تابعیت مضاعف چیست؟ مزایا، معایب، قوانین و نحوه دریافت

تابعیت، یکی از بنیادی‌ترین مفاهیم حقوقی در نظام‌های حقوق داخلی و بین‌المللی به شمار می‌رود و جایگاهی کلیدی در تعیین حقوق و تکالیف هر فرد نسبت به دولت متبوعش دارد. با این حال، در برخی شرایط، یک شخص ممکن است به‌طور هم‌زمان تابع دو یا چند کشور باشد؛ وضعیتی که از آن با عنوان «تابعیت مضاعف» یا «تابعیت دوگانه» یاد می‌شود.

پدیده‌ای که با وجود برخی مزایا نظیر بهره‌مندی از حقوق شهروندی در چند کشور، چالش‌های حقوقی و سیاسی متعددی به همراه دارد. از پرداخت مالیات مضاعف گرفته تا محدودیت‌های استخدامی و ممنوعیت تصدی سمت‌های حساس، همه و همه باعث شده‌اند که تابعیت مضاعف در بسیاری از کشورها با محدودیت‌هایی مواجه شود. در این مقاله به بررسی کامل مفهوم تابعیت دوگانه، دلایل پیدایش آن، قوانین ایران در این خصوص، مزایا و معایب آن، و همچنین راهکارهای حقوقی برای مقابله یا مدیریت این وضعیت می‌پردازیم.

تابعیت مضاعف یعنی چه؟

 منظور از تابعیت دوگانه این است که یک فرد به‌طور قانونی و رسمی، هم‌زمان شهروند دو کشور باشد. این مسئله معمولاً از طریق مواردی مانند تولد در کشور خارجی، ازدواج با تبعه کشور دیگر یا اخذ تابعیت جدید بدون سلب تابعیت قبلی اتفاق می‌افتد.

برای مثال، ممکن است کودکی از پدر ایرانی و مادر خارجی در کشوری مانند انگلستان به دنیا بیاید. طبق قانون ایران، او به دلیل پدر ایرانی، تابع ایران محسوب می‌شود و هم‌زمان بر اساس قانون خاک انگلستان، تابع آن کشور نیز خواهد بود. در نتیجه، این فرد تابعیت دوگانه خواهد داشت و از حقوق و الزامات قانونی هر دو کشور تبعیت می‌کند.

اما نکته مهم اینجاست که داشتن تابعیت دوگانه همواره به معنای بهره‌مندی از مزایای مضاعف نیست. در کنار مزایای قابل توجهی همچون سفر آزادانه، حق اشتغال، تحصیل و مالکیت، این نوع تابعیت می‌تواند تعهدات مضاعف قانونی، مالیاتی یا نظامی نیز به‌ دنبال داشته باشد.

⚠️توجه

قوانین تابعیت برای فرزندان زنانی که دارای تابعیت مضاعف هستند و با شخص غیر ایرانی ازدواج نموده اند به شدت دچار چالش شده است و در حال حاضر می تواند گفت که تابعیت فرزندان از مادر ایرانی و پدر خارجی به سختی و با شرط اقامت، آن هم با شرایط نامشخص اعطا می شود.

تابعیت مضاعف در ایران چه قوانینی دارد؟

در نظام حقوقی جمهوری اسلامی ایران، تابعیت مضاعف نه‌تنها به رسمیت شناخته نمی‌شود بلکه در بسیاری موارد با آن برخورد قانونی صورت می‌گیرد. از دیدگاه قانون اساسی و قانون مدنی ایران، هر ایرانی حق دارد تابعیت کشور ایران را داشته باشد، ولی اگر بدون رعایت مقررات قانونی، تابعیت کشور دیگری را اخذ کند، تابعیت خارجی او بی‌اثر محسوب می‌شود و همچنان تبعه ایران به شمار می‌رود. در این بخش به جزئیات مهم قوانین و محدودیت‌های ایران درباره تابعیت دوگانه می‌پردازیم.

⚖️ تابعیت مضاعف در حقوق ایران

مطابق ماده ۹۸۸ قانون مدنی، افرادی که قصد ترک تابعیت ایران را دارند باید از هیئت وزیران اجازه رسمی بگیرند. در غیر این صورت، حتی با دریافت تابعیت خارجی، همچنان تبعه ایران محسوب می‌شوند. همچنین ماده ۹۷۶ قانون مدنی شرایطی را مشخص کرده که در آن اشخاص، حتی بدون درخواست، تبعه ایران محسوب می‌شوند. از جمله این موارد تولد از پدر ایرانی یا تولد در ایران با والدین ناشناس است.

اصل ۴۱ قانون اساسی نیز به روشنی بیان می‌کند: «تابعیت کشور ایران، حق مسلم هر فرد ایرانی است و دولت نمی‌تواند از هیچ ایرانی سلب تابعیت کند، مگر به درخواست خود او یا در صورتی که به تابعیت کشور دیگری درآید.»

❌ مجازات دو تابعیتی

قانون ایران مجازات مستقیمی برای «داشتن» تابعیت مضاعف تعیین نکرده، اما برای برخی موقعیت‌های خاص، محدودیت‌هایی وضع کرده است. به‌عنوان نمونه، اگر تبعه ایرانی پس از سال ۱۲۸۰ شمسی تابعیت کشور دیگری را اخذ کرده باشد، طبق ماده ۹۸۹ قانون مدنی، تابعیت جدید او به رسمیت شناخته نمی‌شود و همچنان تبعه ایران شناخته می‌شود. همچنین این شخص از حقوق سیاسی خاصی مانند حق انتخاب شدن برای مناصب حساس محروم خواهد بود.

🛑 قانون منع بکارگیری دو تابعیتی ها

در سال‌های اخیر، مجلس شورای اسلامی طرحی تصویب کرد با عنوان «قانون ممنوعیت انتخاب یا انتصاب مدیران با تابعیت مضاعف». طبق این قانون، افرادی که خود یا بستگان درجه‌یک آن‌ها تابعیت مضاعف یا اقامت بلندمدت خارجی دارند، نمی‌توانند در پست‌های مدیریتی و حساس دولتی منصوب شوند.
مفاد مهم این قانون عبارت‌اند از:

• ممنوعیت اشتغال در سمت‌هایی که در فهرست ماده ۷۱ قانون مدیریت خدمات کشوری آمده است.
• ممنوعیت استخدام افرادی که خود یا بستگان‌شان دارای تابعیت، اقامت یا دارایی در کشورهای خارجی هستند.
• الزام دستگاه‌ها به استعلام وضعیت تابعیت از وزارت اطلاعات و دیگر نهادها پیش از استخدام افراد.
• مجازات انفصال از خدمات دولتی برای متخلفان از این قانون.

در مجموع، رویکرد جمهوری اسلامی ایران به تابعیت دوگانه، رویکردی محدودکننده و محتاطانه است که هدف آن جلوگیری از نفوذ و سوءاستفاده‌های احتمالی در حوزه امنیتی و سیاسی کشور است. در ادامه مقاله، وارد بررسی جزئی‌تر وضعیت تردد افراد دو تابعیتی و حقوق عملی آن‌ها در ایران خواهیم شد.

نحوه دریافت تابعیت مضاعف چگونه است؟

دریافت تابعیت مضاعف به این معناست که فرد تابعیت کشور دیگری را به دست آورد، بدون اینکه تابعیت قبلی‌اش را از دست بدهد. نحوه دریافت تابعیت مضاعف در هر کشور بر اساس قوانین خاص آن کشور انجام می‌شود، اما به‌طور کلی، شایع‌ترین روش‌ها عبارت‌اند از:

✅ 1. اقامت دائم و سپس تقاضای تابعیت

در بسیاری از کشورها، مانند کانادا، استرالیا، آلمان، فرانسه، انگلستان و… فرد می‌تواند پس از چند سال اقامت قانونی (معمولاً بین ۳ تا ۵ سال) و رعایت شرایط خاص مثل:

• نداشتن سوء پیشینه

• پرداخت مالیات

• تسلط نسبی به زبان رسمی کشور مقصد

• آشنایی با قوانین اساسی آن کشور

درخواست تابعیت بدهد. اگر کشور مورد نظر اجازه حفظ تابعیت اول را بدهد، تابعیت دوم اعطا می‌شود و فرد دو تابعیتی می‌شود.

✅ 2. ازدواج با تبعه کشور دیگر

بسیاری از کشورها تابعیت را از طریق ازدواج اعطا می‌کنند. به عنوان مثال:

• زن خارجی که با مرد ایرانی ازدواج کند، تابعیت ایران را کسب می‌کند.

• در برخی کشورها مانند فرانسه، شخص می‌تواند بدون از دست دادن تابعیت اول، پس از چند سال از ازدواج، تابعیت دوم را کسب کند.

✅ 3. تولد در خاک کشوری که از سیستم تابعیت خاک استفاده می‌کند

در کشورهایی مانند آمریکا، کانادا، برزیل، انگلیس، تابعیت بر اساس محل تولد (jus soli) اعطا می‌شود. اگر فرزندی از پدر و مادر ایرانی در خاک این کشورها به دنیا بیاید، تابعیت آن کشور را از طریق سیستم خاک و تابعیت ایران را از طریق سیستم خون دریافت می‌کند.

✅ 4. سرمایه‌گذاری یا خرید ملک

برخی کشورها مانند ترکیه، پرتغال، دومینیکا، قبرس، به افرادی که در خاک آن‌ها سرمایه‌گذاری کلان یا خرید ملک انجام دهند، تابعیت اعطا می‌کنند. این تابعیت معمولاً بدون الزام به ترک تابعیت قبلی اعطا می‌شود.

✅ 5. شرایط ویژه، نخبگان یا افراد خاص

برخی کشورها برای افراد خاص (مثل ورزشکاران، هنرمندان، نخبگان، دانشمندان یا سرمایه‌گذاران استراتژیک)، به‌صورت مستقیم تابعیت صادر می‌کنند. در این حالت معمولاً شرط اقامت طولانی یا ازدواج وجود ندارد.

📌 توجه مهم:

• در برخی کشورها، برای دریافت تابعیت دوم، شرط اصلی ترک تابعیت قبلی است (مانند آلمان، اتریش).

• اما بسیاری از کشورها تابعیت دوگانه را به رسمیت می‌شناسند و نیازی به ترک تابعیت قبلی نیست (مانند آمریکا، کانادا، انگلیس، فرانسه، ترکیه).

نحوه ورود و خروج افراد دو تابعیتی

افراد دو تابعیتی که یکی از تابعیت‌های آن‌ها ایرانی است، در عمل هنگام ورود یا خروج از ایران، صرف‌نظر از تابعیت دوم، شهروند ایران محسوب می‌شوند. به همین دلیل برای تردد در داخل کشور، باید از گذرنامه ایرانی خود استفاده کنند. با این حال، ناآگاهی از قوانین مربوط به تردد و استفاده از پاسپورت ممکن است باعث ایجاد مشکلات جدی شود. در این بخش، جزئیات کامل ورود، خروج و استفاده از پاسپورت توسط افراد دو تابعیتی بررسی شده است.

📌 شرایط ورود به ایران برای افراد دو تابعیتی

مطابق قوانین ایران، هر فردی که تابعیت ایرانی دارد، حتی اگر تابعیت کشور دیگری را نیز دریافت کرده باشد، همچنان شهروند ایران محسوب می‌شود و برای ورود به کشور، باید از گذرنامه ایرانی خود استفاده کند. این افراد برای سفر به ایران نیاز به دریافت ویزا ندارند، اما در صورتی که بخواهند با پاسپورت غیر ایرانی وارد کشور شوند، با مشکل مواجه خواهند شد و باید مراحل دریافت ویزا را طی کنند.

برای کسانی که پاسپورت ایرانی ندارند، توصیه می‌شود از طریق سفارت یا کنسولگری ایران در کشور محل اقامت خود، اقدام به دریافت یا تمدید پاسپورت نمایند.

📌 شرایط خروج از ایران برای افراد دو تابعیتی

برای خروج از کشور نیز بهترین مسیر قانونی استفاده از گذرنامه ایرانی است. خروج با پاسپورت کشور دوم، ممکن است موجب مشکلات مرزی، شبهه اقامت غیرمجاز یا ممنوع‌ الخروجی شود. افراد دو تابعیتی برای دریافت یا تمدید گذرنامه ایرانی باید از طریق دفاتر پلیس +۱۰ و با ارائه مدارک کامل، اقدام کنند.

این مدارک شامل: شناسنامه، کارت ملی، کارت پایان خدمت یا معافیت برای مردان، و مدارک مربوط به همسر یا والدین برای بانوان متأهل و افراد زیر ۱۸ سال است.

✅ شرایط سفر با دو پاسپورت در ایران

افراد دو تابعیتی ممکن است بخواهند در سفرهای خارجی از پاسپورت دوم خود برای بهره‌مندی از مزایای آن (مثل سفر بدون ویزا) استفاده کنند. اما باید توجه داشت که هنگام ورود و خروج از ایران، استفاده از گذرنامه ایرانی الزامی است. ورود با یک پاسپورت و خروج با پاسپورت دیگر ممکن است برای مأموران مرزی کشور مقصد یا ایران شبهه ایجاد کند.

دلایل پیدایش تابعیت‌های دوگانه در جهان

تابعیت مضاعف همیشه نتیجه‌ی خواست و اراده‌ی مستقیم شخص نیست. در بسیاری از موارد، این وضعیت بر اثر تفاوت نظام‌های حقوقی کشورها یا شرایط خاص خانوادگی، شغلی یا جغرافیایی رخ می‌دهد. کشورهای مختلف برای اعطای تابعیت، از دو سیستم اصلی به نام‌های خاک و خون استفاده می‌کنند. تفاوت در این سیستم‌ها، به‌خودی‌خود می‌تواند موجب پیدایش تابعیت دوگانه شود. در ادامه، مهم‌ترین دلایل پیدایش تابعیت مضاعف را بررسی می‌کنیم:

📝 ۱. تولد در کشور خارجی (تعارض بین سیستم خاک و خون)

یکی از رایج‌ترین دلایل تابعیت مضاعف، تولد کودکی از والدین تبعه یک کشور، در خاک کشور دیگری است. برای مثال، کشوری مانند ایران از سیستم خون پیروی می‌کند و فرزند پدر ایرانی را ایرانی می‌داند، در حالی که کشورهایی مثل آمریکا، کانادا یا بریتانیا از سیستم خاک استفاده می‌کنند. در نتیجه، کودکی که از پدر ایرانی در خاک انگلستان متولد شود، تابعیت هر دو کشور را همزمان خواهد داشت.

📝 ۲. ازدواج با تبعه کشور خارجی

در بسیاری از کشورها، ازدواج با شهروند کشور دیگر ممکن است به دریافت تابعیت آن کشور منجر شود. برای نمونه، در ایران اگر زن خارجی با مرد ایرانی ازدواج کند، تابعیت ایران را دریافت خواهد کرد. در برخی کشورها مانند فرانسه نیز، ازدواج با تبعه خارجی ممکن است بدون سلب تابعیت اولیه، به دریافت تابعیت دوم بینجامد.

📝 ۳. تحصیل تابعیت جدید توسط خود فرد

گاهی افراد به‌صورت داوطلبانه و با طی مراحل قانونی تابعیت کشور دیگری را دریافت می‌کنند. در بسیاری از کشورها مانند آمریکا یا انگلستان، امکان دریافت تابعیت جدید بدون از دست دادن تابعیت پیشین وجود دارد. این موضوع باعث می‌شود شخص تابعیت دوم را اخذ کرده و تابعیت مضاعف پیدا کند.

📝 ۴. سرمایه‌گذاری یا خرید ملک

در برخی کشورها، امکان اخذ تابعیت با سرمایه‌گذاری مالی یا خرید ملک وجود دارد. این تابعیت معمولاً به‌عنوان تابعیت اقتصادی شناخته می‌شود و افراد بدون از دست دادن تابعیت قبلی، تابعیت کشور جدید را نیز دریافت می‌کنند.

مهمترین مزایای دریافت تابعیت مضاعف

تابعیت مضاعف اگرچه در برخی کشورها با محدودیت همراه است، اما برای بسیاری از افراد مزایای چشمگیری به‌همراه دارد. از دسترسی گسترده‌تر به خدمات عمومی گرفته تا تسهیل در تردد بین‌المللی، تابعیت دوگانه می‌تواند فرصت‌های تحصیلی، شغلی، اقتصادی و اجتماعی بیشتری را فراهم کند. در ادامه، به مهم‌ترین امتیازاتی که یک شخص دارای تابعیت مضاعف می‌تواند از آن بهره‌مند شود اشاره می‌کنیم:

✅ استفاده از امکانات آموزشی هر دو کشور

افرادی که تابعیت مضاعف دارند می‌توانند مانند سایر شهروندان از مدارس، دانشگاه‌ها و مؤسسات آموزشی هر دو کشور استفاده کنند. در بسیاری از موارد، هزینه تحصیل برای شهروندان داخلی کمتر از اتباع خارجی است.

✅ بهره‌مندی از خدمات بهداشتی و اجتماعی

داشتن تابعیت دوگانه به این معناست که فرد می‌تواند از پوشش بیمه‌ای، خدمات درمانی و برنامه‌های رفاهی هر دو کشور استفاده کند، مشروط به رعایت شرایط و قوانین داخلی آن کشورها.

✅ مالکیت اموال در هر دو کشور

فردی که تابعیت دو کشور را دارد، معمولاً طبق قانون از حقوق مالکیت در هر دو کشور برخوردار است و می‌تواند ملک، خودرو، زمین یا سایر اموال را بدون محدودیت‌های رایج برای اتباع خارجی خریداری یا نگهداری کند.

✅ دریافت پاسپورت دوم

داشتن پاسپورت دوم مزایای متعددی دارد؛ مانند سفر به کشورهای بیشتری بدون نیاز به ویزا، تسهیل در ورود و خروج به کشورها، کاهش محدودیت‌های امنیتی یا کنسولی، و بهره‌مندی از حمایت دیپلماتیک هر دو کشور.

✅ اشتغال و راه‌اندازی کسب‌ و کار بدون نیاز به ویزا

در بسیاری از کشورها، داشتن تابعیت شرط لازم برای دسترسی آزادانه به بازار کار است. افراد دو تابعیتی می‌توانند در هر دو کشور بدون نیاز به ویزای کاری یا مجوزهای پیچیده، فعالیت اقتصادی یا شغلی داشته باشند.

معایب اخذ تابعیت دوگانه

اگرچه تابعیت دوگانه در نگاه اول فرصت‌های زیادی برای فرد فراهم می‌کند، اما این وضعیت ممکن است در برخی شرایط منجر به دردسرهای جدی و تعارضات حقوقی شود. قوانین هر کشور نسبت به تابعین خود سخت‌گیرانه است و فردی که تابعیت دو کشور را دارد، باید هم‌زمان خود را با الزامات هر دو دولت هماهنگ کند. در ادامه، برخی از مهم‌ترین معایب تابعیت مضاعف را بررسی می‌کنیم:

❌ الزام به رعایت قوانین دو کشور

شخص دو تابعیتی باید به قوانین هر دو کشور پایبند باشد، حتی اگر این قوانین در تعارض با یکدیگر باشند. به‌عنوان نمونه، ممکن است قوانین مربوط به ارث، ازدواج، حضانت یا احوال شخصیه در دو کشور متفاوت و حتی متضاد باشند و فرد در تعیین وضعیت خود با مشکلات حقوقی مواجه شود.

❌ پرداخت مالیات در هر دو کشور

در برخی نظام‌های حقوقی، فرد موظف است صرف‌نظر از محل اقامت یا فعالیت اقتصادی‌اش، به دولت متبوع خود مالیات پرداخت کند. این مسئله ممکن است برای فرد دو تابعیتی به پرداخت مالیات مضاعف بینجامد، به‌ویژه اگر هر دو کشور نظام مالیاتی سخت‌گیرانه‌ای داشته باشند.

❌ انجام خدمت نظام وظیفه دو مرتبه

در کشورهایی که خدمت سربازی اجباری است، فرد دو تابعیتی ممکن است مشمول انجام خدمت در هر دو کشور شود. حتی اگر یکی از کشورها در حال جنگ باشد، این موضوع می‌تواند جنبه‌های امنیتی و روانی بسیار حساسی را برای فرد ایجاد کند.

❌ محرومیت از برخی مشاغل حساس

در بسیاری از کشورها، به افراد دارای تابعیت مضاعف اجازه تصدی مناصب امنیتی، نظامی یا سیاسی داده نمی‌شود. این محرومیت به دلیل نگرانی از تعارض وفاداری یا دسترسی به اطلاعات حساس است.

❌ هزینه و زمان‌بر بودن فرآیند اخذ تابعیت دوم

دریافت تابعیت دوم معمولاً با هزینه‌های حقوقی، اداری و مالیاتی همراه است. علاوه‌بر آن، درگیر شدن با فرآیندهای پیچیده و زمان‌بر قانونی نیز از دیگر چالش‌هایی است که افراد با آن مواجه می‌شوند.

سوالات متداول

در این قسمت از مقاله سوالات متداول پیرامون تابعیت مضاعف را مشاهده می فرمایید که توسط پرسشگران از مجموعه ایران لگال در قالب مشاوره حقوقی مطرح شده است:

❓ آیا می‌توان بدون خروج از کشور تابعیت مضاعف گرفت؟ مثلاً با رشوه، سرمایه‌گذاری یا ازدواج؟
✅ برخی از کشورهای حوزه اسکاندیناوی که در ازای دریافت مبلغی اعطای تابعیت مضاعف می نمایند، نیاز به حضور و خروج از کشور ندارند.

❓ آیا می‌توان تابعیت کشور دیگری (مانند آمریکا) را گرفت و همچنان تابعیت ایرانی را حفظ کرد؟
✅ بله، در قالب تابعیت مضاعف امکان‌پذیر است که تابعیت هر دو کشور را داشته باشید. البته در حقوق ایران، تابعیت دوم ممکن است به رسمیت شناخته نشود اما در عمل برخی افراد هر دو تابعیت را هم‌زمان حفظ می‌کنند.

❓ آیا می‌توان تابعیت بیش از دو کشور را داشت؟ اگر یک ایرانی تابعیت ترکیه و سپس کشور دیگری را بگیرد، برای بازگشت به ایران مشکلی خواهد داشت؟
✅ داشتن تابعیت بیش از دو کشور به‌طور کلی مشکلی ندارد و برای بازگشت به ایران نیز، در صورتی که تابعیت ایرانی شما حفظ شده باشد، مانعی وجود نخواهد داشت.

❓ آیا می‌توان با داشتن دو تابعیت و ساکن بودن در خارج از کشور، به عنوان بازمانده مستمری دریافت کرد؟
✅ خیر، داشتن دو تابعیت تأثیری بر دریافت مستمری بازماندگان ندارد. این موضوع به قوانین کشور محل دریافت مستمری بستگی دارد و تابع شرایط آن نهاد بیمه‌گر است.

❓ آیا یک ایرانی با تابعیت مضاعف و ساکن کشور خارجی می‌تواند بدون داشتن گواهی پایان خدمت پاسپورت ایرانی بگیرد؟
✅ بله، امکان دریافت پاسپورت ایرانی بدون داشتن گواهی پایان خدمت برای افرادی که تابعیت مضاعف دارند و در خارج از کشور ساکن هستند، وجود دارد. برای این کار باید از طریق کنسولگری ایران اقدام شود.