مرگ هر فرد، پایانی است بر حیات فیزیکی او، اما پیامدهای حقوقی این واقعه می‌تواند تا مدت‌ها پس از آن ادامه داشته باشد. یکی از مهم‌ترین آثار حقوقی مرگ، موضوع تقسیم ترکه و ارث میان بازماندگان است. گرچه در نگاه نخست، روند ارث‌بری به‌صورت والدین پیش از فرزندان متوفی در نظر گرفته می‌شود، اما در بسیاری از موارد، این فرزند است که پیش از والدین یا برخی اعضای خانواده فوت می‌کند. در چنین شرایطی، پرسش‌های متعددی در ذهن بازماندگان شکل می‌گیرد: تقسیم ارث فرزند فوت شده چگونه انجام می‌شود؟ آیا پدر و مادر متوفی همچنان از او ارث می‌برند؟ در صورت وجود همسر یا فرزند برای متوفی، سهم هر کدام چقدر است؟ و آیا فرزند فوت شده قبل از پدر خود، ارثی می‌برد یا خیر؟
در این مقاله به‌صورت کامل و کاربردی به موضوع «تقسیم ارث فرزند فوت شده» خواهیم پرداخت. از بررسی وضعیت ارث‌بری در حالت‌های مختلف، مانند وجود یا عدم وجود والدین، همسر، فرزندان، تا بررسی قوانین مرتبط با ارث‌بری در صورت فوت پیش از پدر یا مادر. همچنین به شرایط خاصی چون ارث فرزندخوانده، نحوه تقسیم حقوق متوفی بین بازماندگان و ارث نوه‌ها از پدربزرگ یا مادربزرگ نیز پرداخته خواهد شد.
با مطالعه این مقاله، نه‌تنها پاسخ بسیاری از پرسش‌های حقوقی خود را دریافت می‌کنید، بلکه با قواعد قانونی و شرعی تقسیم ارث آشنا می‌شوید تا بتوانید از حقوق خود و دیگر وراث به‌درستی دفاع کنید.
تقسیم ارث فرزند فوت شده؛ چه کسانی ارث می‌برند؟
در بحث تقسیم ارث فرزند فوت شده، نخستین گام، شناسایی افرادی است که به‌عنوان وارث قانونی می‌توانند سهمی از ترکه متوفی داشته باشند. برخلاف تصور رایج که معمولاً تمرکز بر ارث والدین یا همسر است، در مواردی که فرزندی پیش از والدین خود از دنیا می‌رود، این سوال مطرح می‌شود که چه کسانی از دارایی او ارث خواهند برد.
توجه داشته باشید که آنچه در ادامه برای شما در شرایط مختلف توضیح خواهیم داد را می توانید با استفاده از ابزار حقوقی ایران لگال برای محاسبه آنلاین ارث فرزند فوت شده به صورت رایگان در شرایط مختلف محاسبه نمایید.
در حقوق ایران، همانند بسیاری از نظام‌های حقوقی مبتنی بر فقه اسلامی، قواعد دقیقی برای تعیین طبقات وراث و سهم هر کدام از آن‌ها در نظر گرفته شده است. به‌طور کلی، وراث در سه طبقه تقسیم می‌شوند:
- طبقه اول: شامل فرزندان، نوه‌ها، پدر، مادر و همسر متوفی؛
- طبقه دوم: شامل اجداد و برادر و خواهر و فرزندان آن‌ها؛
- طبقه سوم: شامل عمو، عمه، دایی، خاله و فرزندان آن‌ها.
بنابراین در صورتی که فرزندی فوت کند، ابتدا بررسی می‌شود که آیا او دارای والدین، همسر، یا فرزند است یا خیر. تنها در صورتی که هیچ‌کدام از وراث طبقه اول در قید حیات نباشند، نوبت به طبقه دوم و سوم خواهد رسید. نکته مهم آن است که وجود حتی یک نفر از طبقه اول، سایر طبقات را از ارث محروم می‌سازد.
از سوی دیگر، اگر فرزند فوت شده دارای فرزند باشد، این فرزندان در حکم اصلی‌ترین وارثان محسوب شده و در بسیاری از حالات، سهم غالب از ترکه به آن‌ها اختصاص می‌یابد. اگر هم فرزندی در میان نباشد، پدر و مادر متوفی، بسته به شرایط خاص هر حالت، سهم ارث خواهند برد. وجود همسر نیز، چه زوجه چه زوج، همواره واجد سهم مشخص قانونی از ماترک خواهد بود.
در مواردی که فرد متوفی دارای هیچ‌یک از وراث فوق نباشد، ترکه وی به حکومت (بیت‌المال) منتقل می‌شود.در ادامه، به‌تفصیل به هر یک از حالت‌های ممکن در تقسیم ارث فرزند فوت شده خواهیم پرداخت؛ از جمله حالتی که تنها پدر و مادر در قید حیات هستند، وجود فرزندان متعدد، وجود همسر و همچنین بررسی ارث نوه‌ها در صورت فوت والدشان قبل از پدربزرگ یا مادربزرگ.
تقسیم ارث فرزند فوت شده در صورت وجود پدر و مادر
یکی از حالاتی که در تقسیم ارث فرزند فوت شده بسیار رایج است، زمانی است که فرزند پیش از همسر، فرزند یا سایر بستگان خود فوت کرده و تنها پدر و مادر او در قید حیات هستند. در این وضعیت، قانون مدنی ایران با استناد به ماده ۹۰۶، سهم هر یک از والدین را به‌صورت مشخص تعیین کرده است.
📌 نسبت سهم پدر و مادر از ترکه فرزند
مطابق ماده ۹۰۶ قانون مدنی، در صورتی که برای متوفی اولاد یا اولاد اولاد (فرزند یا نوه) وجود نداشته باشد، ارث میان پدر و مادر او به‌صورت زیر تقسیم می‌شود:
- اگر فقط یکی از والدین زنده باشد، یعنی یا پدر یا مادر در قید حیات باشد، تمام ترکه به همان یک نفر خواهد رسید؛
- اگر هر دو والدین زنده باشند، پدر دو سوم و مادر یک سوم از اموال فرزند فوت شده را به ارث خواهند برد.
این نسبت تقسیم تنها در صورتی برقرار است که متوفی فرزندی از خود بر جای نگذاشته باشد؛ در غیر این صورت، سهم ارث والدین تقلیل می‌یابد که در ادامه مقاله به آن خواهیم پرداخت.
⚖️ سهم مادر در صورت وجود حاجب
گاهی ممکن است سهم مادر در ارث، حتی در فرض زنده بودن هر دو والدین، محدودتر شود. این وضعیت زمانی رخ می‌دهد که مادر دارای حاجب باشد. مطابق با قانون:
- اگر متوفی دو برادر یا یک برادر و دو خواهر یا چهار خواهر داشته باشد؛
- و پدر او زنده باشد؛
- و آن برادران یا خواهران ابوینی یا ابی باشند؛
- و هیچ‌کدام به علت قتل یا دلایل دیگر از ارث محروم نشده باشند؛
در این حالت، مادر فقط یک ششم از ترکه را به ارث می‌برد و سهم مازاد او به پدر منتقل می‌شود. این قاعده به‌منظور تقویت نظام توارث پدری در شرع اسلام طراحی شده و در قانون مدنی ایران نیز به‌طور کامل رعایت شده است.
تقسیم ارث فرزند فوت شده در صورت وجود فرزندان
زمانی که فرزندی فوت می‌کند و خود دارای فرزند یا فرزندانی است، نحوه تقسیم ترکه او تابع قواعد دقیق‌تری می‌شود. در این حالت، سهم اصلی ترکه به فرزندان او تعلق می‌گیرد و نقش پدر و مادر متوفی، اگر در قید حیات باشند، کاهش می‌یابد.
بر اساس ماده ۹۰۷ قانون مدنی، در صورتی که متوفی پدر و مادر نداشته باشد اما دارای فرزند یا فرزندانی باشد، ترکه او به شکل زیر تقسیم می‌شود:
📌 ارث‌بری تنها یک فرزند
اگر تنها یک فرزند وجود داشته باشد (چه دختر و چه پسر)، تمام ترکه به او تعلق می‌گیرد.
❗ نکته مهم: در این تقسیم‌بندی، هیچ تفاوتی میان فرزندان حاصل از ازدواج دائم یا موقت وجود ندارد. ارث فرزندان ناشی از ازدواج موقت، در صورت ثبت نسب قانونی، همچون فرزندان نکاح دائم است.
📌 تفاوت ارث فرزندان دختر و پسر
- اگر چند فرزند همجنس (همه دختر یا همه پسر) باشند، ترکه به صورت مساوی بین آن‌ها تقسیم می‌شود.
- اگر برخی فرزندان پسر و برخی دختر باشند، پسران دو برابر دختران ارث می‌برند.
این قاعده در قرآن کریم (آیه ۱۱ سوره نساء) نیز تصریح شده و مبنای شرعی و قانونی آن روشن است:
«يُوصِيكُمُ اللَّهُ فِي أَوْلَادِكُمْ، لِلذَّكَرِ مِثْلُ حَظِّ الْأُنثَيَيْنِ…»
همچنین اگر والدین فرزند فوت شده نیز در قید حیات باشند، موضوع به شکل دیگری پیگیری می‌شود که در بخش بعدی به‌تفصیل بررسی خواهد شد.
تقسیم ارث فرزند فوت شده در صورت وجود پدر و مادر و فرزندان
در برخی موارد، هنگام فوت یک فرزند، هم پدر و مادر او در قید حیات هستند و هم خود فرزند دارای اولاد می‌باشد. در این وضعیت خاص، چون هم فرزندان و هم والدین متوفی در طبقه اول وراث قرار دارند، همگی در تقسیم ترکه شریک می‌شوند، اما سهم آن‌ها بر اساس نوع رابطه و تعداد فرزندان متفاوت است.
قانون مدنی در مواد ۹۰۸ و ۹۰۹ به تفصیل به این حالت پرداخته و چند فرض مهم را بررسی کرده است:
📌 حالت داشتن یک دختر
مطابق ماده ۹۰۸ قانون مدنی:
«هرگاه پدر یا مادر متوفی یا هر دو موجود باشند با یک دختر، فرض هر یک از پدر و مادر، یک ششم ترکه و فرض دختر، نصف آن خواهد بود و ما بقی باید بین تمام وراث به نسبت فرض آن‌ها تقسیم شود.»
بنابراین در این حالت:
- پدر: یک‌ششم ترکه
- مادر: یک‌ششم ترکه
- دختر: یک‌دوم ترکه
- مازاد ترکه (اگر باقی بماند) بین این سه نفر، به نسبت سهم‌شان تقسیم خواهد شد.
📌 حالت داشتن چند دختر
براساس ماده ۹۰۹ قانون مدنی:
«اگر پدر یا مادر متوفی یا هر دو موجود باشند با چند دختر، فرض همه دختران دو سوم ترکه خواهد بود که بالسویه بین آن‌ها تقسیم می‌شود. فرض هر یک از پدر و مادر یک‌ششم است و مابقی اگر باشد، بین تمام ورثه به نسبت فرض‌شان تقسیم می‌شود.»
در این حالت:
- دختران: در مجموع دو سوم ترکه
- پدر: یک‌ششم
- مادر: یک‌ششم
- مازاد (در صورت وجود) بین وراث به نسبت سهم‌الارث تقسیم می‌شود.
📌 حالت داشتن فرزند یا فرزندان پسر
در این حالت، طبق قواعد عمومی ماده ۹۰۷، چون فرزندان پسر از سهم بیشتری برخوردارند، قانون صراحتاً تعیین می‌کند:
- پدر و مادر: هر کدام یک‌ششم
- بقیه ترکه: بین فرزندان پسر و دختر تقسیم می‌شود، به‌نحوی که پسر دو برابر دختر ارث ببرد.
❗ لازم به ذکر است: در چنین شرایطی، دیگر مازادی باقی نمی‌ماند تا به نسبت فرض بین وراث تقسیم شود، چرا که فرزندان تمامی باقی‌مانده ترکه را به سهم خود دریافت می‌کنند.
قانون ارث برای فرزند فوت شده قبل از پدر و مادر
یکی از پرسش‌های پرتکرار در مباحث مربوط به ارث، این است که اگر فرزندی پیش از پدر خود فوت کند، آیا او یا فرزندانش حقی از ترکه پدر خواهند داشت یا نه؟ پاسخ این سؤال در ماده 875 قانون مدنی به‌صراحت آمده است.
⚖️ شرط ارث بردن: زنده بودن در لحظه فوت مورث
مطابق ماده 875 قانون مدنی:
«شرط وراثت، زنده بودن در حین فوت مورث است و اگر حملی باشد، در صورتی ارث می‌برد که نطفه‌اش در حین فوت منعقد شده و زنده متولد شود، اگرچه فوراً بعد از تولد بمیرد.»
بر اساس این ماده:
- اگر فرزندی پیش از فوت پدر خود از دنیا برود، او دیگر در زمان فوت پدر زنده نیست و در نتیجه، هیچ حقی از ترکه پدر ندارد.
- بنابراین فرزند فوت‌شده از پدر خود ارث نمی‌برد، حتی اگر در زمان حیات، بخشی از دارایی پدر را به‌عنوان وارث طبیعی تصور کرده باشد.
⚖️ آیا نوه‌ها می‌توانند به‌جای پدر متوفی ارث ببرند؟
در پاسخ باید گفت بله، اما فقط در صورت نبودن سایر فرزندان زنده برای متوفی. ماده 889 قانون مدنی صراحتاً مقرر می‌دارد:
«در بین وراثت طبقه اول، اگر برای میت اولادی نباشد، اولادِ اولادِ او (نوه‌ها) قائم‌مقام پدر یا مادر خود بوده و با هر یک از ابوین متوفی که زنده باشد ارث می‌برند…»
بنابراین اگر:
-
پدربزرگ فوت کند و تنها فرزند او (پدر نوه) پیش‌تر فوت کرده باشد،
-
و پدربزرگ، فرزند زنده دیگری نداشته باشد،نوه‌ها می‌توانند به‌جای پدر فوت‌شده‌شان، قائم‌مقام او شوند و سهم او از ترکه را به‌ارث ببرند.
اما اگر پدربزرگ در زمان فوت، دارای فرزندان دیگری باشد (به‌غیر از پدر فوت‌شده نوه)، نوه‌ها از ارث محروم خواهند بود؛ زیرا وجود وارث اقرب، مانع از ارث‌بری وارث ابعد می‌شود.
📌 مثال کاربردی:
- اگر مردی دو پسر داشته باشد و یکی از آن‌ها پیش از او فوت کند، در زمان مرگ، تنها پسر زنده او ارث می‌برد و فرزندان پسر فوت‌شده، هیچ سهمی نخواهند داشت.
- اما اگر فقط یک پسر داشته و آن پسر فوت کرده و نوه‌ای از او باقی مانده باشد، این نوه تمام سهم پدرش را از پدربزرگ به ارث خواهد برد.
سهم پدر و مادر از حقوق فرزند فوت شده
یکی از موضوعات مهم و کمتر شناخته‌شده در تقسیم ترکه، مسئله ارث‌بری والدین از «حقوق و مزایای بیمه‌ای» فرزند فوت شده است. گاه تصور می‌شود که با فوت فرزند، والدین فقط از اموال غیرمنقول و منقول او ارث می‌برند؛ اما در واقع، اگر شرایطی فراهم باشد، حقوق بازنشستگی، مستمری و سایر مزایای بیمه‌ای متوفی نیز قابل انتقال به والدین است.
⚖️ شرایط دریافت حقوق فرزند فوت شده توسط والدین
طبق مقررات سازمان تأمین اجتماعی، پدر و مادر تنها در شرایط مشخصی می‌توانند از حقوق بازنشستگی یا مستمری فرزند فوت‌شده بهره‌مند شوند. این شرایط عبارت‌اند از:
✅ ارائه درخواست کفالت:
بیمه‌شده باید در زمان حیات خود، با استناد به ناتوانی والدین در تأمین معاش، برای آن‌ها تقاضای کفالت داده باشد.
✅ شرایط سنی والدین:
-
سن پدر: حداقل ۶۰ سال تمام
-
سن مادر: حداقل ۵۵ سال تمام
✅ عدم دریافت مستمری از سایر منابع:
والدین نباید از هیچ نهاد یا صندوق بازنشستگی دیگری مستمری دریافت کنند.
✅ از کارافتادگی یا وابستگی اقتصادی:
در صورت عدم احراز شرط سنی، والدین باید به تشخیص کمیسیون پزشکی موضوع ماده ۹۱ قانون تأمین اجتماعی، ازکارافتاده یا ناتوان تشخیص داده شوند.
✅ عدم شاغل بودن یا بیمه‌پرداز بودن والدین:
در زمان ارائه تقاضای کفالت، پدر یا مادر نباید تحت پوشش بیمه تأمین اجتماعی بوده باشند.
📌 میزان سهم از حقوق متوفی
اگر تمام شرایط بالا احراز شود، سهم هر یک از پدر و مادر، معادل ۲۰٪ از مستمری فرزند فوت‌شده خواهد بود. در نتیجه، مجموع سهم والدین می‌تواند تا ۴۰٪ از مستمری فرزند متوفی را تشکیل دهد.
📌 توجه: این سهم به‌صورت مستمری ماهانه به والدین پرداخت می‌شود و جزو ترکه‌ای که بین سایر وراث تقسیم می‌گردد، محسوب نمی‌شود. این مزایا تابع مقررات خاص بیمه‌ای هستند.
آیا پدر و مادر از فرزندخوانده ارث می‌برند؟
یکی از سوالات شایع در پرونده‌های خانوادگی و ارث، به وضعیت فرزندخوانده و حقوق متقابل او با والدین سرپرست مربوط می‌شود. به‌ویژه اینکه در سال‌های اخیر، پذیرش کودکان بی‌سرپرست در قالب فرزندخواندگی افزایش یافته و بسیاری از خانواده‌ها مایلند بدانند آیا رابطه توارث میان آن‌ها و کودک برقرار می‌شود یا خیر.
⚖️ جایگاه فرزندخوانده در قانون ارث ایران
بر اساس قوانین مدنی جمهوری اسلامی ایران که مبتنی بر فقه اسلامی تدوین شده‌اند، فرزندخوانده به‌طور طبیعی در زمره وراث قانونی محسوب نمی‌شود. یعنی:
-
فرزندخوانده از والدین سرپرست خود ارث نمی‌برد؛
-
و بالعکس، والدین سرپرست نیز از اموال فرزندخوانده ارث نمی‌برند.
دلیل این امر آن است که رابطه توارث، صرفاً بر اساس نَسَب (رابطه خونی و نسبی) شکل می‌گیرد و فرزندخواندگی، چنین نسبتی را ایجاد نمی‌کند.
📌 آیا راهی برای ارث‌بری قانونی وجود دارد؟
با وجود ممنوعیت شرعی و قانونی رابطه توارث در فرزند خواندگی، قانون‌گذار راه‌حل‌هایی برای جبران این مسئله در نظر گرفته است:
✅ تنظیم وصیت‌نامه:
والدین سرپرست می‌توانند از طریق وصیت‌نامه رسمی، تا یک‌سوم اموال خود را به نفع فرزندخوانده وصیت کنند. این وصیت قانونی و قابل اجراست، مگر اینکه وراث قانونی نسبت به مازاد بر ثلث اعتراض کنند.
✅ اعطای اموال در زمان حیات:
والدین می‌توانند در قالب هبه یا صلح عمری، در زمان حیات، اموالی را به نام فرزندخوانده منتقل کنند تا از محرومیت او از ارث در آینده پیشگیری شود.
✅ مشارکت در بیمه عمر یا حساب‌های مشترک:
راهکارهای مالی جدید مانند تخصیص ذی‌نفع بیمه عمر به نام فرزندخوانده یا حساب‌های بانکی مشارکتی نیز به‌صورت غیررسمی امکان انتقال دارایی را فراهم می‌کنند.
❌ اما باید توجه داشت که حتی اگر والدین سرپرست فوت کنند، فرزندخوانده حق هیچ‌گونه مطالبه‌ای از ترکه آن‌ها نخواهد داشت مگر آنکه به یکی از روش‌های فوق اقدام شده باشد.
سوالات متداول
در ادامه این بخش سوالات متداول پیرامون تقسیم ارث فرزند فوت شده را مشاهده می فرمایید که توسط پرسشگران از مجموعه ایران لگال در قالب مشاوره حقوقی مطرح شده است:
❓ اگر پدری فوت کند و پس از او فرزندش (پسر) فوت کند و بعد مادر از دنیا برود، چگونه ارث بین تنها پسر و دختر باقی‌مانده و نوه‌های پسری که قبل از مادر فوت کرده، تقسیم می‌شود؟
✅ ارث بر اساس ترتیب دقیق فوت و طبقات وراث تعیین می‌شود. در این حالت، نوه‌های پسری که پدرشان قبل از مادربزرگ فوت کرده، می‌توانند در صورت نبودن سایر فرزندان زنده، قائم‌مقام پدر خود شده و از ارث مادربزرگ بهره‌مند شوند. اما اگر فرزندان دیگری از مادربزرگ در قید حیات باشند، نوه‌ها از ارث محروم می‌شوند.
❓ اگر مادری از فرزند مرحومش ارث برده باشد و اکنون مادر نیز فوت کرده باشد، آیا تقسیم ارث مادر بین فرزندان پسر و دخترش به همان نسبت دو به یک است؟
✅ بله. اگر مادر از فرزند متوفای خود ارثی برده باشد و اکنون مادر نیز فوت کرده باشد، اموال مادر (از جمله ارث دریافتی) بین فرزندان او طبق قاعده دو به یک، یعنی پسران دو برابر دختران ارث می‌برند.
❓ پسرم چند سال پیش فوت کرده و حالا همسر او دوباره ازدواج کرده است. اگر من (مادر) فوت کنم، آیا نوه‌هایم از طریق پسر مرحومم از من ارث می‌برند؟✅ اگر پسر شما قبل از فوت شما درگذشته باشد، طبق ماده ۸۷۵ قانون مدنی، او دیگر در زمان مرگ شما زنده نبوده و ارثی از شما نمی‌برد. اما در مورد نوه‌ها باید گفت:
اگر شما فرزند زنده‌ای (مثلاً دختر یا پسر دیگر) نداشته باشید، نوه‌های شما (یعنی فرزندان همان پسر مرحوم) می‌توانند به‌عنوان قائم‌مقام پدرشان از شما ارث ببرند.
اما اگر فرزندان دیگری دارید، نوه‌ها از ارث محروم خواهند بود؛ چون وارث نزدیک‌تری (فرزند زنده) در طبقه اول وجود دارد.
❓ اگر دختر مجردی قبل از والدین خود فوت کند و هیچ فرزندی نداشته باشد، ارث او چگونه تقسیم می‌شود؟
✅ در این حالت، پدر دو سوم و مادر یک سوم از دارایی او را به ارث می‌برند.