلغ جزای نقدی افزایش یافته و بین ۶۶ میلیون تا ۵۰۰ میلیون ریال تعیین شده است.
این ماده نیز به‌روشنی بیان می‌کند که هرگونه افشای صوت، تصویر، فیلم یا اسرار دیگران که بدون رضایت انجام شود و موجب ضرر یا هتک حیثیت گردد، جرم است و پیگرد قانونی دارد.
📌 استناد به «قانون احترام به آزادی‌های مشروع»
در بند ۸ ماده واحده قانون احترام به آزادی‌های مشروع و حفظ حقوق شهروندی نیز آمده که افشای نامه‌ها، عکس‌ها، نوشته‌ها و مکاتبات خصوصی افراد جرم است. از این رو، چت‌های خصوصی و اسکرین‌شات آنها نیز مصداقی از افشای اسرار محسوب شده و قابل تعقیب کیفری هستند.
آیا گرفتن اسکرین‌شات از استوری اینستاگرام جرم است؟
با رواج استفاده از شبکه‌های اجتماعی به ویژه اینستاگرام، سؤالاتی درباره مشروع یا مجرمانه بودن اسکرین‌شات از استوری افراد مطرح شده است که بخشی از جرایم اینستاگرامی را تشکیل می دهد. استوری‌ها به‌صورت عمومی یا خصوصی به اشتراک گذاشته می‌شوند و در صورت انتشار اسکرین‌شات آنها، وضعیت حقوقی متفاوتی دارند.
⚖️ گرفتن اسکرین‌شات؛ به‌تنهایی جرم نیست
اگر فردی صرفاً از استوری اینستاگرام اسکرین‌شات بگیرد و آن را نزد خود نگه دارد و منتشر نکند، این عمل در ذات خود جرم محسوب نمی‌شود. چراکه انتشار صورت نگرفته و نیت سوء استفاده نیز اثبات نشده است. قانون نیز گرفتن تصویر از یک محتوای عمومی را به‌تنهایی جرم نمی‌داند.
⚖️ اما انتشار اسکرین‌شات ممکن است جرم‌زا باشد
اگر اسکرین‌شات از استوری منتشر شود و این انتشار باعث لطمه به آبرو، حیثیت یا وارد شدن ضرر به صاحب محتوا گردد، موضوع جنبه کیفری پیدا کرده و مطابق ماده ۱۷ قانون جرایم رایانه‌ای قابل پیگیری خواهد بود.
نکته مهم: در مواردی که استوری شامل مطالب خصوصی، شخصی، خانوادگی یا محرمانه باشد و به‌صورت محدود به دوستان نزدیک (Close Friends) منتشر شده باشد، گرفتن اسکرین‌شات و انتشار آن می‌تواند با شدت بیشتری از سوی دادگاه پیگیری شود.
تهدید به انتشار اسکرین‌شات و پیامدهای کیفری آن
یکی از رفتارهایی که در فضای مجازی به وفور دیده می‌شود، تهدید کاربران به انتشار اسکرین‌شات مکالمات یا تصاویر خصوصی‌شان است. قانون‌گذار ایران این نوع تهدید را نیز جرم‌انگاری کرده و برای آن مجازات مشخصی در نظر گرفته است؛ حتی اگر تهدید عملی نشود. مطابق این ماده:
«هرگاه کسی دیگری را به هر نحو تهدید به قتل، ضررهای نفسی، شرفی، مالی یا افشای سری نسبت به خود یا بستگان او نماید، به مجازات شلاق تا ۷۴ ضربه یا حبس از دو ماه تا دو سال محکوم خواهد شد.»
بر اساس این ماده، اگر فردی تهدید کند که اسکرین‌شاتی از پیام‌های خصوصی، چت، تصاویر خانوادگی یا هرگونه محتوای شخصی را منتشر خواهد کرد، حتی بدون آنکه واقعاً این کار را انجام دهد، باز هم مرتکب جرم شده است.
📝 نکته: تهدید جرم مطلق است، نه مقید
یکی از نکات مهم درباره این جرم، آن است که تهدید، جرم مطلق محسوب می‌شود؛ یعنی تحقق آن نیازی به انجام عمل تهدیدآمیز ندارد. صرف تهدید، حتی بدون مطالبه پول یا مال یا بدون وقوع ضرر، مشمول مجازات است.
📝 نکته: انگیزه تهدید اهمیت ندارد
حتی اگر فرد تهدید کننده انگیزه‌ای مانند منصرف کردن طرف مقابل از شکایت، تسویه حساب شخصی یا ترساندن داشته باشد، این موارد تأثیری در اصل مجرم بودن او ندارند. قانون در این زمینه بدون در نظر گرفتن انگیزه، مجازات تهدید را اعمال می‌کند.
📌 مثال‌های شایع در فضای مجازی
- تهدید به پخش چت خصوصی برای تحت فشار قرار دادن طرف مقابل
- ارسال پیام‌هایی مانند: «اگه شکایت کنی، چت‌هامونو می‌فرستم همه جا»
- تهدید به انتشار عکس یا استوری‌های شخصی برای تخریب اعتبار اجتماعی
تمامی این موارد، در چارچوب ماده ۶۶۹ قرار می‌گیرند و مشمول حبس یا شلاق خواهند بود.
آیا اسکرین‌شات مدرک محسوب می‌شود؟ شرایط پذیرش در دادگاه
در بسیاری از دعاوی، از جمله شکایات مربوط به تهدید، توهین یا افشای اسرار، اسکرین‌شات از چت‌ها و پیام‌ها به‌عنوان یکی از اصلی‌ترین مستندات توسط شاکیان ارائه می‌شود. اما آیا این تصویرها از لحاظ حقوقی، مدرک قانونی و محکمه‌پسند محسوب می‌شوند؟ پاسخ به این سؤال به شرایطی بستگی دارد.
⚖️ اسکرین‌شات؛ اماره یا دلیل؟
طبق رویه قضایی و آیین دادرسی، اسکرین‌شات به تنهایی دلیل قطعی محسوب نمی‌شود، بلکه نوعی اماره قضایی است. این بدان معناست که قاضی می‌تواند بر اساس اسکرین‌شات و سایر قرائن، علم قضایی خود را تکمیل کرده و حکم صادر کند.
⚖️ شرایط پذیرش اسکرین‌شات به‌عنوان مدرک
برای اینکه اسکرین‌شات در دادگاه مورد پذیرش قرار گیرد، باید اصالت آن اثبات شود. راه‌های اثبات اصالت عبارت‌اند از:
- تأیید پلیس فتا پس از بررسی فنی و تطبیق با گزارش پیام‌رسان‌ها
- اقرار متهم به ارسال پیام یا انتشار محتوا
- مطابقت ادبیات پیام با زبان و سبک نوشتاری متهم
- استعلام آی‌پی از سرویس‌دهنده در صورت امکان
📌 آیین‌نامه ادله الکترونیکی
بر اساس آیین‌نامه استنادپذیری ادله الکترونیکی، ادله دیجیتال مانند اسکرین‌شات در صورتی قابل استناد هستند که از طریق قانونی جمع‌آوری شده و اصالت آنها تأیید شود. در این صورت، اسکرین‌شات می‌تواند نقش مهمی در اثبات جرم ایفا کند.
⚠️ توجه: پیام‌رسان داخلی یا خارجی
-
در پیام‌رسان‌های داخلی امکان ردیابی و اخذ گزارش رسمی وجود دارد و اسکرین‌شات قابل اعتبارسنجی است.
-
در پیام‌رسان‌های خارجی (مثل واتساپ، اینستاگرام یا تلگرام)، به دلیل عدم دسترسی به سرورها، بررسی فنی پیچیده‌تر است، اما همچنان قابل بررسی با روش‌های دیگر مانند اقرار یا تحلیل ادبیات پیام‌ها خواهد بود.
نقش پلیس فتا در تأیید اسکرین‌شات و روند اثبات جرم
در پرونده‌های مرتبط با انتشار اسکرین‌شات یا تهدید به انتشار آن، یکی از نهادهای کلیدی که وظیفه بررسی، تحلیل و تأیید مدارک الکترونیکی را بر عهده دارد، پلیس فتا است. بدون تأیید این نهاد تخصصی، معمولاً نمی‌توان صرفاً با یک اسکرین‌شات، متهم را محکوم کرد.
🔍 تأیید اسکرین‌شات توسط پلیس فتا چگونه انجام می‌شود؟
برای اینکه اسکرین‌شات به‌عنوان مدرک معتبر شناخته شود، پلیس فتا مراحل مختلفی را برای اعتبارسنجی و اصالت‌سنجی طی می‌کند. این مراحل عبارت‌اند از:
📌 مقایسه با گزارش پیام‌رسان
پلیس فتا در صورت امکان، با اخذ گزارش پیام‌ها از ارائه‌دهنده خدمات پیام‌رسان (مانند ایتا، سروش، روبیکا یا در موارد محدود، تلگرام و واتساپ از طریق ابزارهای واسط) اسکرین‌شات را راستی‌آزمایی می‌کند.
📌 تحلیل آی‌پی و ردگیری فنی
در صورت نیاز، پلیس فتا با بررسی آی‌پی (IP Address) فرستنده پیام یا صاحب اکانت، منشأ ارسال یا انتشار محتوا را شناسایی کرده و گزارش دقیق فنی ارائه می‌دهد.
📌 بررسی ادبیات پیام و مقایسه با سبک نوشتاری متهم
در مواردی که دسترسی به گزارش‌های فنی امکان‌پذیر نیست، ممکن است قاضی با نظر روانشناس یا کارشناس زبان‌شناسی رایانه‌ای، پیام‌ها را از نظر سبک نگارشی با سایر پیام‌های فرد متهم مقایسه کند.
📌 تله‌گذاری و مانیتورینگ
در برخی موارد خاص، پلیس فتا اقدام به مانیتور کردن فعالیت‌های مشکوک یا حتی شبیه‌سازی مکالمه می‌کند تا از این طریق مدارک قابل استناد برای دادگاه فراهم شود.
⚠️ اهمیت تشخیص جعلی بودن اسکرین‌شات
برخی افراد با استفاده از نرم‌افزارهایی مانند فتوشاپ یا برنامه‌های ویرایش تصویر، اسکرین‌شات‌های جعلی تهیه می‌کنند. تشخیص جعلی یا واقعی بودن این مدارک کاملاً بر عهده پلیس فتا و کارشناسان رسمی دادگستری است و نقش بسیار مهمی در رد یا تأیید اتهامات دارد.
مرجع صالح برای رسیدگی به جرم انتشار اسکرین‌شات
رسیدگی به جرایم مرتبط با فضای مجازی و جرایم سایبری، نیازمند تخصص و مهارت فنی است. از این‌رو، قانون‌گذار برای پیگیری مواردی مانند انتشار غیرقانونی اسکرین‌شات، مرجعی ویژه تعیین کرده است که وظیفه رسیدگی به این‌گونه پرونده‌ها را بر عهده دارد.
⚖️ دادسرای جرایم رایانه‌ای؛ مرجع اصلی رسیدگی
شکایت از انتشار اسکرین‌شات، تهدید به افشای چت خصوصی یا جعل آن، در ابتدا باید در دادسرای ویژه جرایم رایانه‌ای مطرح شود. این دادسرا در کلان‌شهرها یا مراکز استان‌ها فعال است و زیرمجموعه دستگاه قضایی محسوب می‌شود.
مراحل رسیدگی به شکایت
۱. تنظیم شکوائیه در دفاتر خدمات الکترونیک قضایی
۲. ارجاع پرونده به دادسرای جرایم رایانه‌ای
۳. تحقیقات مقدماتی توسط دادیار یا بازپرس
4. ارجاع موضوع به پلیس فتا برای بررسی‌های فنی
۵. صدور قرار جلب به دادرسی یا منع تعقیب، بسته به شواهد موجود
📌 دادگاه کیفری؛ مرحله نهایی صدور حکم
اگر در مرحله تحقیقات مقدماتی، ادله کافی برای وقوع جرم و انتساب آن به متهم وجود داشته باشد، پرونده برای رسیدگی به دادگاه کیفری دو فرستاده می‌شود. در این دادگاه، قاضی با بررسی گزارش پلیس فتا، اظهارات طرفین، و اسناد ارائه‌شده، رأی نهایی را صادر خواهد کرد.
📝 نکته: در صورت نبود ادله کافی
اگر بازپرس تشخیص دهد که دلایل برای اثبات وقوع جرم یا شناسایی متهم کافی نیست، می‌تواند با صدور قرار منع تعقیب، پرونده را مختومه اعلام کند. البته این رأی قابل اعتراض در دادگاه خواهد بود.
جعل اسکرین‌شات و تحریف پیام‌ها؛ جرمی جداگانه با مجازات خاص
در برخی پرونده‌های فضای مجازی، متهمان برای دستیابی به اهداف خود، اقدام به دست‌کاری اسکرین‌شات‌ها یا ساخت تصاویر جعلی از چت‌ها، استوری‌ها یا مکالمات خصوصی می‌کنند. این اقدامات نه‌تنها غیراخلاقی و خلاف وجدان اجتماعی است، بلکه مطابق قانون، جرم مستقل و دارای مجازات خاص محسوب می‌شود.
⚖️ ماده ۷۴۴ قانون مجازات اسلامی؛ تحریف و تغییر محتوا
بر اساس این ماده:
«هر کس به وسیله سامانه‌های رایانه‌ای یا مخابراتی، فیلم، صوت یا تصویر دیگری را تغییر دهد یا تحریف کند و آن را منتشر نماید یا با علم به تغییر یا تحریف منتشر کند، به نحوی که عرفاً موجب هتک حیثیت او شود، به حبس از ۴۵ روز تا یک سال یا جزای نقدی از ۵۰ میلیون تا ۳۳۰ میلیون ریال یا هر دو محکوم خواهد شد.»
مطابق این ماده، اگر اسکرین‌شات تغییر یافته باشد (مثلاً پیام یا تصویر ساختگی به مخاطب نسبت داده شود)، مرتکب علاوه بر جرم افشای اسرار، مرتکب جعل رایانه‌ای نیز شده و مجازات جداگانه‌ای خواهد داشت.
⚖️ ماده ۷۴۵ (اصلاحی ۱۴۰۳)؛ تشدید مجازات در افشای اسرار
اگر اسکرین‌شات جعلی حاوی صوت، تصویر یا پیام خانوادگی و خصوصی باشد، و بدون رضایت فرد منتشر شود، مرتکب به مجازات مقرر در ماده ۷۴۵ نیز محکوم خواهد شد؛ یعنی حبس از ۹۱ روز تا دو سال یا جزای نقدی از ۶۶ تا ۵۰۰ میلیون ریال یا هر دو.
📝 نکته: جعل اسکرین‌شات می‌تواند دو جرم همزمان تلقی شود
در بسیاری از موارد، جعل اسکرین‌شات هم تحریف محتوای الکترونیکی محسوب می‌شود (بر اساس ماده ۷۴۴) و هم افشای اسرار خصوصی (بر اساس ماده ۷۴۵). در این صورت، متهم ممکن است به هر دو مجازات محکوم شود.
📌 نمونه‌های جعل اسکرین‌شات
-
ویرایش پیام در چت تصویری و نسبت دادن کلمات رکیک به دیگری
-
ساخت پیام‌های جعلی برای اثبات خیانت یا فساد
-
استفاده از فتوشاپ برای تولید تصویری دروغین از مکالمه
دادگاه‌ها معمولاً این موارد را با کمک کارشناسان پلیس فتا بررسی کرده و در صورت اثبات، با قاطعیت برخورد می‌کنند.
سوالات متداول
در این قسمت از مقاله سوالات متداول پیرامون مجازات انتشار اسکرین شات را که توسط پرسشگران از مجموعه ایران لگال در قالب مشاوره حقوقی مطرح شده است را مشاهده می فرمایید:
❓ اگر کسی بدون رضایت من عکس من را در گروه مجازی منتشر کند، آیا اسکرین‌شات مدرک محسوب می‌شود و آیا می‌توان شکایت کرد؟
✅ بله، اسکرین‌شات می‌تواند به‌عنوان مدرک در نظر گرفته شود، به‌ویژه اگر تصویر منتشرشده بدون رضایت شما و در گروه عمومی باشد. در چنین حالتی می‌توانید از طریق پلیس فتا یا دادسرای جرایم رایانه‌ای شکایت نمایید. اگر انتشار عکس منجر به هتک حیثیت یا ورود ضرر شود، طبق ماده ۷۴۵ قانون مجازات اسلامی، مجازات حبس یا جزای نقدی برای مرتکب در نظر گرفته می‌شود.
❓ آیا گرفتن اسکرین‌شات از چت‌های گروهی که بیش از ۱۰ نفر عضو دارد، جرم محسوب می‌شود؟
✅ صرف گرفتن اسکرین‌شات از چت‌های گروهی جرم نیست. اما اگر از آن برای انتشار مطالب محرمانه یا ایجاد آسیب به آبروی اشخاص استفاده شود، آن‌گاه این اقدام می‌تواند جنبه کیفری پیدا کرده و قابل تعقیب باشد.
❓ آیا ارسال اسکرین‌شات چت به شخص دیگری بدون اینکه نام فرد مشخص باشد جرم محسوب می‌شود؟
✅ اگر در اسکرین‌شات نام یا نشانه‌ای از شناسایی فرد مشخص نباشد، معمولاً ارسال آن جرم محسوب نمی‌شود. اما اگر از محتوای آن برای تحقیر، تهدید یا هتک حیثیت استفاده گردد، امکان تعقیب قضایی وجود دارد.
❓ آیا داشتن اسکرین‌شات از چت یا تماس تصویری شخصی جرم است؟
✅ خیر، صرف نگه‌داشتن اسکرین‌شات به خودی خود جرم نیست، اما اگر از آن برای تهدید، افشا یا تحریف استفاده شود، می‌تواند تحت عنوان جرایم رایانه‌ای مورد پیگرد قرار گیرد.
❓ آیا درخواست ارسال اسکرین‌شات خصوصی دیگران جرم محسوب می‌شود، حتی اگر به قصد خاصی نباشد؟
✅ درخواست صرف، بدون سوء نیت و در صورت رضایت طرف مقابل، جرم نیست. ولی اگر این درخواست به افشای اسرار خصوصی یا خدشه به آبرو منجر شود، می‌تواند دارای جنبه کیفری باشد.
❓ اگر کسی اسکرین‌شات‌هایی از یک پیج اینستاگرام بگیرد و آنها را بدون قصد بدی منتشر کند، این کار جرم است؟
✅ اگر محتوای منتشرشده شامل تصاویر یا اطلاعات خصوصی و قابل شناسایی افراد باشد، انتشار آن حتی بدون سوءنیت نیز می‌تواند موجب هتک حیثیت شده و جرم تلقی گردد. طبق ماده ۱۷ و ۷۴۵ قانون، مجازات‌هایی از جمله حبس و جزای نقدی برای چنین مواردی تعیین شده است.