در نظام حقوق کیفری ایران، هر رفتاری که برای آن مجازات تعیین شده باشد، جرم تلقی می‌شود. این جرم می‌تواند با قصد و سوءنیت همراه باشد یا بدون قصد و از روی غفلت، بی‌احتیاطی یا ناآگاهی رخ دهد. جرایم غیر عمدی، بخشی قابل توجه از پرونده‌های کیفری را تشکیل می‌دهند که در آن‌ها مرتکب با اینکه قصد ارتکاب جرم یا نتیجه زیان‌بار آن را نداشته، اما به دلیل رفتار غیر مسئولانه یا سهل‌انگارانه، قانون را نقض کرده است.
قانون مجازات اسلامی به‌طور دقیق به تعریف، طبقه‌بندی و مجازات این جرایم پرداخته و حتی در سال‌های اخیر، تحولات تازه‌ای نیز در خصوص مجازات‌های جایگزین برای این نوع جرایم اعمال شده است. در این مقاله به بررسی کامل مفاهیم حقوقی مرتبط با جرایم غیرعمدی، عناصر سازنده، مصادیق مهم، تفاوت با جرایم عمدی و مقررات نوین مربوط به مجازات آن‌ها می‌پردازیم.
جرایم غیر عمدی چیست؟ تعریف و ارکان قانونی
در جرایم غیر عمدی، برخلاف جرایم عمدی، مرتکب قصد ارتکاب جرم یا رسیدن به نتیجه مجرمانه را ندارد، اما به دلیل بی‌احتیاطی یا بی‌مبالاتی، نتیجه‌ای کیفری بر رفتار او مترتب می‌شود. این نوع جرایم بخش مهمی از نظام کیفری را تشکیل می‌دهند و قانون‌گذار به صراحت شرایط تحقق آن را مشخص کرده است.
طبق ماده ۲ قانون مجازات اسلامی، هر رفتاری اعم از فعل یا ترک فعل که برای آن مجازاتی تعیین شده باشد، جرم محسوب می‌شود. در مورد جرایم غیرعمدی نیز باید قانونی وجود داشته باشد که آن رفتار خاص را جرم تلقی کرده و برای آن کیفر مشخص کرده باشد.
⚖️ عنصر مادی: وجود یک رفتار فیزیکی
رفتار مادی، پایه هر جرم است. در جرایم غیر عمدی، این رفتار معمولاً شامل بی‌احتیاطی، بی‌مبالاتی، عدم رعایت مقررات یا نداشتن مهارت کافی در انجام کاری است. عنصر مادی باید قابل مشاهده باشد و در عالم خارج تحقق یابد؛ مثل تصادف با عابر پیاده به علت سرعت غیرمجاز.
⚖️ عنصر روانی: نبود قصد اما وجود تقصیر
در جرایم غیر عمدی عنصر روانی به معنی سوءنیت نیست، بلکه به معنای نوعی تقصیر جزایی است. این تقصیر می‌تواند به شکل‌های مختلفی مثل غفلت، سهل‌انگاری، یا نادیده گرفتن مقررات ظاهر شود. به عبارت دیگر، مرتکب ممکن است قصد جرم نداشته باشد اما رفتار او به‌گونه‌ای باشد که قانون آن را مستوجب کیفر بداند.
✅ نکته مهم:
مطابق ماده ۱۴۵ قانون مجازات اسلامی، تحقق جرایم غیرعمدی منوط به احراز تقصیر مرتکب است. این تقصیر شامل بی‌احتیاطی، بی‌مبالاتی، غفلت، عدم مهارت، و نادیده گرفتن نظامات دولتی می‌شود.
تقسیم‌بندی جرایم غیر عمدی بر اساس عنصر روانی
قانون مجازات اسلامی با تکیه بر عنصر روانی، جرایم را به دو دسته عمدی و غیرعمدی تقسیم کرده است. در این میان، جرایم غیرعمدی نیز خود به دو نوع کلی تقسیم می‌شوند که تفاوت آن‌ها در درجه تقصیر و آگاهی مرتکب از پیامد عمل است.
⚖️ جرم شبه عمدی
جرایم شبه عمدی از جمله مواردی هستند که مرتکب به‌طور عمدی یک رفتار را انجام می‌دهد اما قصد تحقق نتیجه زیان‌بار را ندارد. به عبارت دیگر، آگاهی نسبت به عمل وجود دارد اما آگاهی نسبت به نتیجه وجود ندارد.
✅ حالت اول: عمد در فعل، عدم قصد در نتیجه. مثال آن، سیلی زدن به کسی است که ناخواسته منجر به فوت شود. در اینجا مرتکب قصد ضرب را داشته اما قصد قتل نداشته است.
✅ حالت دوم: جهل موضوعی: اگر فردی گمان کند که طرف مقابل او فوت کرده و به او شلیک کند، در حالی که آن شخص زنده بوده، این حالت از مصادیق جهل موضوعی و در زمره جرایم شبه عمدی قرار می‌گیرد.
✅ حالت سوم: تقصیر در رفتار: مانند راننده‌ای که به علت سرعت غیرمجاز یا عدم رعایت مقررات راهنمایی و رانندگی با عابری تصادف می‌کند، در حالی که قصد آسیب زدن نداشته است.
⚖️ جرم خطای محض
در خطای محض، مرتکب نه تنها قصد فعل را نداشته، بلکه هیچ‌گونه علم یا پیش‌بینی نسبت به نتیجه زیان‌بار نیز نداشته است. این نوع جرم، کاملاً اتفاقی و بدون آگاهی از خطرات ناشی از رفتار رخ می‌دهد.
✅ نمونه‌های خطای محض:
- افتادن گلدان از پنجره و اصابت به رهگذر
- جنایت توسط فرد مجنون یا صغیر
- ارتکاب جرم در خواب یا بیهوشی
- رها کردن تیر در شکار که به‌طور تصادفی به انسان اصابت کند
ماده ۲۹۱ قانون مجازات اسلامی به‌روشنی سه حالت برای جرایم شبه‌عمدی مشخص کرده و ماده ۲۹۲ نیز به بیان مصادیق خطای محض می‌پردازد.
انواع جرایم غیر عمدی و ویژگی‌های هر یک
در قانون مجازات اسلامی، جرایم غیر عمدی نه‌تنها به لحاظ عنصر روانی قابل‌تشخیص‌اند، بلکه از نظر نوع رفتار و شرایط تحقق نیز قابل تقسیم‌بندی هستند. این دسته‌بندی به درک بهتر ماهیت این جرایم و تعیین دقیق مسئولیت کیفری افراد کمک می‌کند.
📌 جرم شبه عمدی: مسئولیت با آگاهی نسبی
در این دسته از جرایم، مرتکب از انجام یک رفتار خطرناک آگاه است اما نتیجه‌ای که از این رفتار حاصل می‌شود، مورد قصد او نبوده است. همان‌طور که گفته شد، اگر فردی در حال عصبانیت به دیگری ضربه وارد کند و این ضربه منجر به مرگ شود، مرتکب مرتکب جرم شبه عمد شده است.
🔸 ویژگی بارز: علم به رفتار، عدم قصد نتیجه
🔸 قانون: ماده 291 قانون مجازات اسلامی
🔸 مثال: تصادف در اثر عبور از چراغ قرمز یا پرتاب شی به قصد ترساندن و وقوع حادثه مرگبار
📌 جرم ناشی از تقصیر (بی‌احتیاطی یا بی‌مبالاتی)
تقصیر، شایع‌ترین عامل در وقوع جرایم غیر عمدی است. شخصی که در انجام یک کار قانونی، قواعد ایمنی را رعایت نمی‌کند، ممکن است ناخواسته آسیبی به دیگران وارد کند.
✅ انواع تقصیر:
- بی‌احتیاطی: نادیده گرفتن پیامدهای احتمالی یک رفتار (مثلاً رانندگی با سرعت زیاد)
- بی‌مبالاتی: ترک فعل لازم یا بی‌توجهی به انجام کاری که وظیفه انجام آن را داشته (مثلاً باز نکردن دریچه تهویه در محیط بسته)
- عدم مهارت: انجام کاری بدون داشتن تخصص یا مهارت کافی (مانند پزشکی بدون پروانه)
- عدم رعایت نظامات دولتی: نقض مقرراتی که برای ایمنی عمومی وضع شده‌اند (مثلاً کار ساختمانی بدون رعایت آیین‌نامه‌ها)
📌 خطای محض: بی‌خبری کامل از وقوع جرم
همان‌طور که در هدینگ قبل نیز بیان شد، خطای محض حالتی است که فرد نه تنها نتیجه، بلکه حتی انجام فعل را هم آگاهانه انجام نداده است. این حالت در مواردی چون خواب، بیهوشی یا رفتار کودکان و مجانین رخ می‌دهد.
🔸 تفاوت با شبه‌عمد: در خطای محض، عنصر روانی به‌طور کامل غایب است
🔸 قانون: ماده 292 قانون مجازات اسلامی
مجازات جرایم غیر عمدی طبق قانون مجازات اسلامی
بر خلاف جرایم عمدی که در آن‌ها مجازات‌ها عمدتاً سنگین‌تر و متناسب با قصد مجرمانه تعیین می‌شوند، در جرایم غیر عمدی، مجازات‌ها متناسب با تقصیر و نوع آسیب وارد شده، سبک‌تر و در بسیاری موارد قابل جایگزینی هستند. قانون مجازات اسلامی با تفکیک دقیق انواع این جرایم، مجازات‌هایی چون دیه، حبس و مجازات‌های جایگزین را برای مرتکبین پیش‌بینی کرده است.
📌 دیه؛ رایج‌ترین مجازات جرایم غیرعمدی
یکی از مجازات‌های اصلی در اغلب جرایم غیرعمدی، پرداخت دیه به زیان‌دیده یا اولیای دم است. دیه در این موارد به عنوان غرامت برای خسارت‌های جانی و مالی شناخته می‌شود و در بسیاری موارد، در کنار یا به جای حبس اجرا می‌شود.
✅ نکته مهم: در صورت گذشت اولیای دم، مجرم از پرداخت دیه معاف خواهد شد.
📌 حبس در جرایم غیر عمدی؛ از محدودیت تا الزام
مطابق ماده ۶۱۶ قانون مجازات اسلامی، چنانچه قتلی غیر عمدی به علت بی‌احتیاطی، بی‌مبالاتی یا عدم رعایت نظامات دولتی رخ دهد، مرتکب به حبس از یک تا سه سال و پرداخت دیه محکوم می‌شود.
🔍 مثال: راننده‌ای که به علت سرعت زیاد موجب تصادف مرگبار می‌شود، در صورت احراز تقصیر، مشمول این ماده خواهد شد.
❗ تبصره مهم: اگر حادثه از نوع خطای محض باشد، مجازات حبس منتفی است.
📌 مستثنی بودن تصادفات رانندگی
مجازات قتل‌های غیر عمد ناشی از تصادف رانندگی تابع مقررات خاص است. این موارد، بر اساس قوانین خاص راهنمایی و رانندگی بررسی می‌شوند و در بسیاری موارد با مجازات‌های جایگزین حبس یا جزای نقدی همراه هستند.
✅ رأی وحدت رویه دیوان عالی کشور درباره حبس زیر دو سال
بر اساس رأی وحدت رویه شماره ۷۶۴ دیوان عالی کشور، در خصوص جرایم غیر عمدی با مجازات زیر دو سال حبس، صدور حکم زندان ممنوع است و دادگاه‌ها مکلف به تعیین مجازات جایگزین حبس هستند.
🔸 این رأی در راستای سیاست‌های کلان حبس‌زدایی و کاهش جمعیت کیفری صادر شده است.
🔸 مجازات‌های جایگزین شامل: خدمات عمومی رایگان، جزای نقدی، دوره مراقبت، و محرومیت‌های اجتماعی می‌باشد.
عنصر روانی و تفاوت آن با جرایم عمدی
یکی از مهم‌ترین تمایزات میان جرایم عمدی و غیرعمدی، به «عنصر روانی» یا همان نیت و قصد مجرمانه برمی‌گردد. در واقع، این عنصر است که جهت‌گیری ذهنی مرتکب را در زمان ارتکاب عمل مشخص می‌کند و نقش کلیدی در تعیین نوع جرم و مجازات دارد.
📌 عنصر روانی در جرایم عمدی
در جرایم عمدی، عنصر روانی با قصد و علم همراه است. مرتکب آگاهانه و با هدفی مجرمانه، مرتکب عملی می‌شود که قانون‌گذار آن را جرم می‌داند. برای مثال، در جرم قتل عمد، شخص باید:
-
بداند که کشتن دیگری جرم است
-
بخواهد این نتیجه (مرگ) را به‌طور خاص ایجاد کند
✅ به عبارت دیگر، عنصر روانی در جرم عمدی شامل «علم به موضوع + قصد ارتکاب جرم + گاه قصد نتیجه» است.
📌 عنصر روانی در جرایم غیر عمدی
در مقابل، در جرایم غیر عمدی، عنصر روانی بر تقصیر جزایی مبتنی است. یعنی:
-
مرتکب آگاهانه به دنبال ارتکاب جرم نبوده
-
اما به دلیل بی‌دقتی، سهل‌انگاری یا عدم رعایت مقررات، موجب تحقق جرم شده است
مثال بارز، راننده‌ای است که در اثر بی‌احتیاطی با عابری تصادف می‌کند. او قصد کشتن نداشته، اما نتیجه ناخواسته (مرگ) به دلیل قصور رخ داده است.
📌 تمایزات کلیدی بین عمد و غیرعمد
| مقایسه | جرم عمدی | جرم غیرعمدی |
|---|---|---|
| نیت | وجود قصد و سوءنیت | فقدان قصد و سوء نیت |
| عنصر روانی | آگاهی و اراده مجرمانه | تقصیر (بی‌احتیاطی، بی‌مبالاتی و…) |
| شدت مجازات | شدیدتر | خفیف‌تر و گاه قابل تخفیف یا جایگزینی |
| نوع نتیجه | مورد انتظار و ارادی | ناخواسته اما منتسب به رفتار مرتکب |
✅ طبق ماده ۱۴۴ قانون مجازات اسلامی، در تحقق جرایم عمدی، علاوه بر علم به موضوع، احراز قصد در ارتکاب رفتار مجرمانه نیز الزامی است. اما ماده ۱۴۵، جرایم غیرعمدی را منوط به احراز تقصیر می‌داند.
شرکت در جرم غیرعمدی و مسئولیت شرکای تقصیری
در بسیاری از موارد، وقوع جرم نتیجه همکاری یا همزمانی رفتار چند نفر است. هرچند شرکت در جرم بیشتر در جرایم عمدی دیده می‌شود، اما قانون مجازات اسلامی به‌صراحت امکان تحقق شرکت در جرم غیرعمدی را نیز پذیرفته و ضوابط خاصی برای آن در نظر گرفته است.
📌 تعریف شرکت در جرم
بر اساس ماده ۱۲۵ قانون مجازات اسلامی:
«هرکس با شخص یا اشخاص دیگر در عملیات اجرایی جرمی مشارکت کند و جرم مستند به رفتار همه آن‌ها باشد… شریک در جرم محسوب و مجازات او مجازات فاعل مستقل آن جرم است.»
🔍 نکته مهم: شرط تحقق شرکت در جرم، ارتباط علی میان رفتار هر شریک با نتیجه مجرمانه است؛ یعنی اگر رفتار هر شریک نبود، جرم رخ نمی‌داد.
⚖️ شرکت در جرم غیرعمدی چگونه محقق می‌شود؟
در جرایم غیرعمدی نیز اگر تقصیر چند نفر باعث وقوع جرم شود، همه آنان شریک در جرم تلقی می‌شوند. مثلاً اگر چند کارگر در پروژه‌ای ایمنی کار را رعایت نکنند و این بی‌مبالاتی جمعی باعث مرگ یک فرد شود، همگی در وقوع جنایت غیرعمدی سهیم‌اند.
✅ شرایط تحقق شرکت در جرایم غیر عمدی:
- رفتار همزمان یا مرتبط چند نفر که در نتیجه مؤثر باشد
- تقصیر مشترک همه افراد (بی‌احتیاطی، غفلت، بی‌مبالاتی و …)
- رابطه علیت مستقیم بین رفتار و نتیجه زیان‌بار
📌 آثار حقوقی شرکت در جرم غیر عمدی
-
مجازات همانند فاعل مستقل
مقصران شریک در جرم، هر کدام به‌تنهایی مجازات فاعل اصلی را خواهند داشت، حتی اگر سهم تقصیر شان متفاوت باشد. -
عدم تأثیر گذشت یا تخفیف یکی از شرکا بر دیگران
طبق اصول کیفری، مسئولیت شرکا مستقل از یکدیگر است؛ یعنی اگر یکی از شرکا مورد عفو یا گذشت قرار گیرد، این موضوع به دیگران تسری پیدا نمی‌کند. -
لزوم احراز تقصیر برای هر شریک
برای اینکه دادگاه بتواند حکمی صادر کند، باید برای هر شریک به‌صورت جداگانه، تقصیر اثبات شود.
❗ تفاوت با معاونت در جرم
در معاونت، شخص صرفاً به ارتکاب جرم کمک می‌کند، ولی در شرکت، نقش اجرایی مستقیم دارد. شرکت در جرم غیرعمدی مستلزم آن است که رفتار همه شرکا بخشی از علت تامه وقوع جرم باشد، نه صرفاً همکاری مقدماتی یا حاشیه‌ای.
آخرین تغییرات قانونی در حبس جرایم غیر عمدی در سال ۱۴۰۴
در سال‌های اخیر، یکی از سیاست‌های اصلی قوه قضاییه و قانون‌گذار، حبس‌زدایی و کاهش جمعیت کیفری کشور بوده است. در همین راستا، در سال ۱۴۰۴ تغییرات مهمی در اجرای احکام مربوط به جرایم غیرعمدی به‌ویژه در حوزه حبس، اعمال شده است.
⚖️ رأی وحدت رویه دیوان عالی کشور
رأی وحدت رویه شماره ۷۶۴ دیوان عالی کشور (ابلاغ‌شده در سال ۱۴۰۴)، تحول چشم‌گیری در رسیدگی به جرایم غیر عمدی ایجاد کرده است. این رأی دادگاه‌ها را موظف می‌کند که در مواردی که مجازات جرم غیر عمدی زیر دو سال حبس است، از صدور حکم زندان خودداری کنند و به‌جای آن، از مجازات‌های جایگزین حبس استفاده نمایند.
✅ تأکید قانون بر اجبار در استفاده از مجازات جایگزین
در گذشته، صدور مجازات جایگزین در بسیاری موارد در اختیار قاضی بود، اما اکنون قانون‌گذار با الزام‌آور کردن استفاده از جایگزین حبس در جرایم غیرعمدی، مسیر جدیدی در سیاست کیفری کشور باز کرده است.
📌 مجازات‌های جایگزین مورد تأکید در سال ۱۴۰۴
- جزای نقدی ثابت یا روزانه
- خدمات عمومی رایگان
- دوره مراقبت یا کلاس‌های آموزشی
- محرومیت موقت از حقوق اجتماعی
🔍 چه جرایمی مشمول این مقرره‌اند؟
همه‌ی جرایم غیرعمدی که:
- حداکثر مجازات قانونی آن‌ها کمتر از دو سال حبس باشد
- بدون قصد و سوءنیت انجام شده باشند
- ناشی از بی‌احتیاطی یا غفلت قانونی مرتکب باشند
✅ آثار مثبت این تحول قانونی را می توان کاهش ورود محکومان غیرعمد به زندان، امکان جبران خسارت بدون آسیب به آینده اجتماعی مجرم و تمرکز بیشتر نظام کیفری بر اصلاح و بازپروری دانست.
سوالات متداول
در این قسمت از مقاله سوالات متداول پیرامون جرایم غیر عمدی و مجازات آن را که توسط پرسشگران از مجموعه ایران لگال در قالب مشاوره حقوقی مطرح شده است را مشاهده می فرمایید:
❓ سلام، تفاوت بین جنایات خطای محض، شبه‌عمد و غیرعمد چیست؟
✅ تفاوت اصلی این سه نوع جنایت در میزان قصد و آگاهی مرتکب است. در جنایت خطای محض، هیچ قصدی برای فعل یا نتیجه وجود ندارد (مثل خطا در خواب یا رفتار کودک). جنایت شبه‌عمد با قصد فعل ولی بدون قصد نتیجه رخ می‌دهد. در حالی که جنایت غیرعمد ناشی از سهل‌انگاری، بی‌احتیاطی یا عدم رعایت مقررات قانونی است.
❓ اگر کسی به دلیل اعتقاد نادرست که جنایتی علیه بیمار باعث بهبودی بیماری او می‌شود، مرتکب جنایت شود، این جنایت از نوع شبه‌عمدی جهل به موضوع یا تقصیر (عدم مهارت) محسوب می‌شود؟
✅ بله، این جنایت در دسته جنایت شبه‌عمد قرار می‌گیرد، زیرا مرتکب به دلیل جهل به موضوع و همچنین نداشتن مهارت لازم، دست به عملی زده که منجر به جنایت شده است.
❓ آیا اتهام ایراد صدمه بدنی غیرعمد با اتهام عدم رعایت الزامات اداری منجر به قتل غیرعمد تفاوت دارد؟
✅ بله، این دو اتهام از نظر عناصر قانونی و شرایط وقوع متفاوت هستند. صدمه بدنی غیرعمد معمولاً در سطح پایین‌تری از شدت جرم قرار دارد، در حالی که عدم رعایت الزامات قانونی که منجر به مرگ شود، در زمره قتل غیرعمد محسوب می‌شود و مجازات سنگین‌تری دارد.
❓ تعدد جرم در جرائم غیرعمد چگونه است؟ و مجازات تکمیلی برای جرائم غیرعمد که تعدد پیدا کرده‌اند چقدر است؟
✅ تعدد جرم در جرائم غیرعمد بسته به شرایط خاص هر پرونده قابل بررسی است. اگر چند جرم غیرعمد به‌صورت متوالی رخ دهد، ممکن است موجب تشدید مجازات یا صدور مجازات تکمیلی گردد. تعیین میزان دقیق آن بر اساس نظر دادگاه و قوانین خاص صورت می‌گیرد.
❓ لطفاً معنای این حکم را توضیح دهید: اتهام ایراد صدمه بدنی غیرعمدی بر اثر تصادف رانندگی به استناد مواد قانون مجازات اسلامی و آیین دادرسی کیفری موقوفی اجرا صادر و اعلام گردد.
✅ این حکم به این معناست که به دلایلی مانند گذشت شاکی، اعمال قانون مساعدتر یا پایان مهلت قانونی اجرا، اجرای حکم متوقف شده است و دیگر پیگیری قضایی درباره آن انجام نمی‌گیرد.
❓برادر دوستم در یک واقعه مورد ضرب و جرح عمدی قرار گرفت و سپس فرد مهاجم فرار کرد و در حین تعقیب از پشت بام سقوط کرد و فوت کرد. آیا قتلی رخ داده است؟ اگر بله، عمدی است یا غیر عمدی؟
✅ این موضوع به بررسی دقیق در دادگاه نیاز دارد، زیرا تشخیص آن به عوامل متعددی مانند قصد تعقیب، اقدامات مأموران یا افراد تعقیب‌کننده، و وضعیت فرار بستگی دارد. در بسیاری از موارد، اگر تعقیب غیرقانونی نبوده و مرگ در اثر حادثه رخ داده باشد، ممکن است قتل غیرعمد محسوب شود، اما تشخیص نهایی با قاضی پرونده است.