در فرآیند دادرسی مدنی، یکی از ابزارهای قانونی و کلیدی برای اثبات ادعا، سوگند یا قسم است. قانون‌گذار جمهوری اسلامی ایران با توجه به جایگاه ویژه این دلیل اثباتی، احکام و شرایط مربوط به آن را با دقت و تفصیل در قانون آیین دادرسی مدنی و قانون مدنی مشخص کرده است. به‌ویژه در شرایطی که سایر دلایل برای اثبات ادعا کافی نباشند یا امکان ارائه آنها وجود نداشته باشد، نقش سوگند پررنگ‌تر می‌شود.
در میان انواع سوگندهایی که در نظام حقوقی ایران مورد شناسایی قرار گرفته‌اند، سه نوع از اهمیت ویژه‌ای برخوردارند: سوگند بتی یا قاطع دعوا، سوگند تکمیلی و سوگند استظهاری. هر یک از این انواع سوگند دارای شرایط، جایگاه قانونی و آثار حقوقی متفاوتی هستند.
این مقاله با هدف تبیین دقیق و شفاف این سه نوع سوگند تدوین شده و تمرکز آن بر بررسی تفاوت سوگند استظهاری با سوگند بتی و تکمیلی است. در این راستا ابتدا به تعریف و تحلیل هریک از این سوگندها خواهیم پرداخت و سپس با نگاهی تطبیقی، وجوه افتراق و شباهت‌های آنها را از منظر حقوقی و رویه عملی دادگاه‌ها بررسی خواهیم کرد. اگر می‌خواهید بدانید در چه مواردی باید از کدام نوع سوگند استفاده کرد و کدام یک در برابر دادگاه اثربخشی بیشتری دارد، با ما در ادامه این مقاله همراه باشید.
تعریف سوگند در نظام حقوقی ایران
سوگند، یکی از ابزارهای قانونی برای اثبات دعوا در حقوق مدنی است که در شرایط خاص، به‌تنهایی یا در کنار سایر ادله، می‌تواند موجب پذیرش یا رد یک ادعا شود. در نظام دادرسی ایران، سوگند در زمره ادله اثبات دعوا در کنار مواردی مانند اقرار، سند، شهادت و امارات قرار می‌گیرد و در قوانین شکلی و ماهوی به‌طور مشخص مورد اشاره واقع شده است.
در قانون مدنی، مواد متعددی به بیان شرایط و انواع سوگند پرداخته‌اند، از جمله مواد ۱۳۲۲ تا ۱۳۳۵، که در آنها اقسام مختلف سوگند و قواعد حاکم بر آنها بیان شده است. همچنین، قانون آیین دادرسی مدنی نیز در موادی مانند ۲۷۷ و ۲۷۸ به تشریح موقعیت‌هایی می‌پردازد که دادگاه می‌تواند یا باید نسبت به صدور قرار اتیان سوگند اقدام نماید.
از لحاظ شکلی، سوگند باید با الفاظ شرعی و رسمی خاصی و در جلسه دادگاه ادا شود، مگر در موارد استثنایی که قانون اتیان سوگند خارج از دادگاه را تجویز کرده باشد. سوگند معمولاً یا به خواست طرف مقابل ادا می‌شود (مثل سوگند بتی) یا با دستور دادگاه (مانند سوگند استظهاری). در برخی موارد نیز برای تکمیل دلیل ناقص و با مشارکت شاهد، سوگند توسط مدعی ادا می‌شود (سوگند تکمیلی).
سوگند در حقوق ایران، نه‌تنها یک ابزار اثباتی بلکه یک الزام اخلاقی و دینی نیز تلقی می‌شود. شخصی که سوگند یاد می‌کند، در واقع در برابر وجدان، قانون و باور دینی خود، حقیقت ادعای خویش را اعلام می‌نماید و این امر می‌تواند تأثیر قابل‌توجهی بر تصمیم نهایی دادگاه داشته باشد.
سوگند بتی یا قاطع دعوا چیست؟
در میان انواع مختلف سوگندهایی که در فرآیند دادرسی قابل طرح هستند، سوگند بتی یا قاطع دعوا جایگاه ویژه‌ای دارد. این نوع سوگند، همان‌طور که از نامش پیداست، می‌تواند به‌تنهایی باعث اثبات یا سقوط دعوا شود؛ به همین دلیل در ادبیات حقوقی به آن «سوگند قاطع دعوا» نیز گفته می‌شود.
📌 جایگاه قانونی سوگند بتی
مبنای قانونی سوگند بتی در ماده ۱۳۲۵ قانون مدنی قرار دارد. مطابق این ماده:
«در دعاوی که به شهادت شهود قابل اثبات است، مدعی می‌تواند حکم به دعوای خود را که مورد انکار مدعی‌علیه است، منوط به قسم او نماید.»
این ماده نشان می‌دهد که سوگند بتی در مواردی کاربرد دارد که اثبات دعوا از راه شهادت امکان‌پذیر باشد، ولی مدعی از این ابزار استفاده نمی‌کند و ترجیح می‌دهد بار اثبات را به دوش طرف مقابل بیندازد.
📝 نقش سوگند بتی در اثبات یا رد دعوا
در سوگند بتی، اگر مدعی‌علیه قسم بخورد، دعوای مدعی ساقط می‌شود و اگر از سوگند خودداری کند یا آن را رد کند، دعوا به نفع مدعی پایان می‌یابد. به بیان دیگر، این نوع سوگند ابزاری است که می‌تواند دعوای بدون دلیل را به مرحله نهایی برساند و همین ویژگی باعث شده که در رویه قضایی از آن به‌عنوان یک ابزار قاطع و سریع استفاده شود.
نکته مهم دیگر این است که در سوگند بتی، اختیار در اختیار مدعی است تا از دادگاه بخواهد که طرف مقابل را ملزم به سوگند کند. البته این اختیار در صورتی معنا پیدا می‌کند که شرایط قانونی آن وجود داشته باشد، از جمله اینکه موضوع دعوا از جمله دعاوی قابل اثبات با شهادت باشد و مدعی به اختیار خود نخواهد یا نتواند شاهد بیاورد.
❗ محدودیت‌های استفاده از سوگند بتی
- سوگند بتی فقط در ادله اثبات دعوی در امور حقوقی مانند دعاوی مالی یا حقوقی خاص قابل استفاده است، نه در مسائل کیفری.
- این سوگند باید در دادگاه و با رعایت تشریفات شرعی و قانونی ادا شود.
- مدعی نمی‌تواند به‌دلخواه از این سوگند در همه موارد استفاده کند، بلکه موضوع دعوا باید واجد قابلیت اثبات با شهادت باشد.
سوگند بتی به‌واسطه قدرت اثباتی مطلق و سازوکار ساده‌ای که دارد، از جمله ابزارهایی است که هم در رویه و هم در آموزش حقوق مورد توجه قرار دارد.
سوگند تکمیلی چگونه اعمال می‌شود؟
در کنار سوگند بتی که نقشی قاطع در روند اثبات دعوا دارد، نوع دیگری از سوگند تحت عنوان سوگند تکمیلی در قانون پیش‌بینی شده است. سوگند تکمیلی همان‌طور که از نامش پیداست، زمانی مورد استفاده قرار می‌گیرد که مدعی، دلیل ناقصی برای اثبات ادعای خود در اختیار دارد و نیاز به تقویت آن دارد. در چنین شرایطی، دادگاه به او اجازه می‌دهد که با افزودن سوگند خود، دلایل را تکمیل کرده و ادعای خویش را اثبات کند.
⚖️ جایگاه قانونی سوگند تکمیلی
مبنای اصلی سوگند تکمیلی، ماده ۲۷۷ قانون آیین دادرسی مدنی است. در این ماده آمده است:
«در کلیه دعاوی مالی که به هر علت و سببی، به ذمه تعلق می‌گیرد … چنانچه برای خواهان امکان اقامه بینه شرعی نباشد، می‌تواند با معرفی یک گواه مرد یا دو گواه زن، به ضمیمه یک سوگند، ادعای خود را اثبات کند.»
این ماده نشان می‌دهد که سوگند تکمیلی مکمل شهادت ناقص شهود است و تنها زمانی مجاز است که خواهان نتواند بینه شرعی کامل (دو مرد یا چهار زن یا ترکیب قانونی دیگر) ارائه دهد.
📝 شرایط لازم برای سوگند تکمیلی
برای اجرای صحیح سوگند تکمیلی، چند شرط باید رعایت شود:
- موضوع دعوا باید مالی باشد؛ مانند طلب، اجاره، مهریه، دیه، نفقه و موارد مشابه.
- دلیل ارائه‌شده ناقص باشد؛ یعنی خواهان فقط یک شاهد مرد یا دو شاهد زن داشته باشد.
- خواهان امکان ارائه بینه کامل را نداشته باشد؛ یعنی اثبات ادعا با شهادت کامل مقدور نباشد.
- خواهان حاضر به ادای سوگند باشد و دادگاه نیز آن را ضروری بداند.
سوگند استظهاری در دعاوی علیه متوفی
در نظام دادرسی مدنی ایران، سوگند استظهاری جایگاهی خاص و منحصر‌به‌فرد دارد، زیرا صرفاً در دعاوی علیه متوفی کاربرد دارد و فلسفه آن نیز متفاوت از سایر انواع سوگند است. در واقع، در مواقعی که شخصی فوت کرده و دعوایی علیه او طرح می‌شود، به دلیل عدم حضور وی برای پاسخ‌گویی یا دفاع، قانون‌گذار راهکاری خاص به نام سوگند استظهاری را پیش‌بینی کرده است.
⚖️ مبنای قانونی سوگند استظهاری
ماده ۱۳۳۳ قانون مدنی به‌روشنی اعلام می‌دارد:
«در دعاوی که علیه متوفی اقامه می‌شود، حاکم می‌تواند از مدعی بخواهد برای اثبات حق خود سوگند یاد کند.»
همچنین ماده ۲۷۸ قانون آیین دادرسی مدنی نیز صراحت دارد که در این قبیل دعاوی، اگر خواهان از ادای سوگند استظهاری خودداری کند، حق وی ساقط خواهد شد.
یعنی در شرایطی که شخصی علیه متوفی ادعایی دارد، مثلاً طلبی مالی، دیگر امکان احضار مدعی‌علیه وجود ندارد. بنابراین، قانون به قاضی اجازه داده است تا با صدور قرار اتیان سوگند استظهاری، از خواهان بخواهد برای اثبات حق خود، سوگند یاد کند.
📝 نکات مهم درباره سوگند استظهاری
- سوگند استظهاری با درخواست هیچ‌یک از طرفین آغاز نمی‌شود. برخلاف سوگند بتی یا تکمیلی که معمولاً با تقاضای طرفین طرح می‌شود، این نوع سوگند مستقیماً با تشخیص دادگاه و به‌صورت یک‌جانبه صادر می‌گردد.
- امکان رد سوگند به طرف مقابل وجود ندارد؛ یعنی اگر دادگاه، مدعی را ملزم به سوگند کند، او باید شخصاً سوگند یاد کند و نمی‌تواند آن را به ورثه یا شخص دیگری واگذار کند.
- عدم ادای سوگند مساوی با از بین رفتن حق است. در صورتی که خواهان از ادای این سوگند خودداری کند، دعوای او به‌کلی رد شده و حقی برای او باقی نمی‌ماند.
تفاوت سوگند استظهاری با سوگند بتی و تکمیلی
با وجود آنکه هر سه نوع سوگند یعنی استظهاری، بتی و تکمیلی در زمره‌ی ادله قانونی اثبات دعوا قرار دارند و از منظر قانون‌گذار اعتبار حقوقی دارند، اما از لحاظ موضوع، فلسفه صدور، شرایط قانونی و نقش در دادرسی تفاوت‌های بنیادینی با یکدیگر دارند. در این بخش، مهم‌ترین وجوه افتراق میان این سه نوع سوگند را بررسی می‌کنیم.
⚖️ تفاوت در موضوع و محل استفاده
سوگند استظهاری صرفاً در دعاوی علیه متوفی مطرح می‌شود. به عبارتی، فقط زمانی کاربرد دارد که یکی از طرفین دعوا (معمولاً خوانده) فوت کرده باشد و خواهان بخواهد ادعای خود را علیه او مطرح کند.
در مقابل، سوگند بتی و سوگند تکمیلی در دعاوی علیه اشخاص زنده قابل استفاده‌اند و هیچ‌گونه کارکردی در دعاوی مربوط به متوفی ندارند.
⚖️ تفاوت در ابتکار عمل و نحوه صدور
در سوگند استظهاری، این دادگاه است که رأساً تشخیص می‌دهد خواهان باید سوگند یاد کند؛ هیچ‌یک از طرفین دعوا (نه خواهان و نه خوانده یا ورثه او) نقشی در تقاضای این سوگند ندارند.
اما در سوگند بتی، معمولاً مدعی از دادگاه درخواست می‌کند تا مدعی‌علیه را برای اثبات یا رد ادعا قسم دهد. در سوگند تکمیلی نیز قاضی در پاسخ به کمبود دلیل خواهان، به او اجازه ادای سوگند را می‌دهد؛ ولی درخواست و پیگیری آن معمولاً از جانب خواهان انجام می‌شود.
⚖️ تفاوت در فلسفه و دلیل صدور
سوگند استظهاری به دلیل فوت طرف مقابل و عدم امکان دفاع یا پاسخ‌گویی از سوی او صادر می‌شود. این سوگند جنبه‌ی جایگزینی برای حضور متوفی دارد و اصلاً به دلیل کمبود دلیل یا نقص در ادله نیست.
برعکس، سوگند بتی زمانی مطرح می‌شود که هیچ دلیلی از سوی مدعی ارائه نشده و تنها راه باقی‌مانده، قسم‌دادن طرف مقابل است.
در سوگند تکمیلی نیز ادله ناقص‌اند و خواهان باید برای تکمیل آنها سوگند یاد کند.
⚖️ تفاوت در اختیار رد سوگند
در سوگند استظهاری، خواهان موظف است شخصاً سوگند یاد کند و امکان رد سوگند به طرف مقابل وجود ندارد، چون طرف مقابل (متوفی) حضور ندارد.
همین قاعده در سوگند تکمیلی نیز برقرار است و سوگند توسط خود خواهان ادا می‌شود و رد آن به دیگری امکان‌پذیر نیست.
اما در سوگند بتی، امکان رد سوگند از سوی مدعی‌علیه به مدعی وجود دارد. یعنی اگر کسی که ملزم به سوگند شده است، آن را نپذیرد، می‌تواند سوگند را به طرف مقابل (مدعی) بازگرداند و در صورت پذیرش، مدعی باید سوگند یاد کند.
⚖️ تفاوت در آثار حقوقی و نتیجه سوگند
در سوگند استظهاری، اگر خواهان از ادای سوگند امتناع کند، حق وی برای همیشه ساقط می‌شود و ادعای او پذیرفته نخواهد شد.
در سوگند بتی، اگر مدعی‌علیه سوگند یاد کند، دعوا ساقط می‌شود، اما اگر سوگند را رد کند یا امتناع کند، مدعی می‌تواند دعوای خود را اثبات شده تلقی کند.
در سوگند تکمیلی، اگر خواهان نتواند شرایط لازم برای ارائه گواه ناقص و سوگند را فراهم کند، ادعای او اثبات نشده باقی می‌ماند؛ ولی الزامی مطلق همچون سوگند استظهاری برای سقوط کامل دعوا وجود ندارد.
⚖️ تفاوت در حوزه‌ی دعاوی قابل استفاده
سوگند استظهاری مختص به دعاوی مالی علیه متوفی است.
سوگند بتی معمولاً در دعاوی قابل اثبات با شهادت شهود (مثل بدهی، مطالبه وجه، الزام به انجام تعهد) مطرح می‌شود.
سوگند تکمیلی در دعاوی مالی و با داشتن گواه ناقص (یک مرد یا دو زن) موضوعیت دارد.
📊 جدول مقایسه‌ای سوگند استظهاری، سوگند بتی و سوگند تکمیلی
| معیار / نوع سوگند | سوگند استظهاری | سوگند بتی (قاطع دعوا) | سوگند تکمیلی |
|---|---|---|---|
| محل استفاده | صرفاً در دعاوی علیه متوفی | دعاوی قابل اثبات با شهادت شهود | دعاوی مالی که بینه شرعی ناقص است |
| مبنا و منبع قانونی | ماده ۱۳۳۳ قانون مدنی + ماده ۲۷۸ قانون آیین دادرسی مدنی | ماده ۱۳۲۵ قانون مدنی | ماده ۲۷۷ قانون آیین دادرسی مدنی |
| ابتکار عمل در صدور | صرفاً به دستور دادگاه | به درخواست مدعی | به درخواست خواهان و با تشخیص دادگاه |
| علت صدور سوگند | فوت طرف دعوا و عدم امکان پاسخ‌گویی | نبود دلیل از سوی مدعی | نقص دلیل (گواه ناقص) از سوی مدعی |
| شخص سوگند دهنده | فقط مدعی | مدعی‌علیه (و در صورت رد، مدعی) | فقط مدعی |
| امکان رد سوگند به طرف دیگر | ندارد | دارد | ندارد |
| نتیجه امتناع از سوگند | سقوط کامل حق ادعا | اثبات یا رد دعوا بسته به عملکرد طرف مقابل | عدم اثبات ادعا (ولی نه لزوماً سقوط کامل حق) |
| نوع دعوا | دعاوی مالی علیه متوفی | معمولاً دعاوی مالی و تعهدات اثبات‌پذیر با شهادت | فقط دعاوی مالی |
| کاربرد در دعاوی کیفری | ندارد | ندارد | ندارد |
| نقش سوگند در نتیجه دعوا | نقش جایگزین حضور مدعی‌علیه متوفی | نقش قطعی در اثبات یا رد ادعا | نقش تکمیلی برای جبران نقص دلیل موجود |
شباهت‌های سوگند استظهاری و سوگند تکمیلی
با وجود تفاوت‌های چشمگیر میان انواع سوگندها، به‌ویژه بین سوگند استظهاری و سوگند تکمیلی، نمی‌توان از برخی شباهت‌های ساختاری و ماهوی میان این دو نوع سوگند چشم‌پوشی کرد. در ادامه، مهم‌ترین وجوه اشتراک آنها مورد بررسی قرار می‌گیرد:
✅ هر دو توسط مدعی ادا می‌شوند
در هر دو نوع سوگند استظهاری و تکمیلی، شخصی که موظف به ادای سوگند است، مدعی یا خواهان دعوا است. برخلاف سوگند بتی که ممکن است از مدعی‌علیه خواسته شود و در صورت رد، به مدعی منتقل شود، در این دو نوع، فقط خواهان باید قسم یاد کند.
✅ امکان رد سوگند به طرف مقابل وجود ندارد
در این دو نوع سوگند، رد سوگند به طرف مقابل (مدعی‌علیه یا خوانده) اصلاً موضوعیت ندارد؛ چرا که یا طرف مقابل حضور ندارد (در استظهاری) یا از ابتدا ساختار قانونی به‌گونه‌ای طراحی شده که تنها مدعی باید برای تقویت ادعای خود قسم یاد کند (در تکمیلی). بنابراین در هیچ‌کدام، تبادل سوگند میان طرفین مطرح نیست.
✅ هر دو در بستر دعاوی مالی شکل می‌گیرند
هر دو نوع سوگند، تنها در حوزه‌ی دعاوی مالی یا مطالبه حقوق مالی قابل اجرا هستند. سوگند تکمیلی طبق ماده ۲۷۷ قانون آیین دادرسی مدنی در دعاوی مالی و اثبات حق با بینه ناقص کاربرد دارد و سوگند استظهاری نیز زمانی مطرح می‌شود که خواهان مالیاتی علیه متوفی را دنبال می‌کند.
✅ هر دو نقش تقویت‌کننده یا جایگزین ادله دارند
در سوگند تکمیلی، خواهان با این ابزار دلیل ناقص خود را تکمیل می‌کند و در سوگند استظهاری، سوگند خواهان به‌نوعی جای خالی پاسخ‌گویی متوفی را پر می‌کند و نقش جایگزین دفاعیات مدعی‌علیه را بازی می‌کند.
✅ عدم ادای سوگند مساوی با رد دعوا است
در هر دو نوع، اگر مدعی از ادای سوگند خودداری کند، دعوای او پذیرفته نخواهد شد. در استظهاری، این امتناع منجر به سقوط قطعی حق می‌شود، و در تکمیلی نیز چون دلیل ناقص بدون سوگند فاقد اثر قانونی است، دعوا بدون دلیل کافی رد خواهد شد.
با در نظر گرفتن این شباهت‌ها، مشخص می‌شود که گرچه ماهیت صدور این دو نوع سوگند متفاوت است، اما در عملکرد حقوقی، نقش خواهان، محدودیت اختیارات او و نتیجه امتناع از سوگند، ویژگی‌های مشترکی هستند که نباید نادیده گرفته شوند.
اعتبار سوگند در نظام حقوقی ایران
در نظام قضایی ایران، سوگند یکی از پنج دلیل قانونی اثبات دعوا محسوب می‌شود و در کنار اقرار، سند، شهادت و امارات، در قانون مدنی و آیین دادرسی مدنی جایگاه ویژه‌ای دارد. در عین حال، تحلیل محتوای قوانین و رویه عملی دادگاه‌ها نشان می‌دهد که اثبات سوگند در دادگاه با سایر ادله تفاوت‌هایی بنیادین دارد.
⚖️ جایگاه سوگند میان سایر ادله اثبات دعوا
ادله‌ای مانند سند و اقرار به دلیل استناد به مدارک مکتوب یا پذیرش رسمی توسط طرف مقابل، معمولاً قوی‌ترین ادله اثبات دعوا در امور کیفری محسوب می‌شوند. در مقابل، شهادت شهود وابسته به حافظه، نیت و دقت اشخاص ثالث است. اما سوگند، به‌ویژه در قالب‌های بتی، تکمیلی و استظهاری، تماماً به صداقت شخص سوگند دهنده بستگی دارد.
از این منظر، سوگند نه‌تنها یک ابزار حقوقی، بلکه ابزاری روانی و وجدانی نیز تلقی می‌شود؛ زیرا مدعی یا مدعی‌علیه، مسئولیت اخلاقی و دینی در بیان حقیقت را برعهده می‌گیرد.
🔍 بررسی نقاط قوت سوگند
- سهولت اجرا و سرعت رسیدگی: برخلاف جمع‌آوری شهود یا بررسی اسناد، سوگند به‌سرعت در دادگاه ادا می‌شود و موجب ختم فوری دعوا در برخی موارد می‌شود.
- راه‌حل جایگزین در فقدان سایر ادله: در مواردی که خواهان توانایی ارائه سند یا شاهد ندارد، سوگند راهی است برای پیشبرد دادرسی به نفع او.
- اعتبار قانونی بالا: اگر مطابق ضوابط قانونی ادا شود، سوگند می‌تواند به‌تنهایی مبنای رأی قطعی دادگاه باشد.
❗ چالش‌ها و خطرات استفاده از سوگند
- وابستگی کامل به صداقت فرد: دادگاه هیچ راهی برای راستی‌آزمایی محتوای سوگند ندارد.
- امکان سوء‌استفاده در دعاوی صوری یا توافقی: افراد می‌توانند از ابزار سوگند برای طرح دعاوی ساختگی یا صحنه‌سازی حقوقی استفاده کنند.
- عدم تناسب با پرونده‌های پیچیده: در دعاوی فنی یا چندوجهی، سوگند نمی‌تواند ابزار اثبات مؤثری باشد.
✅ جمع‌بندی تحلیلی
اگرچه سوگند در حقوق ایران ابزاری معتبر و موثر شناخته شده، اما نباید از آن به‌عنوان جایگزین مطلق حقیقت‌یابی استفاده کرد. بهترین بهره‌برداری از سوگند زمانی است که با ملاحظات قانونی، بررسی‌های اولیه، و درک کامل از نقش وجدانی آن همراه باشد.
برای وکلا و خواهان‌ها، توصیه می‌شود که قبل از درخواست صدور سوگند یا قبول آن، تحلیل دقیق حقوقی و استراتژیک انجام دهند، تا در مسیر رسیدگی نه‌تنها از ابزار قانونی استفاده کنند، بلکه از انحرافات احتمالی نیز پیشگیری نمایند.
بررسی رویه قضایی در مواجهه با سوگند استظهاری
اگرچه سوگند استظهاری دارای پشتوانه قانونی مشخصی در ماده ۱۳۳۳ قانون مدنی و ماده ۲۷۸ قانون آیین دادرسی مدنی است، اما اجرای آن در عمل با چالش‌ها، تردیدها و تفاوت‌های رویه‌ای همراه بوده است. بسیاری از قضات، به‌ویژه در دعاوی مالی ساده یا بدون سند، از سوگند استظهاری به‌عنوان آخرین ابزار اثبات دعوا علیه متوفی استفاده می‌کنند.
⚖️ تصمیم‌گیری دادگاه‌ها در پرونده‌های بدون مدرک
در مواردی که خواهان علیه متوفی ادعای مالی مطرح می‌کند ولی هیچ سند یا شاهد معتبری ندارد، قضات برای جلوگیری از تضییع احتمالی حق او و نیز نبود امکان دفاع از سوی طرف مقابل، معمولاً با صدور قرار اتیان سوگند استظهاری به خواهان، اجازه می‌دهند که از طریق این ابزار، ادعای خود را اثبات کند.
البته، این امر نیازمند تشخیص دادگاه است و در برخی شعب، قضات از صدور چنین قراری امتناع می‌ورزند، مگر اینکه خواهان بتواند حداقلی از قرائن و نشانه‌ها را ارائه کند.
❌ چالش‌ها و اختلاف‌نظرها
-
ابهام در میزان اثبات اولیه لازم برای صدور قرار: بعضی از قضات، صرف طرح دعوا بدون مدرک را کافی نمی‌دانند و عقیده دارند باید حدی از امارات یا ظن قوی وجود داشته باشد.
-
ترس از سوگندهای کذب: برخی شعبه‌ها با احتیاط با سوگند استظهاری برخورد می‌کنند، چراکه امکان سوگند دروغ در نبود طرف مقابل افزایش می‌یابد.
-
تفاوت در کیفیت اجرای سوگند: گاهی اوقات نحوه ادای سوگند (حضوری یا در دفاتر قضایی، با نظارت قاضی یا منشی) با رویه‌های متفاوتی انجام می‌شود که وحدت‌رویه قضایی را مخدوش می‌کند.
در مجموع، می‌توان گفت که سوگند استظهاری ابزاری پذیرفته‌شده اما به‌شدت وابسته به تشخیص دادگاه است. اجرای موفق آن نیازمند بیان دقیق خواسته، تنظیم حرفه‌ای دادخواست و حضور خواهان با صداقت در دادگاه است. اگر این شرایط مهیا باشد، بسیاری از قضات آن را ابزار مناسبی برای رفع بن‌بست دادرسی در فقدان طرف مقابل می‌دانند.
کدام سوگند در چه شرایطی کاربرد دارد؟
پس از بررسی دقیق مفاهیم، شرایط قانونی، شباهت‌ها و تفاوت‌های سوگندهای بتی (قاطع دعوا)، تکمیلی و استظهاری، اکنون زمان آن رسیده است که با نگاهی کاربردی مشخص کنیم در چه نوع دعاوی، کدام سوگند مناسب‌تر و مؤثرتر است.
✅ سوگند بتی (قاطع دعوا)؛ برای زمانی که هیچ دلیل ندارید
این نوع سوگند زمانی مناسب است که مدعی، هیچ مدرکی برای اثبات ادعا ندارد، ولی موضوع دعوا قابلیت اثبات با شهادت را دارد. در چنین شرایطی، مدعی می‌تواند از دادگاه بخواهد تا مدعی‌علیه را قسم دهد. اگر طرف مقابل سوگند یاد کند، دعوا رد می‌شود؛ در غیر این صورت، دعوا به نفع مدعی ختم می‌گردد.
📌 کاربرد توصیه‌شده: دعاوی مالی بدون سند، ولی با امکان اثبات از طریق سوگند؛ مانند اختلافات شفاهی در معاملات غیررسمی.
✅ سوگند تکمیلی؛ برای تکمیل گواهی ناقص
اگر خواهان دلیل ناقص دارد، مانند داشتن فقط یک شاهد مرد یا دو زن، و نتواند بینه شرعی کامل ارائه دهد، می‌تواند از سوگند تکمیلی استفاده کند. در این حالت، با اجازه دادگاه و در کنار گواه ناقص، قسم یاد کرده و دعوای خود را اثبات می‌نماید.
📌 کاربرد توصیه‌شده: دعاوی خانوادگی (نفقه، مهریه)، یا خسارات مالی که بینه ناقص وجود دارد اما کامل نیست.
✅ سوگند استظهاری؛ تنها در دعاوی علیه متوفی
زمانی که دعوا علیه شخصی اقامه شده که فوت کرده است و امکان دفاع از خود ندارد، دادگاه می‌تواند از خواهان بخواهد که برای اثبات حق خود، سوگند استظهاری یاد کند. امتناع از سوگند در این نوع، منجر به سقوط کامل ادعا خواهد شد.
📌 کاربرد توصیه‌شده: مطالبات مالی از ورثه متوفی، یا دعاوی شفاهی بدون سند که خوانده فوت کرده است.
🧩 توصیه نهایی به وکلا و خواهان‌ها
با توجه به تأثیر مستقیم سوگند بر سرنوشت پرونده، باید:
- نوع سوگند متناسب با پرونده را به‌درستی تشخیص دهید.
- از امکان یا عدم امکان رد سوگند و آثار حقوقی آن آگاه باشید.
- برای استفاده از سوگند استظهاری یا تکمیلی، آمادگی کامل برای ادای آن به‌صورت حضوری داشته باشید.
- بدانید که سوگند ابزار وجدانی و نه صرفاً فنی است؛ و استفاده نادرست یا کذب از آن می‌تواند موجب مسئولیت اخلاقی و حتی کیفری شود.
سوالات متداول
در ادامه این مطلب سوالات متداول پیرامون تفاوت انواع سوگند را مشاهده می فرمایید که توسط پرسشگران از مجموعه ایران لگال در قالب مشاوره حقوقی تلفنی مطرح شده است:
❓ آیا سوگند استظهاری باید در حضور خوانده باشد یا فقط حضور قاضی کافی است؟
✅ سوگند استظهاری به‌دلیل اقامه دعوا علیه متوفی، معمولاً در غیاب خوانده و صرفاً در حضور قاضی دادگاه انجام می‌شود. اگر ورثه یا نماینده قانونی متوفی در جریان دعوا باشند، ممکن است به جلسه دعوت شوند، اما حضور آنها برای اعتبار سوگند الزامی نیست؛ ملاک اصلی، ادای سوگند در حضور مقام قضایی صالح است.
❓ آیا در دعوی حقوقی می‌توان به سوگند استناد کرد و آیا این کار تأثیر دارد؟
✅ بله، در دعاوی حقوقی، سوگند یکی از ادله معتبر اثبات دعوا است. با این حال، استفاده از آن در موارد خاص و به‌عنوان آخرین راه‌حل صورت می‌گیرد؛ به‌ویژه وقتی سایر دلایل مانند سند، اقرار یا شهادت موجود نباشد یا ناقص باشد. در صورت رعایت شرایط قانونی، سوگند می‌تواند به‌تنهایی مبنای رأی دادگاه قرار گیرد.
❓ آیا زمانی که قاضی از خواهان سوگند استظهاری طلب می‌کند، به معنی پذیرفته شدن ادله اوست و فقط سوگند باقی مانده است؟
✅ بله، صدور قرار اتیان سوگند استظهاری توسط قاضی معمولاً به معنای پذیرش اولیه ادعای خواهان است. در این مرحله، قاضی به این جمع‌بندی رسیده که خواهان دلایلی دارد که تا حدی اعتبار دارند، اما برای صدور حکم نهایی، نیازمند تأیید از سوی خود خواهان به‌وسیله سوگند است. بنابراین، سوگند استظهاری نقش تأییدکننده نهایی و جایگزین دفاع متوفی را دارد.
❓ اگر طلبکار بخواهد بعد از فوت بدهکار، مبلغی را از ورثه مطالبه کند ولی هیچ سندی نداشته باشد، آیا سوگند استظهاری کافی است؟
✅ بله، در چنین شرایطی که بدهکار فوت کرده و طلبکار هیچ سند یا مدرکی برای اثبات طلب خود ندارد، می‌تواند علیه ورثه دعوا اقامه کند. در این موارد، اگر قاضی تشخیص دهد که قرائن و شواهد اولیه‌ای از طلب وجود دارد، ممکن است از خواهان بخواهد سوگند استظهاری ادا کند. اگر خواهان سوگند را طبق ضوابط قانونی انجام دهد، می‌تواند حق خود را اثبات کرده و مبلغ طلب را از ترکه متوفی مطالبه کند.
❓ در دعوایی که خانمی بابت نفقه گذشته ادعایی دارد و فقط یک شاهد زن دارد، آیا می‌تواند از سوگند برای اثبات ادعایش استفاده کند؟
✅ بله، چون دعوای نفقه از نوع دعاوی مالی است، اگر این خانم نتواند بینه شرعی کامل (دو مرد یا یک مرد و دو زن) ارائه دهد و فقط دو شاهد زن یا یک شاهد مرد داشته باشد، می‌تواند با استناد به ماده ۲۷۷ قانون آیین دادرسی مدنی و با ادای سوگند تکمیلی در کنار شهادت ناقص، ادعای خود را اثبات کند. البته این کار باید با اجازه دادگاه و در چارچوب قانونی انجام شود.